Увага! Поўны змест
Я ў маленстве вельмі баяўся цыганоў. Можа, таму, што тады хадзіла пра іх шмат самых неверагодных легенд.
Калі правінавачваўся ў нечым, дык маці альбо бабуля звычайна прыстрашвалі адным і тым жа: "Пачакай-пачакай, неслух! Прыйдзе вот цыганка — аддадзім. Як трапіш у цыганскія рукі, дык будзеш ведаць, як не слухаць маці альбо бабулю". I калі ўзімку ці летам да нас сапраўды заходзіла цыганка, я заўсёды хаваўся — на печы пад лахманамі альбо нават пад ложкам. Праўда, госця, бадай, не зважала на нас, дзяцей, альбо нават і ласкава загаворвала, але я, цікуючы за ёю з якой шчыліны, надта не верыў — думаў, што заманьвае. I мяне са схованкі, і меншых маіх сястру ды брата, што туліліся да маці.
У нас, на хутары, яшчэ гаварылі, што цыганы не толькі забіраюць малых непаслухмяных дзяцей, але і ашукваюць старэйшых, выманьваюць ад іх дабро, а бывае, нават і крадуць. Да слова, казалі, што ў Антосі Кузёмка, старой кабеты, яны "выцыганілі" прыгожы, даўняй работы абрус толькі за тое, што "падакляравалі" яе адзінаму хваравітаму сыну шчаслівае вяртанне з гарадской бальніцы. У Ганны Навіцкай забралі пярсцёнак, і забралі так хітра, што яна нават апамятацца доўга не магла: помніць, што паказвала "маладой і надта ж пагляднай чорнавалосай госці" шлюбны пярсцёнак, помніць, што тая разглядала яго і ўсміхалася, а пасля аддала "ў самыя рукі", а вось зусім не помніць, як памяць адняло, чаму пярсцёнка ўсё ж у пудэльку не стала. Наш бліжэйшы хутарскі сусед, Пятро Мельнік, любіў баяць сваю гісторыю з цыганамі. Да іх, па яго словах, зайшла аднойчы ў зімовую сцюжу маладая цыганка з маленечкім дзіцём, папрасілася пагрэцца, а таксама папрасіла есці. Дзе ты адмовіш! Людзі ж! Маці з дзіцём! Гаспадыня пакарміла госцю і яе дачку, паслухала яе цікавыя расказы пра свет вялікі і пра ўсякія цыганскія прыгоды. Калі ж адагрэтая і сытая падарожніца збіралася пайсці далей сваім, вядомым толькі ёй шляхам, нечакана заявіўся ў хаце вусаты малады цыган, можа, і яе муж. Ён ветліва павітаўся з гаспадарамі, а пасля пачаў не толькі пагрозна крычаць на сваю маладзіцу, але і хлістаць яе пугаю — відаць, за тое, што яна тут надоўга затрымалася. Жанчына лямантавала, кідалася па хаце, урэшце шмыгнула пад вялікі ложак.
Калі гаспадары супакоілі ваяўнічага госця, пакармілі, яна вылезла са схованкі і бокам-бокам шмыг за дзверы, нават пра дзіця сваё забылася. Ветліва развітаўшыся, падзякаваўшы, неўзабаве падаўся з хаты і мужчына. Разам з дзіцём. Мельнікі доўга гадалі, чаму быў такі злы цыган, і толькі на трэція суткі агледзелі выпадкова, што з-пад ложка зніклі гаспадаровы новыя хромавыя боты. Спахапіліся, завохкалі, ды вярнуць боты было позна: ужо гасцей тых нечаканых за гэты час і след выстыў.
Канечне, расказваючы гэтыя і іншыя гісторыі, людзі шмат перабольшвалі, дапрыдумвалі нямала чаго самі. Не для зла, здзеку ці ганьбы, а больш для фантазіі, пацехі, утаймавання аднастайнага хутарскога побыту. Якімі ні былі цыганы ахвотнікамі на малых дзяцей, але ні адно, самае і непаслухмянае, хутарское дзіця не знікла, па-другое, той-сёй гаварыў, што Антося сама аддала абрус, а Ганна сама згубіла свой пярсцёнак, а Пятро застаўся .без святочнага абутку таму, што, вяртаючыся аднойчы з вяселля, заснуў на дарозе, дык боты з яго ног сцягнуў нехта свой, з вёскі. Праўда, быў на хутары адзін чалавек, жулікаваты дзяцюк Яська, які не любіў гаварыць пра цыган ні добрае, ні паганае, увогуле пра іх маўчаў, як ніколі не бачыў. Ён, казалі, аднойчы захацеў пазаляцацца да маладзенькай прыгожай варажбіткі, нават заманіў яе ў гумно, але тая здолела выскачыць, уцякла з хутара. На другі дзень прыйшоў туды паджылы, але яшчэ мядзведжай сілы, хмурны барадаты цыган-велікан і так загадкава сам-насам пагаварыў з Яськам, што той не толькі страціў ахвоту заляцацца да варажбітак, але і зусім змяніўся, нібы нанова нарадзіўся. Як жартавалі, Яська з той часіны, калі пайшоў з хутара хмурны велікан, а ён застаўся жывы, пачаў верыць у бога, стаў мяккі ды ветлівы, хоць ты да вуха яго прыкладай.
Адным словам, я ў маленстве не ведаў доўга, дзе людзі кажуць праўду, а дзе і складаюць прыдумлянцы пра гэта вандроўнае, гордае, вясёла-журботнае племя, дык і пабойваўся як яго мужчын, так і кабет. І вось у апошняе маё вольнае лета (увосень я павінен быў пайсці ў школу) маё ўяўленне пра цыган змянілася, страх знік, прыйшло новае, раней не чуванае пачуццё.
Здаецца, ці не ў ліпені нечакана ў нас, на хутары, у адзін сонечны надвячорак заявілася мноства фурманак-кібітак. Спыніліся яны адразу за крычатоўскім лесам на неўрадлівым пустым дзірване за нейкіх паўвярсты ад нашай хаты. Сталі табарам, як сказала маці.
У першы вечар новыя суседзі паводзіліся ціха. Спуталі, навязалі коней на дзірване, нарыхтавалі ў лесе сухіх дроў, а ўвечар расклалі вогнішча. Сполахі ад яго паблісквалі далёка, па ўсім нашым хутары, Амшарку, лашчыліся і па шыбах нашага акна.
Увечар, пасля вячэры, бацька і я доўга стаялі на двары і пазіралі туды, дзе весела і высока палаў агонь, цікавячыся, што там адбываецца.
"Павінны спяваць і гуляць",— сказаў бацька.
Але ля лесу было ціха, звычайна шумлівыя госці паводзіліся спакойна. Можа, стаміліся за доўгую дарогу. Канечне ж, качэўнічалі, зведалі ўжо нямала дарог: пабылі і пад сонцам ды пылам, і пад дажджом, і пад ветрам — натрэсліся, сасмяглі, стаміліся. Жыццё на колах не толькі рамантычнае, але ўсё ж і суровае.
Назаўтра раніцай я, як толькі прачнуўся, адразу ўспомніў пра табар і падаўся на двор. Але толькі абмінуў гумно, зірнуў на нізкае над лесам сонца, прыціхлае ў ранішняй смузе зялёнае поле, як запыніўся, нібы нехта штурхнуў мне ў грудзі: да брамкі падыходзіў высокі, у хромавых ботах, у вайсковай форме, але без пагонаў, толькі з некалькімі медалямі ці ордэнамі на грудзіне, з вялікай завушніцай у вуху, чорнавалосы барадаты дзядзька. Я адскочыў, быццам апёкся аб крапіву, але ад збянтэжання не ведаў, што рабіць: даць драла, каб толькі пяткі бліснулі, ці не паддавацца страху? Хто ж ведае, што задумае гэты ранні госць? Можа, і схопіць мяне ды дасць лататы ад нашай хаты, памчыць у свой табар усім на пацеху!
— Здароў, малады гаспадар,— па-нашаму прамовіў чорны дзядзька і лагодна ўсміхнуўся. Вялікія чорныя вочы цёпла бліснулі. I, калі я мармытнуў у адказ на прывітанне не зусім, мусіць, для яго зразумелае, запытаў: — Бацька дома?
Я хітнуў галавою. Ён засунуў руку ў кішэню вайсковых штаноў і, сказаўшы падставіць далоні, усыпаў у іх жменю светла-рудых нянашынскіх арэхаў, а затым папрасіў:
— Будзь ласкаў, пакліч сюды бацьку.
Я яшчэ болей здзівіўся — і ад такой ветлівасці, і ад таго, што ён так хораша гаворыць па-нашаму. Я смялей зірнуў у цёплыя дзядзькавы вочы, на каня і калёсы, што стаялі непадалёку, і, забыўшыся падзякаваць за пачастунак, пайшоў клікаць бацьку.
З бацькам я таксама вярнуўся да брамкі. Ужо без насцярогі, з цікаўнасцю.
— Ці дазволіў бы гаспадар узяць вады са студні? — павітаўшыся з бацькам, ветліва запытаў цыган.— Коней паіць будзем у вашай рэчцы, а вось вада пітная, як самі разумееце, трэба якраз са студні.
— Калі ласка, бярыце,— адказаў бацька.
Калі цыган насіў вядром ваду і выліваў яе ў бочку на калёсах, вяртаўся да студні, я, ужо не баючыся, разглядаў яго — дужага, камлістага, ужо не маладога, з сівізной на скронях, з маршчынамі на лбе. Ён жа за кожным разам жартаваў са мною, а на развітанне запрасіў:
— Прыходзь да нас. З нашымі дзецьмі пагуляеш, мядзведзя ручнога пабачыш,— а калі ўбачыў, што на двор выйшла маці, пакланіўся ёй, таксама запрасіў: — Прыходзьце, гаспадыня, у наш табар. Можа, што купіце сабе. Хустку, матэрыял на сукенку ці блюзку, мужчынскае што альбо дыванчык які… Калі маеце, мы ў вас можам купіць малако, сыр, яйкі…
Маці падзякавала і падакляравала завітаць. Калі госць пакінуў двор, я пацвеліўся з маці:
— Вы казалі, што яны дзяцей забіраюць і звозяць з сабою. А вот не забіраюць:
— Добрых, паслухмяных, чыстых, канечне, не бяруць,— усміхнулася яна.— А вот нягодных, брудных падчышчаюць. Чысты, акуратны гэтыя дні — дык не забралі. Не ўшануешся, зграшыш — забяруць.
Я ўвесь дзень стараўся быць чысты, слухаць маці, з ахвотаю гуляць з малодшымі сястрою і братам. Праўда, крыху засмуціўся, калі маці ўзяла дзесятак-другі яек, сыр, пакінула мяне з дзецьмі, адна пайшла да табара. Вярнулася адтуль не так ужо і хутка, прынесла сабе чорную, з вялікімі чырвонымі кветкамі хустку, бацьку і мне — па кашулі, сястры і брату — ляльку і маленькую самаходную машынку.
Увечар мы таксама, як і ўчора, выйшлі на двор і зноў пазіралі на полымя і ўжо слухалі глухаватую ад далечыні музыку, песні.
Цыганы сёння не маўчалі, весяліліся. Нават праз поле было чуваць, што яны сёння гарэзныя, дзёрзкія: музыка, песні часамі так усходжваліся, віхурыліся, што, здаецца, там хадзіла ходырам зямля.
— Можа, сходзім ды паслухаем? — прамовіў бацька.
— Няёмка,— адказала маці,— чужыя ж людзі…
— Помню, некалі недзе я чытаў,— сказаў бацька і, успамінаючы, загаварыў нечакана вершам:
Цыганы шумною толпой
По Бессарабии кочуют.
Они сегодня над рекой
В шатрах изодранных ночуют.
Как вольность, весел их ночлег
И мирный сон под небесами.
Между колесами телег,
Полузавешанных коврами,
Горит огонь; семья кругом
Готовит ужин; в чистом поле
Пасутся кони; за шатром
Ручной медведь лежит на воле.
Я слухаў і сённяшні вечар: цемнаватае, лічы, без зорак неба, блізкае ахаладнелае поле, цёмная сцяна лесу, полымя на дзірване, музыка, песні, мы на хутары — усё здавалася казкаю. Мне вельмі хацелася трапіць туды, дзе было гэтак таямніча, але мы не пайшлі, толькі доўга яшчэ стаялі і слухалі. Пакуль не стала нам холадна ад начной стыласці.
Назаўтра барадаты цыган зноў прыехаў па ваду. Але ўжо не адзін, а з малою, прыкладна майго ўзросту дзяўчынкаю. Я нямала бачыў ужо цыганскіх дзяцей, але кожны раз не пераставаў здзіўляцца, што яны такія смуглявыя, узімку ды ўлетку лёгка апранутыя. Во і цяпер, у раннюю стынь, дзяўчынка была толькі ў сукеначцы, босая. Малая, але мела ўжо, як і сталыя, на мочках вушэй завушніцы.
— Ну, чаму не прыйшоў учора да нас? — запытаў мяне госць і, усміхнуўшыся, зноў запрасіў: — Сёння ўвечар прыходзь. Аза,— кіўнуў на дзяўчынку,— наша маленькая красуня, артыстка, прыехала цябе запрасіць. Яна табе спяе і станцуе. I на картах, калі хочаш, пагадае. Вызначыць твой лёс, скажа, кім ты будзеш, як складзецца тваё жыццё. Па вачах яе бачу: спадабаўся ты ёй. Адным словам, прыходзь. Сёння апошні дзень мы тут, заўтра ранічкай зноў паедзем у далёкую дарогу і, можа, ніколі больш сюды не вернемся…
Я яшчэ болей збянтэжыўся, а гэтая Аза толькі ўсміхнулася ды стрэльнула то па дзядзьку, то па мне вялікімі хітраватымі чорнымі вачыма і неяк не па-дзіцячаму ўжо, а какетліва ўсміхалася, што яе гэтая ўсмешка, позірк аж захвалявалі мяне.
Увечар бацька, маці і мы, дзеці, пайшлі да табара. Прыйшлі паглядзець, калі можна так сказаць, развітальны канцэрт.
На дзірване непадалёку лесу гарэла вясёлае вогнішча, языкі ад якога весела імкнуліся ў цемнаватую высь, вакол сядзела шмат старых, маладых цёмнавалосых, апранутых у яркія ўборы цыганоў і цыганак, іхніх дзяцей, а таксама і нямала нашых хутаранцаў, што я аж здзівіўся: бывае, людзі пацвельваюцца з гасцей, складаюць пра іх усякія легенды, а вось самі прыйшлі сюды, каб палюбавацца на спрыт прыроджаных танцораў і спевакоў.
Калі мы падышлі, якраз дужы паджылы цыган, той, што прыходзіў да нас па ваду, вадзіў на прывязі мядзведзя! Мядзведзь, высокі, у кароткіх чырвоных штоніках, у сіняй камізэльцы і чырвоным капелюшы, танцаваў, куляўся цераз галаву, паказваў вясёлага і журботнага чалавека, а пасля зняў капялюш і пайшоў па крузе, збіраючы ад хутаранцаў плату.
Затым пад гітару спявалі дарослыя цыганы і цыганкі. Калі спявалі гарэзна, весела, падрыгваючы плячыма і выгінаючыся, здаецца, з імі спяваў, весяліўся і не толькі ўвесь хутар, а і свет, калі ж спявалі журботна, з горыччу, нібы скардзячыся на свой пакутлівы лёс, душа нібы сціскалася, хацелася не толькі сумаваць, але і плакаць. Слухаючы гэтыя песні, я не разумеў ніводнага слова, але ўсё роўна сэрца маё перапаўнялася нейкімі дзіўнымі пачуццямі, што былі яшчэ і ад цёмнага неба, лесу, вогнішча, мне хацелася некуды паляцець птушкаю ці ветрам, пападарожнічаць, каб наталіць нейкую незразумелую смагу.
Калі праспявалі сталыя, у круг выбегла Аза. Босая, але, здаецца, у дзесяці рознакаляровых шырокіх знізу сукенках, з вялікімі завушніцамі. Пад музыку яна так хутка, спрытна танцавала, выгіналася, выштукоўвала тоненькімі ручкамі, што здавалася, у яе няма касцей. Сапраўды, яна была ўжо і тады вялікая артыстка.
…Я люблю матчыны песні, песні ўсіх народаў свету, але заўсёды адчуваю незвычайнае ўзрушэнне, калі пачую цыганскі матыў. Чамусьці душа мая тады захвалюецца, мне захочацца ўволю, без ніякага стрымлівання павесяліцца альбо, наадварот, пасмуткаваць, апынуцца там, дзе кібіткі, цёмныя неба і лес, вогнішча, песні, дзе ты запалонены дзівоснымі летуценнямі, шчыры і ўзрушаны.
1984
