Увага! Поўны змест
I
Грыневіч ішоў ужо трэці дзень. Ісці было лёгка, вольна. Насустрач дзьмуў цёплы вясновы ветрык, сонейка ласкава ўсміхалася з неба, ногі ступалі цвёрда, не слізгаючыся, на апаўшую, чарнеўшую ад гною дарогу.
Абапал шырокай ракі, па якой пралягаў «зімнік», узносіліся ўгару высокія, аж пад неба, як шапкай, пакрытыя цёмна-зялёнымі хвоямі берагі. Чырвоныя з зеленаватымі плямамі абрывы гор выглядалі весела, асабліва з левага боку, залітага сонцам.
Але Грыневіч не ўважаў на ўсю гэту пекнату.
Ён як бы не чуў цёплага дыхання ветрыку, не бачыў сонечнай усмешкі і ішоў, гледзячы сабе проста пад ногі, — як машына. Прапушчаў часамі фурманкі, якія абганялі яго ці пападаліся насустрач, нічога не адказуючы на прывітанні ездакоў, ды ішоў далей, не паднімаючы галавы.
Яму аставалася прайсці да бліжэйшай вёскі яшчэ дванаццаць вёрст, ногі пачыналі прыставаць ад доўгай, ад самага цямна, безупыннай хады, але не гэта займала яго думкі. Хада — не навіна для «пасяленца». Не першы раз праходзіў ён у гэты самы час і па гэтай жа дарозе, мяркуючыся папасці ў Качуг на сплаў, а адтуль, наняўшыся асначом на барку, зноў спусціцца ўніз, аж да Якуцка, па веснавой вадзе. Ён думаў сабе аб другім.
Наогул, ідучы, ён любіў думаць і дзеля гэтага цураўся таварыстваў дарозе.
У поўнай адзіноце, нікім не перабіваныя, а яшчэ мэрам разахвочаныя мернасцю хады думкі, лёгкія, кароткія, не чапляўшыя пачуцця, цесным роем круціліся наўкол галавы, і гэта было надта прыемна. Часамі ўгледжаны сабе пад ногі, часамі са слепа глядзеўшымі перад сабой вачыма, часамі высвістваючы пад нос нейкую песню, не далятаўшую да вушэй, ён не заўсёды здолеў бы сказаць, аб чым думае.
Проста думаў, бо гэта было прыемна, а аб чым — нецікава.
Сягоння была Вялікая Субота. Заўтра павінен наступіць першы дзень Вялікадня, каторы ў Сібіры не прыносіў Грыневічу ніколі той вясёласці, ані ўрачыстага настрою, як некалі дома. Праўда, здаралася часамі і павесяліцца дні са два, са тры ў нейкай дзярэўні, пападаючы прыпадкам у «гулянку», гойдаючыся з дзяўчатамі, голасна спяваўшымі смутныя сібірскія песні, на «качулі», трапляючы з моладдзю на «смятку»,—з гатаваннем яец, гарэлкай, музыкай, скокамі дзе-небудзь на вярхолку ачышчанай сонцам ад снегу і ўжо крыху зялёнай гары высока над ракою, але ўсё гэта не пакідала ўражання на даўжэйшы час.
Задумаўшыся аб прычынах гэтага і параўноўваючы сібірскія святы са сваімі, Грыневіч паволі акунуўся ў рой успамінкаў аб мінуўшчыне. Як і заўсёды, яго думкі ў дарозе і ўспамінкі гэтыя былі кароткімі, прыляталі і знікалі без усякага парадку і гатовы былі штомомант разляцецца, каб толькі хто ці што папрабавала іх спалохаць.
…Раптам з памяці выплыў астрог. З высокаю мураванаю сцяною наўкруг, з невялікімі здаля вакенцамі, з чатырма вежамі на рагох і пятай — з высокім шпіцам — на сярэдзіне, — увесь белы, пад шырокім чырвоным дахам, абсаджаны навокал вясёлымі зялёнымі дрэвамі, ён, як вялізны грыб, стаяў на гарэ і панаваў адтуль над горадам.
Маленькім хлопчыкам Грыневіч баяўся яго, бо ўбачыў, як адзін раз з-за яго цяжкай жалезнай брамы выйшла шарэнга шэрых людзей. Ногі некаторых бразгалі грубымі жалезнымі ланцугамі, з-пад маленькіх круглых шапак свяціліся напалавіну абголеныя галовы. Твары ў людзей былі пахмурыя, вочы з-пад ссунутых броў паглядалі коратка і як бы калюча. Аслупянелы, баючыся глядзець на гэтых людзей і не смеючы апусціць шырока раскрытыя вочы ў зямлю, перастаяў Грыневіч, пакуль каля яго не прайшла ўся шарэнга, і потым, падганяны нейкім страхам, пабег дамоў і з таго часу ўжо баяўся астрогу.
Маладым чалавекам уступіўшы пад цёмныя скляпенні астрожнай брамы, каб надоўга не выйсці з-за яе, Грыневіч прыняў гэта, як нешта яго не абходзячае. Усе думкі яго былі яшчэ тамака, з таварышамі на волі, а на тое, што здарылася, ён папросту не звяртаў увагі. Астрог ужо даўно стаўся ў яго мыслях простым пунктам, на якім раней ці пазней на нейкі час выпадала затрымацца. I —толькі.
Праўда, потым перажытыя дні паказалі Грыневічу, што астрог не пазваляе так няўважна адносіцца да сябе нікому. Не раз сэрца яго гатова было разарвацца ад болю, што не можа выскачыць услед за думкаю за краты, у цішыню чароўнай вясновай ночы. Не раз да болю ў пашчэнках, моцна сціскаючы зубы і мружучыся так, што аж балелі вочы, стараўся потым Грыневіч заціснуць мазгі, каб яны, зрабіўшыся меншымі, не давалі прасгору думкам… Так, астрог умеў даймаць, умеў паказаць сваю сілу!
I, аднак, успомніўшы цяпер аб астрогу, Грыневіч нібыта нават пашкадаваў аб ім. Усё ж такі гэта былі лепшыя годы! Каб вярнуць іх назад, з іх ідэалізмам, з іх напалавіну дзяцінным незнаёмствам з светам і верай у трыумф дабра, — у канцы, каб вярнуць зноў тую Галгофу, што давала столькі перажыткаў, ён ахвотна адступіўся б ад сваёй нуднай, бясчыннай сібірскай волі.
I яшчэ што даў бы астрог: гэта злучэнне з сваімі, пакінутымі тамака ў родным месце — маткай і сястрой. Быў яшчэ брат малюпаценькі, з круглымі шчочкамі і вясёлымі чарнушкамі-вочкамі, якія залзавелі1 пры расставанні, калі маленькія ручкі моцна абхапілі шыю Грыневіча, але ён, пакінуты бясклопатным неразумным дзіцяцяю, не быў так блізкі, як матка і сястра. Шчыры прыяцель ад тых дзён, як Грыневіч пачаў сябе помніць, і апякун да самай разлукі — матка і выгадаваная ім на руках, перажыўшая з ім шмат дамовых радасцяў і няўзгод, лёгкая, як козачка, быстрая, разумненькая дзяўчынка — сястра, былі той сілай, каторая заўсёды цягнула яго дамоў. Для іх ён яшчэ трымаўся за жыццё ў гэтай непрыветнай, суровай і страшна маркотнай сібірскай глушы, дзеля іх толькі браўся за ўсякую работу, каб мець права напісаць ім праўду, што ні ў чым не мае недастатку, і часамі паслаць ім маленькі падаруначак.
Было яшчэ каханне, якое, аддзеленае ад роднага краю тысячамі вёрст, цэлыя годы білася ў прадсмертным скананні, перамагло яго і асталося, — але толькі як вялікі, ясны ўспамін.
За сям’ёй і каханнем дамоў цягнула Грыневіча яшчэ грамадская праца, але яна была тым паветрам, без каторага цяжка, але неяк можна было трываць, замяняючы жыццё—друкам, а чыннасць — цяжкаю фізічнаю працай.
…Збіваючыся, круцячыся, як рой вясёлых мушак, віліся думкі, напамінаючы то дзяцінныя годы, то даўнейшых прыяцеляў у небяспечнай патаемнай працы, то астрог, то школу, то сям’ю, то ссылку. Грыневіч не ўбачыў, як увайшоў у ваколіцу вёскі, хаця для гэтага яму прыйшлося ўзысці па абсаджанаму хвойкамі ўз’ездзе на высокі бераг, дзе стаяла вёска. Галасы дзяцей, бегаўшых па вуліцы, прабудзілі яго ад думак і адразу напомнілі, што трэба недзе знайсці начлег і падумаць аб ядзе.
II
Доўга аб тым, куды зайсці, Грыневіч не разважаў. У кішэні яго ляжала пятнаццаць рублёў, а з грашмі, як ён ужо пераканаўся, ува ўсякую хату прымуць. Якраз другім з краю стаяў нечы нанова пабудаваны двор з высокімі, сібірскага кшталту, на дзве весніцы варотамі і шырокаю форткаю. У гэты двор Грыневіч і зайшоў.
На ганку новай, з памаляванымі ў нябескі колер акяніцамі хаты яго спаткала сама гаспадыня, каторая, відаць было, толькі што адарвалася ад нейкай работы, каб паглядзець, на каго так моцна брэша прывязаны каля свірна сабака.
Змерыўшы адным быстрым, уласцівым для сібірскіх кабет поглядам незнаёмага ёй чалавека, гаспадыня стаяла моўчкі, чакаючы, што ён ёй скажа.
Асвечаная счырванеўшымі праменнямі схіленага на захад сонца, высокая, поўная, праўдзівая загладуха — кабета, яна з сваёй высока паднятай, у белай наметцы галавой, з крышачку халодным і кпінкаватым2 светам у вачох, здавалася тут праўдзівай гаспадыняй, царыцай гэтай загароды. Грыневіч зняў шапку і пакланіўся.
—Добры вечар, хадзяюшка! — сказаў ён.
— Ждраштуіш! Чё шкажыш?— адказала гаспадыня, выгаваруючы словы сваёй сібірскай гутаркай.
— Заначаваць думаю ў вас, калі пазволіце.
— А ты ц’іх будес? — запыталася гаспадыня.
—От Маркавых, — назваў Г рыневіч тую вёску, у якую быў прыпісаны на пасяленне.
— А ў Маркавых ц’іх будес? — пыталася далей кабета, выяўляючы звычайную ў сібіракоў недаверчывасць да незнаёмых людзей.
—Да я політіческій, разве не відіш, хадзяйка, — адазваўся, ужо крыху злуючы, Грыневіч, катораму гэтыя выпытванні на каждым начлезе ўжо апрыкралі.
— А, ну-к чё, проході, начюй, — сказала разам упэўніўшая сябе ў асобе незнаёмага чалавека гаспадыня і ўступіла праз адчыненыя дзверы ў хату, прапускаючы за сабой гатовага ўжо разалавацца начлежніка.
Шырокія, з вялікім, на чатыры створы «італьянскім» акном сені, каторымі ўся будыніна перадзялялася на дзве палавіны — хадзяйскую і для гасцей, — яшчэ раз прыпомнілі Грыневічу, што заўтра свята. Нанова пабеленыя сцены, і жалезная печка, і ачышчаная ад саломы падлога проста блішчэлі ў насоўваючымся праз вакно змроку і сведчылі, што хата мае добрую гаспадыню. Звычайнага лахмоцця, якое заўсёды вісіць на ўбітых у сцяну «спічках», тутака не відаць было, і толькі каля самага ўвойсця ў сені вісела на калочках на сцяне конская збруя — тры хамуты і шлеі ў поўнай спраўнасці. Усё гэта Грыневіч прымеціў адным вокам, адразу, толькі пераступіўшы парог і зачыніўшы за сабой дзверы. Гаспадыня нават не пачакала, пакуль ён скіне з плеч сваю катомку і разапранецца, і, нічога не сказаўшы, так, як бы яго і саўсім не было, пайшла сабе далей на хадзяйскую палавіну, дзверы ад якой стаялі расчыненымі. Але Грыневіч гэтым ні мала не зсмуціўся, ані стрывожыўся, добра ведаючы, што сібіракі многа слоў траціць не любяць. Ён паволі зняў катомку і палажыў яе на стаяўшы ў правым кутку, каля вакна, куратнік, зняў шапку і павесіў яе на адзін калок, потым павесіў свой «азям» на другім калку, добра выцер аб ляжаўшы пад дзвярыма бярозавы мацік свае намокшыя ў дарозе «ічагі» і тагды, уступіўшы ў хату, сказаў, хаця нікога не было відно: «Здравствуйте!»
Хата, у якую ён уступіў, была досыць вялікая. Малёваная цёмнаю фарбаю перагародка, пачынаўшаяся ад дзвярэй, дзяліла яе на дзве палавіны. У тэй палавіне, у каторую ўвайшоў Грыневіч, каля сцяны, у якой былі прасечаны дзверы, стаяла ложка, далей каля дзвюх надворных сценаў стаялі лавы, а ў левым кутку, пад абразамі, стаяў накрыты напалавіну белым абрусом стол.
Адказ на сваё прывітанне Грыневіч пачуў з другой палавіны, з так званай «куці», гдзе гаспадыня, мусіць, нешта перамывала, бо адтуль чуцен быў пляск вады і бразганне спушчанай у ваду глінянай пасуды.
— Проході, посіді,—адказала яму гаспадыня, каторая толькі адна была ў хаце. Грыневіч, аднак, не сеў, але, падышоўшы да дзвярэй, якія вялі ў куць, запытаўся ў гаспадыні, стаяўшай каля стала з пасудай: «Ці не можна было б, хадзяюшка, чайку ілі поесть чего-нібуть у вас дастаць?»
— Поісь? — адвярнулася да яго гаспадыня, — чё с я тебе дам поісь, — у наш віть пошт?
— Ды і ў мяне сягоння пост, хадзяюшка, бо ад самаго цямна яшчэ нічога не ўкусіў, аж жывот падцягнула, — засмяяўся Грыневіч, не адыходзячы ад дзвярэй.
— Вох ті мне батюскі! — здзівілася гаспадыня, — экій ты, паря, і не шкажал, сто с утра не ел. Ну, посіді, я тебе редецкі ш квашам ізлазу, а потом і цай будем піть.
А потым, раптам успомніўшы, запыталася: — Ты, может, в баню пойдес? Вон напротів уліцы, в ней как раз теперь музыкі. А после бані і поісь дам, —дадала яна, як бы ўгаварываючы Грыневіча не адмаўляцца ад лазні.
Прапазіцыя пайсці ў лазню спадабалася Грыневічу, і ён, не разводзячы аб гэтым далей гутаркі, папрасіў сабе ў гаспадыні венік, бо хацеў папарыцца, і пайшоў, накінуўшы на плечы «азям», дзеля таго, што ўжо звечарэла і на вуліцы было халаднавата.
— Пар у баню! — сказаў ён, пераступаючы высокі парог напоўненай пякучым парам і едкай горкасцю нявыйшаўшага саўсім дыму маленькай курнай лазенькі. Праз густую, акутаўшую ўсё пару не можна было разабраць, колькі чалавек мылася ў лазні, але Грыневіч дагадаўся, што іх было толькі двое, хаця на яго прывітанне адазваўся толькі адзін голас з палатак, адкуль чуваць было хвастанне венікам.
— Мілості просім! Кто это, Захар Мітріч, ты? — пачуўся адтуль крыху грубаваты, але прыемны мужчынскі голас.
— Не, гэта я; папрасіўся на начлег, дык вот хадзяйка мне сказала, што ў вас ёсць баня!.. — выясніў Грыневіч абмылку адказаўшага яму чалавека.
— А, гость будеш! — сказаў той самы голас з палатак, — прахаді, прахаді, баня харошая, пару многа, только гарчіт маласть,—ранавата шкуталі. Ты, Федьча, дай ему саечку, — скончыў гаспадар (гэта быў ён) і зноў пачаў хвастацца венікам.
Федьча, да каторага ў часе гэтай гутаркі ўспеў прабрацца Грыневіч, аказаўся не хлапчуком, як выснаваў сабе Грыневіч з яго імені, сказанага гаспадаром, але чалавекам каля паўсотні гадоў, з маршчыністым тварам і пачынаўшай сівець клінчастай бародкаю. Гэта быў таксама гаспадар з вёскі, але жыў бедна, бабылём, часта наймаўся да другіх на работу і ў лазню ўпрасіўся таксама, не маючы каго, каб «шкутаць» сваю, разваліўшуюся ад неўжывання, лазеньку. Ён моўчкі, не ўстаючы з тапчана, на каторым мыўся, падаў Грыневічу дзеравяную судзінку для мыцця і, матнуўшы галавой, сказаў толькі адно слова — «там», паказуючы гэтым, дзе трэба шукаць ваду.
Вымыўшыся і адзеўшыся, выйшаў Грыневіч, як прыйшоў, адзін з лазні, у каторай ён доўга раскошуваў цяплом, ажыўляўшым усе жылачкі яго, змучанага сямідзённай хадой ад цямна да цямна цела. На вуліцы яшчэ не саўсім сцямнела, але на бялявым небе з’явіліся ўжо ў некаторых мясцох бледныя зоркі. Гварны вясновы дзень у вёсцы заціх. Не зышоўшы яшчэ з зямлі снег блішчэў сваёй цвёрдай скарлупкаю на полі за пераплотамі агарода, дзе ўдалі, за ракой, насупіўшыся, стаялі пацямнеўшыя горы. Далёкі глухаваты шум скінуўшага з сябе зімні сон ручая сведчыў аб недалёкім, праз тыдні два-тры, трыумфе вясны.
У хаце, куды, не спяшаючы, набіраючы сабе поўныя грудзі яшчэ не саўсім астыўшага ад дню свежага паветра, пайшоў Грыневіч, ён застаў ужо святло. Маленькая лямпачка на сцяне кідала скупаваты свет на стол, на каторым стаяў кіпеўшы самавар, высокі «тувіз» з-пад квасу, тры кубкі, міска з цёртаю рэдзькаю і ляжаў невялічкі баханак хлеба. Гаспадар, выйшаўшы з лазні раней за Грыневіча, сядзеў ужо за сталом і наліваў сабе квас з высокага тувіза. Гаспадыня стаяла каля драўлянай ляжанкі, прымацаванай да печы, каторая адным сваім бокам выступала з-за перагародкі на святліцу, і збірала нейкія рэчы.
—С лёгкім паром! — прывітала яна Грыневіча і, не чакаючы яго падзякі, запытала далей: — Ну, харасо мылша, мой хажяін гаваріт: рана шкуталі?
— Спасіба, хадзяйка, баня харошая і саўсім не горкая, — адказаў Грыневіч, хочучы падзякаваць гаспадыні і разам, пахваліўшы, заступіцца за яе перад гаспадаром, відаць, зрабіўшым дагану жонцы.
— Ну, штупай к шталу, поужнай. Хажяіна не зді — он у меня пошной, севодня говеет, — сказала гаспадыня і зноў адвярнулася да свайго дзела—збірання сабе бялізны.
Прывітаўшыся за руку з аглядзеўшым яго цікавымі вачыма гаспадаром, Грыневіч сеў за стол і, падсунуўшы да сябе міску з цёртай рэдзькаю, пачаў з апетытам галоднага ўвесь дзень чалавека есці, каротка адказваючы на распытванні гаспадара.
Гаспадар быў моцны, шыракагруды, у поўнай сіле малады чалавек. Круглаваты твар яго з невялічкімі вусамі і спакойнымі шэрымі вачыма не здаваўся ані пекным, ані непрыемным і выдаваў вялікую сілу, поўнае здаволенне ўсім і крышачку флегматычнасць. Ён паволі, нібыта і не надта цікавячыся, распытваўся ў Грыневіча аб тым, адкуль ён родам, ці даўно жывець у засланні, дзе жыў і як жыў, і далей аб усім падробна.
Гаспадар коратка пытаўся, Грыневіч, ужо прызвычаены да гэтых допытаў сваёй шасцігоднай сібірскай практыкай, адказваў таксама ў кароткіх словах, і гутарка, мабыць, скора скончылася б, каб у яе не ўступілася гаспадыня, каторая таксама схадзіла памыцца і цяпер, уся расчырванеўшаяся ад жару, села за стол выпіць шклянку гарбаты. Яна так весела загаварыла да Грыневіча — халадок у вачох прапаў і замяніўся цяпер светлымі іскрачкамі, — што ён пачуў сябе як бы ва ўласнай хаце і зрабіўся больш словаахвотным. Расказаў важна слухаўшым яго людзям аб сваім горадзе, аб сваіх родных, аб некалькіх выпадках на выгнанні і, мусіць, гаварыў бы яшчэ доўга, каб гаспадыня не перарвала яго, устаўшы ад стала:
— Ну, таперь пуссайте, музыкі! Буду убірать ш штола, — сказала яна, паднімаючы за ручкі самавар. — Ідзіце адпачніце крыху, —дадала далей па-свойму і вынесла самавар у «куть».
Кароткае заклапатанне Грыневіча, падумаўшага, куды яму легчы, развязаў гаспадар, сказаўшы, устаючы з лавы, што, мусіць, Грыневічу прыйдзецца легчы ў сенях на куратніку, бо ў летняй хаце ложак заняты яго хвораю маткай, аб каторай гаспадыня ўспамінала, седзючы за сталом, і насіла ёй гарбату.
Калі Грыневіч ужо лёг адпачываць, палажыўшы сабе пад бок свой «азям», а ў голаў катомку, — на парозе з хаты ў сені паказалася гаспадыня.
—А цябе трэба разбудзіць к жаутрінай? Где уз будіть! Поді, жавтра рана уйті захочыш?—сказала яна, не то пытаючыся, не то проста так сабе, каб яшчэ пагаварыць аб нечым. На адказ Грыневіча, што заўтра ён у дарогу не пойдзе, але і на заутраную таксама не хоча ісці, а лепей адпачне, гаспадыня звярнулася да яго з нечаканай просьбай.
—Ты вот чё жджелай, паря, позалусга! Мне ахота шхаджічь в цэркав з мужыком, так я тебя разбузу, ты постерегі ізбы-та. I маменькі зделас чё-нібуть, піть ей падаш, чёлі там. А я сказала, стоб она тебя не боялася,—закончыла гаспадыня сваю просьбу.
На гэта Грыневіч згадзіўся, і гаспадыня, падзякаваўшы яму, не перашкаджала далей заснуць.
ІІІ
Прачнуўся Грыневіч, пачуўшы, што нехта яго трасе за плячо. Адплюшчыўшы вочы, ён убачыў гаспадароў, мужа і жонку, ужо саўсім адзетых, каб ісці ў царкву. На дварэ за вакном гулка бомкалі звоны. Гаспадыніна рука трасла яго за плячо, а гаспадар стаяў подаль і прыязна ўсміхаўся.
—Эк тебя ражашпало!—сказаў ён з кароткім смяшком. — Ну, паря, мы пойдем в церкву, а ты тут домовнічай, не спі. Мамка воды, можэт, попросіт, так подаш.
— Добра, — сказаў, ужо саўсім ачнуўшыся, Грыневіч, — ідзіце з Богам, а я спаць не буду.
— Проссай!..
— З Богам!
Перад тым, аднак, як выйсці, гаспадыня зазірнула ў летнюю святліцу, дзе ляжала хворая матка. «Мама,—сказала яна голасна, — мы пайшлі ўжо, а тут з табой Мікалай застанецца».
Мікалаем звалі Грыневіча, аб чым гаспадыня даведалася яшчэ звечару з гутаркі за гарбатай. У адказ ёй пачуўся слабы старушачы голас: «Добра, дачушка, ідзіце, а я і адна пабуду!»
Кіўнуўшы яшчэ раз прыветліва да яго галавою, выйшла і гаспадыня. Грыневіч астаўся адзін на ўсю хату з хворай старушкай.
Тое, што ён пачуў перад выходам гаспадыні, яго і здзівіла і страшэнна зацікавіла і… можа, абрадавала, — у гэтым ён не паспеў яшчэ разабрацца.
Бабка гаварыла па-беларуску! Словы, якімі яна зрабіла свой адказ нявестцы, звінелі, як тыя, каторымі ён думаў. Адкуль тут яго родная мова? Каб выясніць хваляваўшыя яго розум пытанні, ён бы ахвотна пайшоў у тую святліцу, дзе ляжала матка гаспадара, і пачаў бы з ёй гутарку. Але баяўся, будучы чужым чалавекам у хаце, гэта зрабіць, каб не напалохаць старушку.
Заснуць, канечне, цяпер, нават каб і схацеў, ён бы не мог і ляжаў на сваім куратніку, прыслухоўваючыся да ўсіх шорахаў і робячы ўсялякія дагадкі, каторыя ў хуткім часе так перапляліся адна з другою, а потым зліліся з другімі абразамі, што Грыневіч зноў забыўся аб месцы і варунках, у якіх ён знаходзіўся, і толькі думаў.
Доўгі, цяжкі кашаль з летняй святліцы, у якой ляжала старушка, распалохаў думкі Грыневіча. Падумаўшы, што ёй цяпер можа запатрабавацца якая-небудзь помач і што гэта, можа, найлепшы выпадак, пры якім найзручней з ёй разгаварыцца, ён саскочыў са свайго месца на куратніку і, знайшоўшы ўпоцемку дзверы, зайшоў у памяшканне старушкі. Тая ж самая лямпачка, якая свяціла пры вячэры, стаяла цяпер тутака на стале і з прыкручаным кнотам давала яшчэ меней свету. Таксама, як і ў гаспадарскай святліцы, тут каля сцяны, у якой былі дзверы, стаяў ложак, а на ім Грыневіч убачыў накрытую цёплай і лёгкаю «ушканьяй», коўдрай, ляжачаю, з чорнай хустачкай, завязанай на гапаве, старушку.
— Можа, вам чаю трэба, бабулька?—запытаў ён, яшчэ не адышоўшы ад парогу.
— Вады… дзеткі… падай, вунь… на стале.. — пачуў ён перабіваны кашлем адказ.
Пакуль старушка піла паданую ёй рассалоджаную воду, Грыневіч разглядаў яе высахшы ад старасці і нядугу зморшчаны твар. I дзіўная рэч, — у рысах ніколі не бачанага дагэтуль твару ён убачыў нешта знаёмае, даўно-даўно ўжо бачанае і мілае.
Прымаючы з сухой, пачарнеўшай ад веку і працы рукі недапіты кубак з салодкай вадой, Грыневіч раптам успомніў другое аблічча, так падобнае да гэтага і ў такіх самых варунках.
На старым, абітым пры пераездах з кватэры на кватэру, аблысеўшым ад доўгай службы ложку ляжыць, укрытая дзвюма саматканымі коўдрамі, старушка. Сударагі доўгага, цяжкага ўстрыманага кашлю варушаць рукамі, якія, выцягнуўшыся з-пад цяжкіх коўдраў, дарэмна стараюцца ўтрымаць каля засмажаных вуснаў кубак з салодкай гарбатай.
Каля ложка стаіць хлопчык гадоў дванаццаці і, бачачы бабуліну бяспомачнасць, бярэцца ёй памагаць. Адна рука асцярожна падтрымоўвае бабульчыну галаву, а другая бярэцца за кубак… «Дзякуй, дзетачкі!» — чуе хлопчык за сваю ўслугу…
—Дзякуй, дзеткі! — пачуў Грыневіч, ставячы недапіты кубак на стол. — Такі гэты кашаль неадступны, хадзіць не дае, аніляжаць.
Цяпер Грыневіч ужо не баяўся патрывожыць старушку. Ён смела падышоў да ложка і запытаўся са спачуццём у голасе:
— А ці ж даўно нядужаеце, бабулька?
—Якая мая хвароба, дзеткі!.. Вось ужо веку дажыла, мусіць. Тады лягу, тады лягу… А ўсё толькі адзін кашаль і даймае, старасць, мусіць…
— Хіба ж вам так шмат гадоў, бабулька?
—Ой, шмат, шмат! Усіх і не ўпомню… Ну, вось сам палічы, калі радзілася я за два гады перад першым паўстаннем…
—Скуль жа, бабуля, ведаеце аб паўстанні?—ухапіўся Грыневіч за гэтыя словы, якія маглі быць ніццю, што прывяла б яго да выяснення цікавага пытання.
— Паўстанне… дык яно ж каля нас было… Яшчэ мой нябожчык бацька гэных паўстанцаў у лесе хаваў,—лесніком служыў у князя…
—Якім жа спосабам вы, бабулька, сюды папалі — не з бацькам за паўстанне?
— Не, не, што ты, дзеткі! Якім там з бацькам за паўстанне, бацька ж мой у паўстанні саўсім не быў, — запярэчыла жыва старушка, як бы баялася, што яе нябожчыка бацьку і сапраўды могуць саслаць яшчэ раз у Сібір разам з ёю. — Гэта я з мужам сюды прыйшла, з мужам, з мужам,—тлумачыла яна Грыневічу, стараючыся адхіліць небяспечнасць, вісеўшую над дарагім, жывым у яе галаве ценем.
— А муж як сюды папаў? — запытаўся далей Грыневіч. — І ці даўно?
— Муж? — адазвалася адразу паспакайнеўшая і пасмутнеўшая старушка. — А муж таксама даўно… От Васіль, гэты сын, што тут жыве, яшчэ тагды не радзіўся, ён радзіўся, як мы тут восем гадоў пражылі, а яму ўжо, можа, пад сорак гадоў будзе… Мужа, дзеткі, заслалі сюды за мяне. Бачыш, я тагды хаця двох дзетак ужо мела, але маладая кабета была. А ў нашага пана-нябожчыка аканомам быў пан Ігнацы, зухаваты такі паніч, — Бог яго ведае, скуль родам. Дык вось гэты пан Ігнацы, дай Бог яго душачцы спакой, і прычапіўся да мяне са сваімі залётамі. Куды б я толькі ні паткнулася з хаты, ці ў царкву, ці ў поле, тут і ён са сваімі залётамі. А я свайго Васільку любіла і на ніякага паніча не прамяняла б. От і даў мне Бог дурасці: узяла ды паскардзілася адзін раз Васілю свайму на паніча. Ён і ўскіпеў і раз паніча пры людзях аблаяў, а потым узяў да ў карчме пахваліўся, што адвучыць гэтую панскую пугу на чужых жанок замахвацца… А потым знайшлі паніча каля лесу на дарозе… забітага… Як ехаў ноччу ў сваёй каламашачцы, так нехта сгрэліў з лесу і забіў… Ну і прычапіліся да майго Васіля, — ён жа часам і са стрэльбай хадзіў… Так і засудзілі на пасяленне. От і я з ім пайшла, — скончыла старушка сваё апавяданне.
— Бабулька, а дзе вы тагды жылі, як гэта здарылася? — запытаўся з жывасцю Грыневіч.
— У Грыччыне, можа, чуў калі, дзеткі?
— А… — і Грыневіч запнуўся на паўслове. — Не, не чуў, бабулька, і не ведаю, — паправіўся ён праз момант, — не чуў, не чуў…
У гэты самы час першы гук царкоўнага «чырвонага» звону вылецеў з-пад нізкіх арак старой драўлянай званіцы і панёсся па свеце, абвяшчаючы вялікую радасць, перамогу праўды над крыўдай, дабра над злом, духа над целам.
— Вось ужо і ў званы б’юць, — пачуў праз звон у вушах Грыневіч слабы старушачы голас. — Хрыстос уваскрос, дзеткі!
Не ведаючы, што рабіць, стаўшы перад ложкам на калені, ён пачаў цалаваць гэтую маленькую, сухую, пачарнеўшую руку, якая ціханька дакранулася да яго пры словах велікоднага прывітання. Тутака, у страшнай сібірскай самоце, ён знайшоў родную душу. На гэтым ложку перад ім ляжала сястра яго роднай і так кахаўшай яго да самай смерці бабулькі, ад каторай ён не раз чуў апавяданне аб гэтай прапаўшай Бог ведае гдзе ў далёкім Сібіру «другой бабцы».
Слёзы, немаведама ад чаго выплыўшыя з вачэй і капнуўшыя на руку старушцы, выклікалі ў яе спачуццё да невядомага ёй «пасяленца». Другая рука ласкава апусцілася на гэтую чужую галаву, гора каторай было блізкім і зразумелым для старушкі.
— Нічога, нічога, дзеткі, не плач! Яшчэ малады, яшчэ Бог пазволіць убачыць сваіх, — пацяшала яна Грыневіча, слухаўшага гэтыя словы ў нейкім паўзабыцці.
1918
1. Залзавелі (паланізм) — праслязіліся;
2. Кпінкаватым — насмешлівым.
