Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Паабапал жвірыстай дарогі калышыцца леташні быльнік, і веснавая шырыня вее над неабдымным полем. Неба сіняе, сонечнае; над дарогаю тонкі, як туман, падымаецца пыл – плыве вецер з-за сініх лясоў, і на дзернавых узмежках пры жоўтых каляінах шуміць сухі палын… Моцна думаюць голыя яшчэ кусты, а за імі, далей, пярэсцяцца колеры зямлі: зялёныя ўзгоркі, ціхія лагчыны, рэдкія чорныя палосы першай раллі і леташняя шэрань веснавой цаліны.
Вецер прынёс аднекуль сухі жмут аўсянай саломы, прыпёр да сухога быльнікавага куста, растрасае патроху і разганяе па саломіне ў полі, салома звонка шалясціць і навявае задуменасць вялікай далечыні.
Моцна шуміць яшчэ нейкае зелле, перазімаваўшае, падгніўшае, цяпер сухое і шэрае. У яго галоўках захаваліся, мусіць, зярняты – маленькія, порсткія птушкі гаварлівымі сем’ямі прылятаюць і клююць іх.
Дарога – ад таго, што шырокая, ветраная і пыльная – вясёлая. Шырокі паварот з яе ў горад; горад блізка, і не відзен за блізкімі ўзгоркамі, і каля павароту куча бітых каменняў, пры зямлі абмалёваная зялёным шлакам травы.
Нам слаўна было сядзець тут на гэтых каменнях; і мы сядзелі – сушылі на ветры спацеўшыя шыі і маўчалі. Шмат было перагаворана дарогаю – паволі прайшлі мы з ім разам трыццаць вёрст, многа я зразумеў у яго без слоў, і цяпер трэба было разысціся таксама, як выпадкова сышліся на дарозе. Было яму год дванаццаць, а я ішоў у горад, дзе ўжо жыў. Убачыў быў я яго пасярод дарогі – ён стаяў, растапырыўшы босыя ногі ў палатняных портках, і трымаў у руках шапку.
– Што ты робіш? – запытаў я, праходзячы міма.
– Пчолы нейкія, каб на іх упадкі, з зямлі вылазяць, – адказаў ён з вялікай сталасцю дарослага, і гэта выйшла ў яго смешна, па-дзяцінаму, – адна, ліха ёй, джала дала мне ў нагу, чорт яе бачыў, ішоў ды наступіў.
Ён даў раптам з-за вуха шапкаю па зямлі і з расчараваннем сказаў:
– Уцякла, каб яна здохла… І пайшоў са мною.
– Куды ты ідзеш?
– Гэта я іду на хутары па брата. Ён там цэлую зіму служыў, значыцца, а гэта як памёр айчым наш, дык трэба, каб дома быў, неканечна яму было і так ісці, але што ты парадзіш.
– А даўно айчым памёр?
– Нядаўна.
– А маці жыве?
– Маці жыве.
– А больш хто ў вас ёсць?
– А больш у нас яшчэ дзяўчыны дзве ёсць, старшыя за мяне сёстры, дык яны дома, нідзе не служылі, бо яны хоць бабы, але цвярдзейшыя за Васіля, дык айчым іх не мог выкурыць з хаты.
– А хіба ён выкурваў?
– Уга… Ён чуць Васіля на той свет не адправіў, як пачаў грызці. Дык той і пайшоў у людзі.
– Маці што?
– Дык жа ён чуць і мацеру ў труну не ўвагнаў – азіят нейкі быў, а не чалавек.
Гаварыў ён стала, як дарослы. І відно было, што пражытыя на свеце дванаццаць год навучылі яго многаму, паказалі яму многа бакоў жыцця, закалілі яго і давялі да вострай цвёрдасці.
І цяпер ён ішоў па брата, адзін, па пустой ветранай дарозе. Ён і забаўляўся ідучы, і разважаў стала: і наглядаў, і абдумваў. Твар яго, у лішаях ад сонца і ветру, меў на сабе ўсе адзнакі халоднай сталасці і прывычкі – вялікае лічыць часам малым; і толькі калі-нікалі прарываліся ў ім не згладжаныя яшчэ дзіцячыя манеры.
– А ты гаспадарыў ужо?
– Я летась адзін паараў усё. Айчым тады ўжо хварэць пачаў.
– А цяпер айчыма шкада?
– Цяпер не… Але шкада маткі, бо яна нездараўчаная вельмі. Хто яе ведае, ці пажыве яна доўга на свеце. Мы то не прападом – мы ж усе ўжо ўзняліся на ногі, але яна як… Мы ж яшчэ яе нічым не пацешылі…
Ён моцна аб нечым стаў думаць і змоўк. І твар яго раптам ажыў. Пачалі, як цені ад хмар у ветраны дзень па зямлі, праходзіць па твары яго адзнакі перажытага смутку і ўздымаў, адбітак як бы нейкай мудрасці пазнання жыцця з’явіўся на ім, і ўпэўненасць у неабходнай патрэбе пацешыць матку, і моцнае жаданне гэтага, важнае і для яе, і для яго. І зусім не адбілася на твары яго непаразуменне перад тым, што гэта ж сам ён нічым яшчэ не нацешыўся.
Толькі хутка шырокае нешта і надзвычай тонкае лягло на гэты сталы і глыбокі твар, і яно паведаміла пра вялікую ўцеху, вылаўленую ў жыцці з самога жадання пацешыць матку, з самога працэсу падарожжа па брата і ва ўсім, што даводзілася рабіць, у самым тым, што трэба было дзейнічаць.
У тым, што ён сказаў, было сказана самае важнае, і ўсё іншае стала зразумела, і была асалода глядзець на гэты сталы не па-дзяцінаму твар…
Ён шырока ступаў па пыльнай дарозе.
– Тым часам так, – загаварыў ён, – хутка аўсы будзем сеяць…
І зноў змоўк і задумаўся.
– Ногі баляць, – падаў ён яшчэ голас. – Я цяпер паляжаў бы, скурчыўшыся пад кустамі дзе на сонцы, але да вечара дайсці трэба.
І ўжо ў менш, як мне здалося, значных гаворках і многа моўчачы прайшлі мы астатак дарогі да павароту і на каменнях прыпыніліся. Ён дастаў з кішэні сваіх палатняных портак кавалак хлеба і пачаў ламаць каравымі, тонкімі пальцамі і есці. Хлеб запах суха і кісла – так, як пахне ён, паляжаўшы ў торбе паўдня на полі, пакуль не даарэцца загон і не падыдзе пара есці.
Нам абодвум не хацелася ўставаць, мне было бліжэй, яму яшчэ вёрст дзесяць.
– А калі назад?
– Заўтра, – адказаў ён, жмурачыся ад ветру, – заўтра з Васілём, – павесялеў ён.
Цераз паўгадзіны ён кіўнуў мне галавою і пайшоў, роўна гойдаючыся ў такт крокам. Я застаўся адзін і сачыў за тым, як бела-шэрая постаць яго патроху рабілася меншай ад роўнай далечыні дарогі і пасля зусім згінула за першым узгоркам. Пасля зноў відаць стала галаву яго – маленькую ўжо і чуць прыкметную, як цемнаватая кропка. Пасля нічога не відаць стала.
Я сядзеў на каменнях і думаў аб маленькіх і нязначных здарэннях, якія слабым здаюцца вялікімі і страшнымі, і аб вялікіх і страшных здарэннях, якія моцным здаюцца маленькімі і нязначнымі. І ад таго, што гэтае дзіцянё не сагнулася і не сагнецца і ідзе сабе моцна па дарозе, стала мне радасна і думна.
Было жаданне спяваць што-небудзь моцнае і цягучае, спяваць яго доўга без слоў і без лішняй тут вясёласці.
«Будзем зараз аўсы сеяць», – прыпомніў я яго хрыплыя словы…
Аўсы будуць улетку шумець тут паабапал дарогі, і радасная зямля ўсцешыць чалавека…
Ён, малы, вырасце і таксама, як цяпер, моцна і горда пройдзе па зямлі, па дарозе…
У такіх думках я сяджу на каменнях…
Пры пыльнай дарозе шумяць палыны, і вясёлыя плачуць наводдаль каліны.
1926
