Увага!!! Поўны змест
Елка стаяла не з самага краю лесу, але ў прасвет паміж камлямі іншых дрэваў – маладзейшых, з высока падабранымі лапкамі, добра было відаць, што робіцца ў канцы пасёлка.
Урэшце, і канец пасёлка Сцяпана не надта цікавіў. Яго цікавіла трэцяя хата па той бок вуліцы. Тры акны ў блакітных аканіцах, тры вертыкальныя ромбікі, прарэзаныя ў франтоне. Ромбікі замянялі акенца, каб на гарышчы можна было нешта бачыць. Ён сам іх праразаў, гэта была яго хата.
Другі дзень яны з Валодзем глядзяць на гэту хату, і другі дзень ніхто не адчыніў дзвярэй ні туды, ні адтуль. I за вокнамі не было відаць ніякага жыцця – усё замуравана белым холадам. Быццам у хаце не было нікога жывога.
А там павінны быць сын і дачка. Пётрусь і Анеля. Пётрусю – дванаццаць, Анелі – сем. Два гады як памерла іх маці, пакутніца Алена, і два гады, лічы, усё на плячах хлапца – і яда, і дровы, і сястрычка, і хата. Сіроты пры жывым бацьку. I бацька, як загнаны звер, месца сабе не знаходзіць. Туляецца, як бадзяжка. Чужы ў сваім лесе, чужы ў сваім сяле. Вунь яна, твая хата, твае слівы, твае яблыні. Сам садзіў, сам даглядаў, няньчыў. Ці то не мужык, не гаспадар, ці то зломак – хоць з тапаром, хоць з касой, хоць плячо пад бервяно… Хацелася волі: і сабе, а болей дзецям, каб нічога не баяліся, каб чулі сябе людзьмі. Каб ніхто не камандаваў, не ездзіў на табе, як на скаціне. Здавалася, – можна, здавалася, яшчэ трошкі пацярпець, яшчэ трошкі і… I… Не далі. I тыя не далі, і гэтыя не даюць. I не дадуць. Але, дзякаваць Богу, лёс мілаваў: крыві на яго руках не было. Не было… Хлопцы пайшлі за войскам, на захад. "Хадзем, – казалі і яму. – Хадзем, бо тут табе жыцця не будзе". – "А дзеці? Як я дзяцей кіну?" – "I дзецям жыцця не будзе…"
Не пайшоў. Не захацеў пайсці. I вось ляжыць пад елкай і глядзіць на сваю хату.
Хата жыве, пакуль у ёй жывуць, – гэта Сцяпан ведаў добра. Яшчэ даўжэй хата жыве, калі жывуць у ёй гаспадары – сваё ёсць сваё. Свая і болька дарагая. Таму і працівіўся, каб дзяцей забіралі ў прытулак. Калі па душы, працівіўся не толькі таму, што хата трымала. Ён ведаў: забяруць дзяцей – і болей ён ніколі іх не пабачыць. А пакуль яны тут, тут усё яго, тут яго сям’я, тут яго дом, я г о дом. Не стане іх – не стане нічога. А так хоць праз тыдзень, хоць праз два, хоць крадком, хоць на некалькі хвілін, але яны разам, усёй сям’ёй разам. Усім гняздом.
Дзеці таксама не хацелі ісці ў прытулак. "Мы будзем з бабай". Баба, Сцяпанава маці, жыла на сваім селішчы, у залеснай вёсцы, за тры кіламетры. Пра бацьку дзеці стараліся ні з кім не гаварыць. Яны ведалі, што пра бацьку нікому напамінаць не трэба. Яго лічылі бандытам, яго шукала міліцыя, яго лавілі. Бандыт, які ён бандыт?.. Чаму ён бандыт?
Але чаму з коміна не ідзе дым?.. Хай і на вясну пайшло, хай і невялікі мароз, але ж зіма. Можа, дзеці не вытрымалі чакаць і пайшлі за лес, да бабы? Але ж ён сказаў, каб былі дома, каб чакалі. Ён абяцаў прынесці хлеба, а можа, і яшчэ чаго. Ён заўсёды прыносіў нешта з яды. Цяпер хлеба не прынёс, прынёс бульбы. Вунь яна, у торбе, у ігліцы.
Тыя разы ён прыходзіў адзін. Аднаму прасцей у сваім сяле, у сваім двары, у сваёй хаце. А Валодзю няма куды дзецца: ні дома, ні радні, усё з’ела вайна. Пасля Цераболі, калі іхнія зямлянкі аблажылі энкавадысты, з шасці жывымі выйшлі толькі яны ўдвух. Так і ходзяць разам.
Елка была старая, магутная, – можа, з метр, можа, болей у камлі. Сукі пачыналіся высока, у рост чалавека, але раскідвалі голле так шырака, што не маглі ўтрымаць уроўні з зямлёй ні зялёную мятлу-кучомку, ні саміх сябе, апускаліся ўніз, выгіналіся дугой, дастаючы да самай зямлі. Зверху налягалі другія лапкі – зелянейшыя, маладзейшыя, густа аброслыя іголкамі, робячы з елкі тое, што называецца словам "шацёр". Ні дождж, ні снег не маглі прабіць і гэты высозны зляжалы панцыр, пад самым верхам якога знайшла месца для свайго гнязда сям’я каршакоў. Разумныя птушкі, выбіраюць дрэва і не ў самай глыбі лесу, і не з самага краю.
За гэты час, як мужыкі атабарыліся тут, коршак прылятаў двойчы. Пасядзіць, пасядзіць між галля, быццам у яго ніякага клопату няма, потым ціха сарвецца ўніз, нават не сарвецца – мякка паплыве на разгорнутых крылах у бок вёскі, крута развернецца, разы са два ляніва ўзмахне пругкай сілай распраўленага пер’я і пойдзе над лесам.
Быццам і не прылятаў, быццам яму і клопату мала да гэтых двух мужыкоў, што ляжаць пад ягоным гняздом на сухой ігліцы, засланай сенам.
Дзень хіліўся да захаду. Сонца высвеціла ўсе тры акны хаты – спачатку першае, ад слівы, потым другое, потым трэцяе. Пагуляла промнямі на слюдзяных шыбах, на блакітных аканіцах, на франтоне з трыма ромбікамі.
– Сцяпан, ты сам зашываў франтон? – спытаў Валодзя.
– Сам.
– I не бачыў, што адну дошку, вунь тую, правей цэнтра, прышыў крыва?
– Ска-а-жаш…
– А ты прыгледзься…
Сцяпан прыжмурыў вочы. I праўда, калі глядзець адсюль, то трэцяя ад цэнтра дошка нібыта знізу ссунута ўбок і не клалася ў роўны вертыкальны строй усіх астатніх. Як жа так? Ён жа сам прыбіваў, сам меркаваў…
– Мы глядзім збоку. Калі б глядзелі ў лоб – там ніякай касіны, міліметр да міліметра, – сказаў Сцяпан.
Памаўчалі, але нядоўга.
– Валодзя, я не магу болей ляжаць, я пайду.
– Ты пойдзеш па сваю смерць, – адказаў Валодзя.
– Яны галодныя. Маё сэрца чуе: іх мораць голадам. I холадам. Ты бачыш: другі дзень не паліцца ў печы.
– Можа, яны сышлі да тваёй маці?
– Яны не маглі пайсці. Я сказаў, што прыйду і прынясу хлеба. Яны гэта ведаюць. Няхай Анеля – дзіця, а Пётрусь – гэта ўжо мужчына. А тут, бачыш, і ў печы не паліцца. Можа, там ужо нікога жывога няма…
– Як рошыш. Калі што, я іх прышыю. – Валодзя паказаў вачыма на кулямёт, які стаяў побач на раскірэчаных ножках. Талерка дыска пляската, як шыя ў кобры, раздзімалася над ствалом. Сцяпан ведаў: калі хопіць патронаў, Валодзя прышые ўсіх, каго трэба прышыць.
– Я не пайду напрасткі і сялом. Я падыду з балота, з-за хлявоў. Калі там засада, яна чакае мяне ноччу, а не повідну. А я вось так, сярод белага дня, – Сцяпан прыўзняўся на калені, паляпаў Валодзю па плечуку: – Усё будзе добра.
Валодзя павёў плечуком – не то пагаджаўся, не то сумняваўся.
– Ладна. Ідзі.
– Аўтамат я не буду браць. Днём, у сяле, з аўтаматам… Хай застаецца тут…
– Ну, брат… – Валодзя хацеў яшчэ нешта сказаць, але Сцяпан ужо ступіў за елку. Ступіў і прапаў, як растварыўся ў лесе.
Валодзя зноў прылёг на сена, доўга глядзеў у прагал між камлямі крайніх ад поля елак. Глядзеў не столькі на хату, як на тыя тры ромбікі ў франтоне. Непрыгожа яны чарнелі. Калі ёсць небяспека, то яна там, за імі. I гэта дошка… Як ён мог так коса яе прышыць?..
Валодзя падсунуў да сябе кулямёт, развярнуў раструбам у бок пасёлка, на Сцяпанаву хату, пацягнуў на сябе рамку прыцэла. "Колькі тут метраў? Сто ці болей? Соткі метраў шэсцьдзесят, вуліца дваццаць, і тут, да сотак… Значыць, сто… Возьмем сто дзесяць". Зноў зірнуў на хату з ромбікамі.
I ўбачыў Сцяпана. Які малайчына! Сцяпан, як прыліплы, сунуўся па сцяне хаты, з-за вугла, да дзвярэй. Пастаяў ля дзвярэй, відаць, слухаў, што там, у сярэдзіне хаты. Пацягнуў на сябе дзверы і знік за імі.
Было ціха ў сяле, ціха ў лесе. Так ціха, што Валодзя чуў, як шуміць кроў над вухам: "Шу-шу-шу!".
Анеля ўбачыла бацьку адразу, як толькі ён адчыніў дзверы. Яна ляжала на ложку пад тоўстай коўдрай – двое чорных вачанят над зялёным прасцірадлам. У нагах кажух – яго стары кажух. Пётрусь ляжаў побач, адвярнуўшыся да сцяны. Ён спаў.
Анеля ўскінула вачыма ўгору, на столь. Бацька зразумеў яе, кіўнуў галавой. Нячутна ступаючы, падышоў да ложка, прыгарнуў вольнай рукой падатлівыя дзіцячыя костачкі. На другім плячы ў яго была торба з бульбай. Зняў торбу, паклаў пад лаўку, паказаў на яе вачыма. Дачка заківала галавой. Пастаяў, нешта думаючы.
– Нам не даюць выходзіць, – прашаптала дачка.
Бацька прыклаў палец да губ: "Ціха!" Сказаў аднымі губамі:
– Ідзіце да бабы.
Яшчэ раз прыціснуў дачку да сябе, зірнуў на сына. Спіць… Хай паспіць. Паўтарыў:
– Ідзіце да бабы.
Анеля пільна паглядзела на яго, быццам хацела пра нешта спытаць, але прамаўчала.
Над галавой было глуха. Сцяпан яшчэ раз прыклаў палец да губ: "Маўчок!" Ён заўсёды рабіў так, калі між ім і дачкой была нейкая тайна. Анеля па-змоўніцку кіўнула галавой.
Чаму яго павяло на вуліцу, Валодзя не разумеў.
– Дурань, што ты робіш?!.
Вароты ў двор былі расчынены, і ў гэтым быў непарадак. Не трацячы шмат сілы, Сцяпан прыўзняў іх, вярнуў на месца, як яны і павінны былі стаяць, і вароты рыпнулі. Відаць, гэтага голасу хапіла, каб разбудзіць тых, на гарышчы. Праз ромбікі яны ўбачылі, як за варотамі павярнуўся і спакойна пайшоў па вуліцы чалавек – высокі, крутаплечы, у куфайцы. Ды гэта ж ён, Сцяпан! Здаецца, і ў Цераболі ўсё зрабілі, каб узяць, а не ўзялі. Выслізнуў. I тут маглі праспаць… Бач, да дзяцей пацягнула сволач. Пацягне, мы гэта ведалі. вось ён, колькі тут – дзесяць, пятнаццаць метраў?.. Трое сутак прымусіў мерзнуць, падла. Але дачакаліся. Лепшай удачы не дажджэшся!.. Цікава, здагадваецца ён пра засаду ці не? Канечне, не. Калі б здагадваўся, не падстаўляўся б гэтак адкрыта, спіной, у куфаечцы… без аўтамата…
Чарга была кароткая і злая. Прашытая дзесяткамі куль куфайка на Сцяпанавых плячах проста ўліпла ў цела. Здавалася, што гэта і не кулі прайшліся, а дождж касым наваротам сыпнуў жменю кропель, пакінуўшы на куфайцы часты шнурок ад правага пляча да паясніцы і ніжэй.
Сцяпан яшчэ змог развярнуцца, каб глянуць на свае тры ромбікі, на тры белыя акны, і ткнуўся плячом у снег.
Валодзя ўсё гэта бачыў. Ён бачыў і тое, як касая дошка ў франтоне ад’ехала ўбок яшчэ больш, і ў шчыліку высунуўся чорны ствол аўтамата. Стралялі адтуль.
Ён чакаў.
I дачакаўся.
Дзверы хаты раптам адкінуліся, быццам іх выбілі нагой, і на вуліцу выскачылі двое з аўтаматамі, у белых форменных кажушках. Яны схапілі Сцяпана за руку, перавярнулі на спіну. Ён, мусіць, яшчэ дыхаў, бо адзін з двух прыставіў дула аўтамата да разяўленага рота і націснуў на курок.
Той чаргі Валодзя не пачуў. Яна злілася з яго кулямётнай – глухой і зацята доўгай. Густое рэха падхапіла і панесла яе па лесе. Валодзя глядзеў над прыцэлам і бачыў, як падскочыў угору адзін белы кажушок, потым другі, і як яны вяла, быццам замарожаныя, сталі класціся на снег побач са Сцяпанам…
Кулямётная чарга сарвала з елкі коршака, і ён плаўна пайшоў над полем. Знізу Валодзя ўбачыў, які ў яго шырокі размах крылляў і якое прыгожае пер’е – жоўта-белае спадыспаду, з круглымі чорнымі разводамі, як у бабы на святочнай спадніцы.
Як і ў тыя разы, коршак крута развярнуўся над полем і паляцеў на лес.
А з хаты з голасам выбягалі хлопчык і дзяўчынка.
