Увага! Поўны змест
Маці падышла да круглага бамбукавага кошыка, аблепленага з абодвух бакоў гноем, глянула туды, і сэрца яе сціснулася: там заставалася толькі жмені са дзве рысу. Хоць яна гэта і раней ведала, але калі прыйшлося яго браць, яна зноў, яшчэ з большай сілай, адчула гора.
— Рыс ужо ўвесь,— сказала яна бацьку.
Той сядзеў на скрыні, глядзеў на гліняную падлогу, утырканую каменьчыкамі, і, відаць, думаў невясёлую думу. Ён даўно ўжо чакаў гэтага моманту, даўно ужо думаў, як дацягнуць да ўраджаю, але пакуль што нічога не прыдумаў. Суседняму гандляру, арабу Гаміду, ён і так ужо запазычыўся пад гэты ўраджай. Цяпер той нічога не дасць.
Але не ў гэтым яшчэ галоўная бяда. Бяда ў тым, што і ўраджаю ніякага можа не быць. Вось ужо месяц, як мусоны не прынеслі ані кроплі дажджу, і ўсё гіне пад палючым індыйскім сонцам. Нават травы няма, і вол ледзь падтрымліваецца лісцем з дрэў.
Перад жыхарамі ўжо лунае жудасная здань голаду, які абавязкова вядзе за сабой і чуму. А гэтыя два сябры часта на працягу некалькіх тыдняў уносяць столькі народу, колькі ёсць у якой-небудзь дзяржаве, як, скажам, у Бельгіі, Нарвегіі ці яшчэ дзе.
Асан выйшаў на дзядзінец, падышоў пад страху, чамусьці пакратаў свой «плуг» — корч з двума канцамі, карацейшым (лямеш) і даўжэйшым (аглобля), зірнуў на барану з галля, пагладзіў па шыі свайго вала. Калі дадаць да гэтага хату, абы-як складзеную з камення, з земляной столлю, без даху, дык гэта і будзе ўся гаспадарка Асана. А поле? Лепш аб ім і не казаць. Гэты камяністы кавалачак ні ў якім разе пракарміць яго не мог.
Адна надзея толькі на «сад», які складаўся з двух мангавых дрэў ды аднаго так званага «гарбузнага» дрэва. На іх яшчэ было некалькі пладоў. Ды яшчэ «гарод» пад ім — некалькі бабоў і засохлых гуркоў. Але ўсё гэта было нібы асуджанае на смерць, бледнае ад пылу.
I ўся вёска была нібы асуджанай. Паўголыя людзі ў штанах і турбанах* ледзь рухаліся па санцапёку ды пазіралі на неба, прагнучы дажджу.
— Можа б, яшчэ раз паспрабаваў ты знайсці працу на плантацыі,— сказала жонка, выйшаўшы на двор.
— Дзе там,— безнадзейна махнуў рукой Асан, але на кожны выпадак парашыў пайсці.
Тут ён заўважыў, што на самым версе мангавага дрэва сядзіць яго дзесяцігадовы сын Сідры.
— Ты чаго гэта туды ўзлез? — крыкнуў бацька.— Астатнія плады нішчыць? Хіба ты не ведаеш, што іх трэба берагчы? Як табе не сорамна? I тваім сёстрам, і бацькам патрэбна, а ты хочаш адзін іх з’есці. Зараз жа злазь!
— Не, я не рву, я толькі так, паглядзець,— апраўдваўся сын, злазячы ўніз.
Асан накіраваўся да бавоўнавай плантацыі містэра Гопкінса. Ісці трэба было кіламетраў з восем. Усё навакол напамінала пра няшчасце, усюды пажоўклая трава, пабялелыя дрэвы. Па дарозе было яшчэ некалькі вёсак, дзе таксама жылі галодныя людзі, якія таксама жадалі заробку, як і Асан. Дзе ім усім знайсці яго? Асан добра гэта разумеў, але ішоў, абы ісці, абы супакоіць сябе, што ён нешта робіць для свайго ратунку. Вось направа ад дарогі сярод гаю ўздымаецца «Вежа Маўчання». Асан зірнуў і ўздрыгануўся. Колькі разоў ён хадзіў тут, але неяк не звяртаў на яе ўвагі, цяпер жа мільганула думка: «Можа, хутка прыйдзецца трапіць туды?»
I ён прыпомніў, як пятнаццаць год назад быў голад і чума, як людзі валяліся на вуліцах, дарогах, як усе хаты былі поўныя мерцвякоў, як людзі ў белых балахонах збіралі іх, бы дровы, і адвозілі ў «Вежу Маўчання». Там іх распраналі і клалі ў рады. А ў паветры насіліся хмары варання: яны чакалі сваёй «законнай» здабычы, бо мерцвякі клаліся спецыяльна для іх.
Вось і цяпер некалькі груганоў чакаюць не дачакаюцца, пакуль голад і чума не дадуць ім спажывы.
Пачаліся плантацыі. Але ім нішто: сярод поля равы з вадой, якую наганяюць сюды машыны.
«Вось каб і на вясковых палях гэтаксама зрабіць!» —з зайздрасцю падумаў Асан.
На плантацыі працавала шмат «шчасліўцаў» за некалькі капеек у дзень.
«Куды тут яшчэ совацца?» — зноў падумаў Асан, але ўсё ж пайшоў далей. Ля брамы маёнтка ён знайшоў некалькі такіх, як ён сам.
— Ну што? I ты прыйшоў шукаць працы? — запыталіся яны ў яго.
— Не,— адказаў Асан,— я так сабе, па іншай справе.
— Можа, сына прыйшоў прапанаваць? Ты, здаецца, маеш хлопчыка? — сказаў адзін мужчына.
Асан недаўменна паглядзеў на яго.
— Эх, шкада, што я не маю! — абазваўся і другі. — Заработак добры і лёгкі.
— Што такое вы кажаце? Не разумею,— прамовіў Асан.
— Не чуў? — запытаўся адзін з рабочых. — Вось зірні, — і ён паказаў на газету, прылепленую да сцяны.
— Я не ўмею чытаць.
— Ну дык я прачытаю, — сказаў адзін з рабочых і прачытаў наступнае:
«Патрабуюцца здаровыя, укормленыя дзеці для прынады пры паляванні на кракадзілаў. Будуць вернуты ў цэласці».
Спачатку Асан усё роўна не мог уцяміць, у чым тут справа. А калі яму растлумачылі, дык ён проста плюнуў ды пайшоў назад. Але пакуль ішоў дадому, ён пачаў разважаць аб гэтым, і тады справа пачала здавацца яму не такой ужо недарэчнай, як на першы погляд. У англічаніна добрая стрэльба, ён, пэўна, добра страляе. Ён, вядома, не адзін пойдзе на паляванне, а з кім-небудзь, у каго таксама будзе стрэльба. Ды і сам Асан пойдзе з імі. Адным словам, рызыкнуць можна.
Але ж затое за адзін ці два дні можна зарабіць столькі, колькі не заробіш за месяц.
Хоць ён і не ведае, колькі іменна дадуць, але можна меркаваць, што за такую незвычайную справу і заплоцяць незвычайна. Тады ўжо можна будзе спадзявацца перачакаць голад. А калі не скарыстаць гэты выпадак, то ўсё роўна загіне сын, ды і яны разам.
Дадому ён ужо прыйшоў перакананы, што рызыкнуць варта. Ён ведаў, што цяжэй за ўсё будзе пераканаць маці. Каб ухіліцца ад гэтага непрыемнага абавязку, ён парашыў зусім ёй нічога не казаць. Ён пойдзе з сынам на некалькі дзён, а потым прыйдзе з ім і з грашыма.
* * *
У парадным пакоі сядзелі містэр Гопкінс і яго прыяцель сэр Джон Блэнсдорф.
— Як вам здаецца, ці знойдзецца хто? — казаў Блэнсдорф.
— Знойдзецца! — упэўнена адказаў гаспадар.— Гэтага дабра колькі хочаш. Ды і не раз гэтак ужо практыкавалася.
— Вось буду дзякаваць вам за параду! — горача сказаў Блэнсдорф. — А то была б вельмі непрыемная гісторыя: прыехаць так здалёку і нават не пабачыць кракадзіла. Усё роўна, што быць у Рыме і не бачыць папы.
— Праўда, кракадзілаў цяпер стала значна меней, — тлумачыў Гопкінс, — але ўсё ж такі досыць. Толькі яны вельмі асцярожныя зрабіліся. Нават на цялё ці авечку не ідуць. Толькі супраць дзіцячыны ўстрымацца не могуць.
I Гопкінс шчыра засмяяўся.
— Уявіце толькі сабе,— з захапленнем пачаў гаварыць Блэнсдорф, — якія вострыя пачуцці можна перажыць, калі ведаеш, што ад цвёрдасці тваёй рукі і вернасці вока залежыць жыццё чалавека.
— Ну, якога там чалавека, — скрывіўся Гопкінс.
— Але ўсё ж такі сачыць, як набліжаецца, як пагражае праглынуць, — і вось раптам ты з’яўляешся збаўцам. Не кожнаму гэтак здараецца. Шмат хто пазайздросціць мне, калі вярнуся ў Лондан.
— Так, паляванне цікавае,— абыякавым тонам сказаў Гопкінс.
Увайшоў слуга і паведаміў, што прывялі некалькі дзяцей.
— Нават некалькі? — абрадаваўся госць.
Дзяцей было восем чалавек. Кожны бацька жадаў, каб яго дзіця выбралі, і скоса пазіраў на канкурэнтаў.
«Шчасліўцам» быў Сідры.
* * *
Па-над джунглямі стаяла ноч. Магутны Ганг імчаў свае чорныя хвалі.
На пакатым беразе пад купай бамбуку сядзеў Сідры. Абсталявалі яго багата: сядзеў ён на белай посцілцы, ля яго былі розныя смачныя рэчы, такія, якіх ён не толькі ніколі не еў, але і не бачыў,— і шакалад, і пірожнае, і піражкі, і цукеркі розныя; былі і цацкі.
Толькі яго прывязалі вяроўкай да дрэва, каб ён не ўцёк дачасна, убачыўшы кракадзіла.
Яго абавязкам было не спаць і варушыцца. Дзеля гэтага яго ўдзень накармілі і прымусілі выспацца.
За некалькі крокаў размясціліся Блэнсдорф і яго слуга, а побач Асан.
Пацягнуліся мінуты, гадзіны. Ноч паглыблялася. Далёка ззаду пачуліся галасы звяроў. Паступова ўздымаўся месяц.
Час ад часу Асан моцна шаптаў:
— Сідры, не спі! Сідры, варушыся! Пабразгай. Скажы што-небудзь. Не бойся, мы тутака.
Гадзіны са тры хлопчык добра трымаўся, але потым пачаў дзюбаць носам.
Месяц зусім асвятліў раку. Вось пасярэдзіне, сярод срабрыстых струменяў, нешта плюхнулася і зачарнелася.
— Няхай варушыцца! Няхай варушыцца! Ён, паганец, здаецца, спіць,— нецярпліва зашаптаў Блэнсдорф.
— Сідры, не спі! Варушыся! — выгукнуў бацька.
Тады Блэнсдорф засіпеў на Асана:
— Цішэй! Спалохаеш кракадзіла!
Бацька пачаў кідаць у сына зямлёй, трэскамі. Хлопчык схамянуўся, заварушыўся, пачаў азірацца.
Кракадзіл, відаць, ужо заўважыў яго і асцярожна пачаў набліжацца да берага. Праз некалькі мінут ён зрабіўся смялей: мусіць, заўважыў, што гэта не паляўнічы, а дзіцянё. Вось ужо галава з’явілася ля самага берага.
Хлопчык убачыў страшыдла, закрычаў і кінуўся бегчы, але вяроўка тарганула яго, і ён паваліўся на зямлю.
Асцярожны кракадзіл, пачуўшы шум і крык, адхіснуўся быў назад, але хутка ўбачыў, што тут тузаецца адно бездапаможнае дзіця, і зноў пасунуўся наперад.
Настаў самы жудасны момант. Няшчасны хлопчык ірваўся, торгаў нагой і крычаў так, што нават сэрца Блэнсдорфа ўздрыганулася.
А кракадзіл падпаўзаў…
Бацька стагнаў:
— Хутчэй, хутчэй!
Вось ужо дзве стрэльбы добра нацэліліся…
Але раптам ззаду пачуўся звярыны рык. Паляўнічыя мімаволі азірнуліся, а тым часам кракадзіл ухапіў хлопчыка за нагу і пацягнуў у ваду…
Тады толькі раздаліся два стрэлы, зноў два. Кракадзіл задрыгаў целам і зрабіўся нерухомы… з нагою хлопчыка ў пашчы…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сідры застаўся жывы. Толькі нагу страціў. Але ж затое за гэтую нагу сям’я кармілася некалькі месяцаў.
А потым… потым зноў зажылі, як і раней.
* Турбан — кавалак матэрыі, абкручаны вакол галавы.