Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Юрдок не спаў. Ён забыўся ўжо, калі зводзіў, змружваў павекі. Вочы смылелі так, што хацелася пяцярнёй вышкрабці іх, як нешта паганае і брыдкае: тое, што выела нутро, спапяліла душу і не дае забыцця. Забыцця, якога так цяпер прагне спакутаванае цела Юрдока. У галаве, як у патрывожаным вуллі, гудуць, шумяць, блытаюцца думкі. Скачуць яны хутчэй кропляў дажджу па суцішанай гладзі азярца. Бягуць, пераганяюць адна другую, зварочваюцца клубком, ды такім, што нельга знайсці ані пачатку, ані канца.
«Навошта? Навошта ўсё гэта мне спаслана? Дзеля чаго пад скон жыцця павінен я несці гэты гнёткі камень у сваёй душы і на сваіх плячах? Ці ж мала спазнана ў тым, маім мінулым, горкім, што недаспелы яблык, жыцці? Уздыхнуць бы цяпер лягчэй, пабавіць дзянькі на вольным паветры, пад ласкавым сонцам. Не хавацца ў глухім зацішку, не азірацца спуджаным ваўком на кожны шорах за сцяною, кожны трэск галіны ў лесе ці пад сваёю, асабістай нагою».
Не спіць Юрдок. Хвілінамі ён адганяе, адфутбольвае смаліста-цягучыя думкі, прыслухоўваецца да пошуму ветру ў галінах старых дубоў. Здаецца Юрдоку, што адчуваюць яны ягонае збалелае сэрца, супакойваючы, шэпчуць, абнадзейваюць, але ён не можа зразумець мудрасць вечных дрэў, не здольны пакуль убіцца ў глыбіню іх спагады.
Але…
Юрдок уздыхвае старэчым целам пад дванаццацінітовай посцілкай. Цяпер ён не адчувае яе кіславата-прэлы пах. Глыбей нацягвае пад падбародак. Ён чуйна прыслухоўваецца, наставіўшы адно вуха на густую цемру ночы. «Ага, не падалося. Масніцы рыпнулі, і чуцен лёгкі шорах, быццам накрухмаленай прасціной правялі па падлозе. Няхай бы гэта ноч прамінула спакойнай. Ушчукні ты, няпрошанае, – нячутна шэпча губамі Юрдок. – Дай ты хоць каліўца мне спакою. Улашчыся на адзінюткую ночку. Нельга ж так настырна цягнуць з мяне жылы. Ну лопнуць яны і што? Табе лягчэй стане? Скажы–лягчэй? – на голас Юрдока ніхто не азываецца. – Маўчыш, клятае Нішто. Нішто! Хоць і навошта я табе. Ты Нішто. Проста і не зразумела. Страшна і гідліва. Нішто заўсёды было бездухоўным. Так мне здаецца. Яно ёсць, і яго няма. Але ты, Нішто, зноў побач. Я адчуваю цябе нутром, чую вушамі».
«Забойца. Не спіцца? Так-так. Кажаш, што хочаш спакою, то вазьмі яго, – сіпаты голас свідруе мозг Юрдока. – Я ж ведаў, што чакаеш мяне. Разам не так адзінока і скрушна. Разам нам весялей. Не спрачайся, старая порхаўка. Ты баішся мяне, адзіноты, а найболей – людзей. Ага, угадаў! Чую, як гойсае тваё сэрца ў пракураных грудзях. Б’ецца яно аб рэбры, наравіць у скроні вырвацца. Глыбей дышы. Супакоіцца твая зношаная ануча, не так напорліва будзе гнаць па прутах вен і артэрый атручаную кроў. Скажы, навошта хаваешся ад усіх? Ты ж чалавек, і тваё месца сярод іх, сярод такіх жа апустошаных духоўна, абрынутых у грахі, як ты. Аж не. Збег да мяне. Шукаеш паратунку за маёй спінаю. Што, не так? Га?.. Маўчыш? Правільна робіш. Не трэба гнявіць мяне. Там, адкуль ты прыскочыў, усё перавернута з ног на галаву: мана цяпер там праўда. Зайздрасць, нянавісць, пустаслоўе там правяць баль. I гэта яшчэ не канец. Гэта толькі ваш горкі пачатак. Вярніся, забойца, да такіх жа. Там, зірнуўшы ледзь не на кожнага, можна ясна згледзець пячатку зла, парасткі здрадніцтва і нелюбові адзін да аднаго, там кожны гарыць ад сквапнасці, нават у жабрака адбіраюць мыліцу і паўпустую лыжку. Вось-вось, там віхурыць баль пустаты выраджэння. Няхай. Нам гэта на руку…»
«Каму нам?» – спалоханым агеньчыкам мільганула думка ў галаве Юрдока.
«Сіле зла! – пачуў ён здушана-захлёбісты адказ. – Падумай сам: ты ўтварыў забойства, страшнае забойства і збег, пачуўшы мой голас. Я толькі ценем мільгануў перад тваімі вачамі, і вось ты, азіраючыся, хістаючыся і трасучыся, што абколаты наркаман ці падвугольны алкаголік, кінуўся за мною следам. Пабег напрасткі, не выбіраючы дарог, абмінаючы паселішчы і вёскі. Пешшу пабег, шпарчэй за ваўкалака, пасунуўся па маіх слядах. Ты хацеў атрымаць ад мяне збавенне. Баяўся кары за зробленае. Ты гэта маеш! Я нават большае раблю для цябе – забаўляю гутаркай, весялю развагамі, не даю адзічэць у бязлюднай зоне радыяцыі. Я твой выратавальнік і надзея, твая будучыня. Шкада, што пакуль не чую ад цябе слоў удзячнасці. Але ж мне да гэтага не прывыкаць. За дзесяткі стагоддзяў той-сёй і здымаў перада мною шапку. Я ўмею чакаць.
А мо і ў цябе рука пацягнецца да твайго зношанага капелюша? Пацягнецца. Нікуды не дзенешся. Дарогі ў цябе да адступлення няма. Завалена яна табою ж. Тваімі рукамі. Ты спарадзіў тое, што цяпер душыць тваю вантробу. Не адбівайся, слухай…»
Юрдок міжволі, не задумваючыся, вышмаргнуў рукі з-пад посцілкі і шчыльна заціснуў далонямі вушы. Яму здавалася, што вось так ён зможа абараніцца ад няпрошанага Нішто. Старому думалася: заткну вушы і голас знікне, не праб’ецца да яго, адкоціцца, як пустая бочка з пакатага пагорка. Кожную ноч Юрдок шчыльна заціскаў далонямі вушы, але ж гэта нічагусенькі не давала. Нішто пранікала ў галаву праз вочы, нос, скуру, нават праз ссівелыя валасы. Юрдок чакаў толькі аднаго – світанку. Хутчэй бы зашарэла за плюгавенька-падслепаватым акном ягонага сховішча. Вось тады Нішто адступіць, адыдзе, дасць вольна ўздыхнуць, забыцца на нейкую часінку.
За ноч ён высільваўся так, што раніцай адчуваў сябе разбітым і растаптаным, змэнчаным. Яму не хапала сілы падняцца са свайго лежбішча: грубых і сукаватых дошак, якія стары прыладзіў на пастаўленых у радок чурбанчыках. Нейкі гаспадар у ранейшыя часы збіраўся іх пусціць на дровы. Ды не паспеў. Вось цяпер яны і прыдаліся Юрдоку. Мулкасць такой пасцелі крыху скрашвала сухая трава. Мінулагодняя, зжоўкла-рудая. Юрдок зграбаў яе рукамі. Але нічога, і на такой пасцелі можна бавіць ноч. Тым больш, калі не спіш, а ляжыш прутом. Пад голаў стары знайшоў драную і прамасленую ватоўку. Можна было не сумнявацца, што яна, гэтая збітая ў камякі ватоўка, раней сагравала цела механізатара. Дужа ж цягнула, смярдзела ад яе не выветранай і гадамі саляркай і мазутам. Юрдок звыкся да гэтага паху. Цяпер ужо нават і не адчуваў.
За акном святлела. Стары чуў, як сонна перагукваліся, спрабавалі на звонкасць свае галасы птушкі.
«Бач ты, людзей ужо дзесятак гадоў тут нямашака, а яны раскашуюць сабе, жывуць, плодзяцца, як быццам і не атрутная гэта зямля. Дурненькія вы, мае птушкі, – падумаўшы так, Юрдок спахапіўся на думцы, што і ён не намнога разумнейшы за гэтых птушак у вершалінах дубоў і сярод іх голля. – Прыгнала, прывяла мяне сюды нябачная сіла. Кінула ў вір галавою. Адным ударам расшчапіла ссохлае палена маёй жыткі».
У хаціне-халупе яшчэ больш пасвятлела. Ніцыя промні сонца лапікам ляглі праз акно на чорныя і шчарбатыя дошкі падлогі. У шчылінах паміж імі купкамі прабівалася хваравіта-бледная, жаўтаватая трава. Юрдок не вырываў яе – навошта. Няхай сабе гадуецца, калі ўжо вытыркнулася на свет.
«Хутка ўжо і дажджлівая, зацяжная восень, – Юрдок уздыхнуў, – а там, глядзіш, і зімою запахне. Скалею я тут адзін, струпехну, што дажджавы грыб, стану порхаўкай. – Такія думкі не пужалі старога. Дзіўна, для яго, Юрдока, які ўвесь час раней імкнуўся жыць, баяўся хвароб, ніколі не думаў пра смерць, – вось такая абыякавасць да далейшага свайго лёсу. – Нямала мною пражыта, а зроблена ўдвая больш. Ды і знасіўся я. А цяпер вось і рукі крывёю памыў. – Юрдок падумаў пра гэта без кроплі спачування і жалю. – Што зроблена, таго не вернеш. – Як ні тужся ранейшае вярнуць, а не зможаш. Не ў маёй гэта сіле. Страху аніякага няма. Дарэмна дакарае мяне Нішто ў тым, быццам збег я сюды ад кары за здзейсненае. Чысцейшая лухта. Забойства было штуршком да вяртання дамоў, да сваіх мясцін, да маладых гадоў. Тых гадоў, якіх цяпер шапкай не зловіш… Ат, ляжы не ляжы, а падымацца трэба. I каўбух буркоча, нешта ўкінуць у яго трэба. Пакуль жывы, пра жывое думаць варта. Лёгка сашчапіць рукі на грудзях, калі на большае яны не годныя».
* * *
На дварэ было ветрана. Юрдок зашпіліў пінжак на адзіны гузік, астатнія, ён і не заўважыў калі, адляцелі-адарваліся. Тры дубы, пасяродку якіх тулілася хатка-халупа, сярдзіта шумелі векавым голлем. Недалёкі ельнік, здавалася, падхопліваў іх стогн і, быццам пругкі мячык, каціў, гнаў у далячынь, у самую густэчу.
Юрдок пасунуўся па зарасніку палыну і піжмы, якія хавалі яго з галавою, да саду Пракопа. Там і ўчора стары збіраў апалыя яблыкі – баравінкі і малінаўкі. Падумаўшы пра яблыкі, Юрдок адчуў аскоміну на некалькіх зубах, якія яшчэ трымаліся ў роце. «Нічога, пару штук з’ем, а там і па грыбы сцягаюся».
Юрдок прабіраўся праз высачэзную сцяну разнатраўя, як бацян сярод аеру і асакі. Галава, уткнутая ў звузелыя плечы, пры кожным кроку торгалася ўперад. Калі глядзець на яго са спіны, то здаецца, што іменна галава дапамагае ісці Юрдоку. Я на прымушае ногі цягнуцца следам. Праўда, яшчэ і рукі, што адгортваюць зараснік, не даюць старому заблытацца і зваліцца тут, у пустой, здзічэлай адзіноце. Не, Юрдок не абяссілены нішчымніцай, усяму віною гады і цяперашнія бяссонныя ночы.
Але… Юрдок ідзе па сваёй вёсцы. Ну, так. Менавіта па сваёй вёсцы. Няхай яна і невялікая. Няхай далекавата ад уезджаных дарог, далекавата ад людных гарадоў, гулу смярдзючых машын. Яна далёкая вёска. Але ж яна яго святы кут, яго і яшчэ некалькіх дзесяткаў людскіх душ. Толькі дзе цяпер тыя людзі? Адзін Юрдок сунецца па сваёй вёсцы. Сады. Толькі сады напамінаюць, што тут жылі людзі.
«От жа зараза, клятыя погані, – шэпча сам сабе Юрдок, – навошта было руйнаваць, закопваць хаты, хлеўчукі ды прыбудовы? Усё ў зямлю закапалі. Навошта? Няхай бы гарбелі пад небам, не гнілі ў зямлі. Гады і самі б іх туды ўвагналі. Добра для мяне адно: Палагеіну стопку не зачапілі – майго прыстанішча. Не ўзяў, відаць, зубасты бульдозер дубоў. Пабаяўся векавых дрэў. Не зачапіў, аб’ехаў. Стаіць Палагеіна стопка. Адна-адзінюсенькая, як і я, на ўсю вёску. Я і гэта хатка. Нішто гаворыць, што ён прыгнаў мяне сюды, мо ён і гэтую хатку-халупу мне пакінуў? Спланаваў, дабрадзей. Усё прадумаў…
Ага, вось і сад. Кіслыя яблыкі. Добра ж уляжалыя, а кіслыя. Трэба паглядзець цяпельца. Там яшчэ вуголлі будуць тлець. Сырэц звечара клаў. Два тыдні няма дажджоў, а то залілі б. Нічога, запалкі прыхаваны. Шкада, няма чаго курыць. Аддыхаюць мае грудзі. Чысціцца шлунне пасля столькіх гадоў. Эх, цяпер бы некалькі каліваў самасаду… Кажуць – цяжка жыць без яды. Цяжка-то цяжка, але без папяросіны найцяжэй. Не, я за ўсіх не бяруся, для мяне цяжэй. Няхай звечарэе. Тады раскладу агеньчык. А пакуль трэба схадзіць у лес, мо наткнуся на якую падлётную птушку. Добра, што не паленаваўся з лета, назбіраў птушыных яек. Паўскрынкі яшчэ ёсць… Ці ж думаў я, што так доўга мяне ніхто не зловіць. Клятыя міліцыянты не ведаюць, дзе шукаць. А я ж тутанькі, там, дзе нарадзіўся і вырас. Там, дзе з Варкай пабраўся, – падумаўшы пра гэта, Юрдок зірнуў на свае рукі, выпусціўшы з іх сабраныя яблыкі. – Эх, Варка, Варка, і хто цябе падагнаў пад мой гарачы кулак. Цяпер і дзяцей у мяне, лічы, няма. Адракліся сыны дасюль. Але ж і не гарнуліся яны і раней дужа».
* * *
Нішто ценем паўзло за Юрдокам. Прыслухоўвалася да кожнай думкі старога. Цешылася. Як жа было не радавацца, не весяліцца! Стагоддзямі Нішто жыло тут, у гэтай вёсцы, сярод людзей. Спраўляла разам з імі радзіны і вяселлі, уздыхала на хаўтурах і памінках. Жыло разам з імі і дзеля іх. Было заўсёды так: людзі і Нішто – адно цэлае, непадзельнае. Не, не правы той, хто думаў ці думае, што яно, Нішто, параджэнне толькі зла. Гэта памылка, глыбокі блуд. Але ж і дзіцём дабрыні яно таксама не было. Нішто нарадзілася, гадавалася і расло разам з пакаленнямі людзей гэтай вёсачкі. Яны, вяскоўцы, узрасцілі Нішто. Дабром і злом яго кармілі, спагадай і зайздрасцю, каханнем і нянавісцю, смехам і слязамі. Вяскоўцы вырасцілі яго, і вось на табе – адным днём кінулі ў адзіноце. Кінулі, як прыблуду, як завашыўленую і падраную кашулю, як зачумленага падслепаватага сабаку. Кінулі тое, што гадавалі пакаленнямі. Не, Нішто на такое не згодна. Яно не можа сысці адсюль, з гэтых мясцін, са зруйнаванай бульдозерамі вёскі. Яно і цяпер у зоне, у радыяцыі ахоўвае вёску, успамінае тых, хто апошнімі тут жыў. Доўгімі начамі і днямі Нішто порхала над былымі дворышчамі, разам з вятрамі скуголіла ў сухіх быльнягах, галасіла ў падранай кары садоў і дрэў, блыталася ў кустоўях парэчак і смародзіны. Я но тут жыло, абрастаючы крыўдай і адзінотай. Жыло адзінотай да той пары, пакуль не вярнула сюды Юрдока. Сілаю і падманам вярнула Юрдока дамоў.
I вось цяпер даймае яго, неадступна валочыцца за старым. Спаталяе сябе размовамі з Юрдокам. Нішто ніяк не можа выкарчаваць з сябе глыбокі парастак крыўды на вяскоўцаў, на людзей у вогуле. Яно гнётка навалілася на Юрдока, а ён, стары нядайдзіца, не можа зразумець: Нішто хоча, каб павініўся ён за ўсіх людзей, за жанок і мужчын, за ўсіх, хто жыў тут. «Павініся, Юрдок, і я стану сябрам тваім, дарадцам і памочнікам. Начамі пачну аберагаць твой сон, а не надрываць тваё сэрца. За кіламетры адвяду ад цябе няпрошаных гасцей-навалок. Павініся, старэча. Шчыра і душэўна павініся за тую адзіноту, на якую вымусілі ўсе вы мяне. Улагодзь, Юрдок, я адыходлівае». – Ценем паўзе за старым Нішто, шэпча яму гэтую просьбу, але ён не чуе. Цяпер у Юрдока іншы клопат, Другія турботы. Цяпер не ноч, каб стары прыслухоўваўся да кожнага шолаху ў хацінцы-халупе, да няспынных абрывістых думак у галаве. Нішто злуе, але не пакідае Юрдока. Ценем вялізнай мятлушкі накрывае плечы старога.
* * *
«Похапкам збеглі мы адсюль. Кінулі-рынулі ўсё, што гадамі нажывалася, і, як у прорву галавою, – у свет белы сіганулі. У чужое, незразумелае, баязліва-страшнаватае жыццё выправіліся. А хто мяне ці маю Варку там чакаў?» – Юрдок касавата зноў зірнуў на свае рукі. У промнях сонца і сапраўды падаліся яны яму чырванаватымі, быццам дрэнна вымытымі пасля крыві. Матлянуўшы галавою, ён адагнаў хвілінную мрою-насланнё. Пастаяў, азіраючыся, а ўбачыўшы шаравата-чорны канец бервяна, якое тарчала з зямлі і паспела па баках абрасці мяккім зеленаватым мохам, прысеў на яго.
«Паслухаўся сыноў, Варку ўгаварыў. Старым жа давалі аднапакаёўкі ў горадзе. На лягчэйшае жыццё паквапіўся. Няхай бы яно спрахла. Адарваўся ад зямліцы, у халодную цагельню ўлез. Вядома ж: дроў не трэба, вады ў студню хадзіць – таксама. Смешна, але прыбіральня і тая абагрэтая. Толькі ж не маё гэта, не наша з Варкаю, – Юрдок машынальна схаваў рукі за спінаю, – чужое ўсё, чужое і брыдкае. Яно не радуе, не лашчыць вока і душу. Што рабіць у той цагельнай кватэры? Тупаеш з ранку да вечара з кутка ў кут, пройдзешся каля пад’езда, перакінешся словам з такімі ж небаракамі, як сам, – і ўсё. А вясною, калі сонца прыгрэла, зямля прыпарваць пачынае, просіць, каб зярнят у яе ўкінулі, – рукі смыляць, што ў карослівага. Здаецца: ваўком завыў бы, а нельга, падумаюць, што звар’яцеў Юрдок, памуцілася ў ягонай галаве. Не, людцы, не ў галаве памуцілася, а душа бунтуе. Зарослыя зеллем соткі мяне клікалі, мае соткі зямлі, якія былі дагледжаны і ўходжаны раней. Яны мяне кожную вясну, уздыхаючы, з надзеяй клікалі. Напачатку з надзеяй і спадзяваннем, а пасля, год ад году, усё цішэў і цішэў іх голас, цішэў, але не сціхаў. I я чуў іх, чуў… Божухна мой, і чым цябе так угнявілі мы, што нейкай атрутнай залою-попелам пасыпаў нашы агароды і надзелы, нашы палі і лясы, стрэхі нашых хат, ваду ў рэках і крыніцах, усе сходжаныя дарогі і сцежкі… Не радавала мяне лёгкае жыццё. Дармавое яно. Не прывык я, стары Юрдок, да такога. Не з мазаля яно, не з поту. Мо і Варку маю з-за нявыказанай злосці згубіў.
Здаецца ж, і чаркі ў рот не браў, а, бач ты, рукі на яе налажыў. Як на духу кажу, што не помню я той чорнай хвіліны, не помню, як не помню і не ведаю часіны стварэння Свету. Але ж яна, мая Варачка, ссінелаю ляжала на канапе. Быццам стомленая пасля лугу, пасля таго, як дзень боўталася з граблямі па купінах асакі. Няўжо ж мае рукі ўчынілі ўсё тое?»
Нішто слухала думкі старога. Спачатку весела пасміхалася, адкрыта скалілася. Але чым больш дакараў сябе Юрдок, тым большая самота і жаль агортвалі Нішто. Яно чула, як сціскваецца, болем сыходзіць, грукаціць у грудзях сэрца Юрдока. Бачыла Нішто і скупыя слязіны, якія буйной расою каціліся па густым ссівелым шчэцці на шчоках і барадзе старога. Нішто ахапіла шкадаванне. Яно дакарала сябе за бяздумства, за нядобры выбрык, які ўчыніла Юрдоку. Але ж яму было адзінока, а цяпер не. Цяпер яны ўдваіх. Юрдок замяніў для Нішто ўсіх вяскоўцаў. Усіх тых, хто на яго даўно забыўся. Яны забыліся, але Нішто памятае ўсё і ўсіх. А найбольш Юрдока. Проста ён больш кволы, падатлівы, дабрэйшы, адкрыты на спагаду. Ён не перастаў любіць гэту вёску, зямлю, на якой яна стаіць. Юрдок не ачарсцвеў душою. Не змог шматлюдны горад, жорсткі, бездухоўны горад, прыглушыць голас Нішто. Юрдок пачуў голас Нішто і з затуманенай галавою кінуўся дамоў. Сюды, у адзіны дом, які меў і мае. Не важна, што даканалі бульдозеры яго хату, спляжылі дворышча. Цяпер увесь пусты, бур’яністы прастор вёскі – дом Юрдока.
«Не сумуй, супакой сэрца сваё, мой суседзе, – прасіла, нашэптвала Нішто. – Прыйдзе тая ноч, і адкрыю я праўду. Перастанеш сябе дарэмна даймаць. А пакуль яшчэ рана. Баюся, што збяжыш, пакінеш мяне зноў у адзіноце. Страх перад караю трымае цябе, Юрдок. А мо і не? Мо не так усё і я проста памыляюся? Скажы, Юрдок? Прызнайся: я цябе сюды прыцягнула ці покліч сэрца і душы прывёў? Га, Юрдок?»
Стары не чуў голасу Нішто. Ён уталопіўся позіркам на няроўную, зубчастую шчотку ельніку. Якраз паўз яго цягнулася вясковая вуліца Цёмны Лес. Там некалі жылі бацькі Варкі. Хлопцам шастаў ён паўз іх вокан, а крыху далей, каля студні, мясцілася хата кума Міколы. Ён разам з Кацярынай Гаўросіхай хрысцілі яго сыноў.
«Божа, калі гэта было? Здаецца, што ў мінулым, ранейшым жыцці. Тады сонца грэла ярчэй і цяплей, лета было ў два разы даўжэйшым, у лясах грыбоў і ягад не перанасіць, а ён не адчуваў свайго цела. Нават не ведаў, з якога боку ў грудзях сэрца, проста не чуў яго, а цяпер вось грукоча, не дае забыцца, што, як гадзіннік, адлічвае яно вянец зімаў і летаў Юрдока. Грукачы, не давай забыцца, што яшчэ жывы, што трэба яшчэ жыць.
Калеюць рукі, быццам зімою, і косці трашчаць, хоць дзёгцем іх змазвай. Выстужана маё цела. А што ж я хацеў? Ужо маладым жарэбчыкам не паскачаш. Гады цяжкой ношкай ляжаць на плячах. Іх не скінеш, не выпрастаеш плечы, вольна не распрамішся. Дзіўна адно: колькі ні ўзірайся назад, за свае плечы, а здаецца, што зусім і не жыў, не было светлай радасці там… Відаць, што не было. Лухта. Усяго прыйшлося хлебануць напоўніцу, паспытаць і салодкага, і горкага. Помніцца – хтосьці гаварыў са старых, – тады мяне гэта не хвалявала, – што пад скон жыцця чалавек не баіцца заставацца адзін, бо жыве не будучым, а мінулым, сваімі ўспамінамі. Чысцейшая праўда, але ж і заставацца сам-насам – скрушна і няўтульна. Ды ўсё ж боязі няма. Мо раней стаміўся я ад пустой гаманы, бязладных дзён. Проста жыў апошнія гады без радасці ў душы і сэрцы, без чакання дзіўнага, без шлакатлівага шчасця, якое быццам кокан агортвае чалавека, што лічыну мятлушкі, ад штодзённай гнятлівай, шэрай будзённасці… Дурнееш ты, Юрдок, дурнееш. Якога шчасця хочаш? Якая радасць павінна саграваць твае грудзі? Ты вярнуўся дамоў. I гэтага хопіць пад самую завязку, пад гарляк».
Юрдок і сам не заўважыў, як прытупаў да хаціны-халупы. Асцярожна, сухой галінаю разгроб учарашні попел на цяпельцы, перавярнуў некалькі тлелых вугельчыкаў, стаўшы на каленцы, дзьмухануў на іх, падсунуў скрутак бяросты, яшчэ падзьмуў. Бяроста, нібы жывая, крутанулася раз, другі, затрашчала і ўспыхнула пужлівым агеньчыкам.
«Грыбоў збяру пазней, – вырашыў Юрдок, – а пакуль звару пару яек. Вада ў чыгунку яшчэ ёсць. Цяпер няхай закіпіць».
– Падкіну сушняку, хутчэй будзе. – Юрдок не заўважаў, што за апошні час звыкся гаварыць сам з сабою ўголас.
Светла-шызаваты дымок ад агню пацягнуўся над густымі зараснікамі піжмы, палыну і крапівы. Ён лёгкай паласой выбіваўся з-пад магутных дубоў і, як ніцы восеньскі туман, сцяліўся вакол Палагеінай стопкі.
Юрдок і Ні што прыцішана сядзелі на сукаватай ламачыне каля агню, ласкава пазіралі на вясёлыя языкі полымя, якое лізала закапцелыя, чорныя бакі алюмініевага чыгунка…
* * *
Міліцэйскі «уазік» паціху каціўся па былой вуліцы былой вёскі. Спераду ў кабіне сядзелі вадзіцель і грузкі мужчына ў плямістай форме. На заднім сядзенні туліліся бабуля і чарнявы малады чалавек. Бабуля пільна ўглядалася ў бакавое акенца машыны, на твары бачылася непрыхаваная журба, самотная скруха і непадробны жаль. Яе барада, што асінавы ліст пад ветрам, дробненька трымцела, але вочы, як ні дзіўна, былі сухімі. У іх адчувалася спустошанасць, праглядаліся адчай і бязвер’е. Малады ж чалавек глядзеў уперад праз лабавое шкло абыякава. Яму было сумна пазіраць на гэту пустэчу, на здзічэлыя, месцамі ссохлыя яблыні і слівы, грушы і чарэшні, на кусты вішняку, які бязладна і бессістэмна распоўзся па ўтравянелай зямлі.
«Нічога добрага я тут не бачыў. Гадаваўся дзікуном сярод такіх жа дзікуноў. Нарадзіўся пры дымнай капцілцы, хоць і быў ужо канец шасцідзесятых гадоў. Да самага войску не ведаў, што такое цягнік. Босым у школу бегаў. Настаўніца Клаўка вучыла чатыры класы ў адной хаце. Чатыры рады парт – чатыры класы… Родная вёска, родны дом… Ха, смешна, – чарнявы малады чалавек шырока ўсміхнуўся, бліснуўшы жоўтымі фіксамі зубоў. – У кожнага там родны дом, дзе яму добра і ўтульна, дзе ўежна і ўлежна. Чаго не хапала бацьку? Далі ж кватэру ў горадзе, мае пенсію неблагую. Дажывай век і радуйся. Усё пад рукамі, ні пра што голаў не баліць. Аж не. Старэчы маразм пагнаў некуды. Другі тыдзень не ведаю спакою, гойсаю з маткай па вобласці, шукаем. Дабраліся нарэшце і да вёскі, да так званай радзімы. Хоць у раёне і казалі, што пуста тут, бульдозерам усё згарнулі, закапалі. А матку не ўгаварыць, пацягнула сюды. Маўляў, сэрцам яна чуе, што бацька тут. Ну дзе? Дзе той бацька? Старое, быццам малое, – не хочацца крыўдзіць. Добра, хоць хлопцы-міліцыянеры, ахоўнікі зоны, паслухаліся, паспачувалі матцы і далі машыну. А калі б не? Прыйшлося б тупаць пешшу. Аднаго не ўцямлю: чаго цягнуцца ў гэтую пустэльню? Мёртвае тут усё, акалелае. Дзікунства. Я к мог я некалі гадавацца ў такім месцы? Ні табе гарачай вады, ні тратуараў. Пры дажджах – гразь па калена, а ў спёку пыл, што не прадыхнуць. Адно праўда: народжанага ў балоце на паляну не выцягнеш стала жыць. Хоць сабе і смярдзіць тванню і раскай у тым балоце, але для ўсіх убогіх яно роднае і адзіна дарагое. Цьфу ты, сялянская дурнота, вясковы ідыятызм, дэбільнасць прыроджаная. Мудоўская філасофія і слюнцяйства праглядваюцца ў галашэннях патрухлелых, гнілаватых дамах і хацінах. Не, тая іх жытка не для мяне. Хай яны, бацькі, жывуць мінулым, жывуць успамінамі пра агароды і зямлю, пра ціхія летнія надвячоркі і пругкі ранішні перазвон кос на лугавінах. Гэта іхняя повязь, іх вязьмо з жыццём… Хто б мне сказаў: ну чаго, за чым я пруся ў гэтую радыяцыю? Хіба што цешуся мёртвай зонай? Няпраўда. Няма ніякіх адчуванняў. Сумна. Проста і даходліва – сумна», – чарнявы працягла ўздыхнуў, ёрзнуўшы на сядзенні.
«Мой ты Юрдочак, дарагі чалавеча мой, і куды, за чым цябе панеслі твае ногі? Не сказаўшы і слова, насупраць ночы з дому пайшоў. Нічога ж благога і нялюдскага я табе не зрабіла, нічым не ўкрыўдзіла. Як дзіцёнка малога глядзела, дагаджала, а ты збёг. – Варка не адрывала позірку ад акенца. – Вось і я, Юрдочак, дзякуючы табе, пабуду на роднай зямельцы, пагляджу на былое сваё котлішча. Хоць і цяжка цяперака пазнаць, дзе мясцілася яно раней. Усё наўкола аднолькавае і падобнае. Перавярнулася жыццё наша навыварат, стала ўсё з ног на галаву, перакулілася навыварат. Няма вёскі, няма двароў, людзі раскіданы па свеце, але ў маёй галаве і цяперака ўсё стаіць так, як раней тут было. Начамі ў сне я хаджу паўсюль, з кожным суседам нагаварваюся ўдосталь. Раней намнога часцей прыносілі мяне дамоў сны, а цяперака рэдка ўжо дапінаю сюды… Эх, Юрдок, што ж цябе піхнула кінуць мяне і шыбаваць у няведамае? Хоць ба ж сэрца не падманула, стрэліся з табою на нашай зямлі, каля нашых лясоў».
– Зірні-ка, Васіль, на дубы, – парушыў маўчанне вадзіцель, звяртаючыся да сябра-калегі, грузнаватага мужчыны. – Здаецца, што курадыміць там штосьці. Бачыш лёгкую павалоку дыму над травамі?
– Ыгы, – азваўся той. – Спыні машыну, туды не пад’едзеш. Пройдземся пешшу.
Юрдок, прыгрэўшыся каля цяпельца, драмаў. Нішто таксама пасопвала, прыгарнуўшыся ценем да старога. Булькала вада ў чыгунку, плёскаючы пырскамі на добра ўгарэлыя сухія дубцы і ярка-чырвоныя галіны. Векавыя дубы, здаецца, сцішылі пошум ветру ў сваіх вершалінах. Здаецца, што ўсё і ўсе навокал баяліся патрывожыць сон Юрдока і Нішто.
Юрдоку снілася параная бульба ў глінянай місцы і паўнюткі гладыш кіслага малака. Ён працягваў малодшаму чарняваму сынку лусту адкроенага, яшчэ гарачаватага хлеба, які Варка нядаўна выняла з печы. Жонка стаяла тут жа, каля стала, з талеркай у руках, на якой ляжалі буйна нарэзаныя кавалкі сала. Варка глядзела на яго і малога сына і нечаму, вядомаму адной ёй, лагодна ўсміхалася.
А Нішто бачыла, як скуголіць яно зноў адзінока ў высахлых галінах дрэў і кустоў, як нудзіцца ў самоце пад страхой развалюхі-стопкі, як беспрытульна лунае начамі над мёртвай, пахаванай у зямлі вёскай. Быццам і не было доўгіх размоў з Юрдокам пасля спустошанага, маўклівага дзесяцігоддзя. Усяго адзінага-адзінюткага тыдня гаманы, які для старога здаўся месяцамі. Нішто хацела аднаго, каб толькі Юрдок не ўспомніў, не ўзгадаў, што не падымаў ён сваіх рук на Варку, не губіў яе, нават пальцам не крануў. Жонка там, сярод людзей, то няхай Юрдок будзе адзінай радасцю для Нішто…
Варка з сынам і двое міліцыянераў стаялі пад дубамі, каля цяпельца, якое ўжо дагарала. Яны стаялі і моўчкі глядзелі на задрамаўшага старога і чыгунок з кіпенем, у якім варылася некалькі гладкіх, пабялелых каменьчыкаў. Яны не бачылі толькі Нішто, якое сіратлівым дзіцём прыгарнулася да Юрдока.
Крыніца: Прайсці праз зону. Кн. 2. Проза, паэзія, публіцыстыка / Уклад. І. Бутовіч; Маст. В. Шкаруба. Мн.: Маст. літ., 2001. – 558 с.
