Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Стары толькі што вымыў рукі пасля перавязкі. Згорблены, з нездаровым, ацёчным тварам, выціраючы рукі кашлатым ручніком, падышоў да раненага. Той сядзеў на аперацыйным стале і з дапамогаю дзяўчыны-медсястры апранаў халат.
– Значыць, скора чатыры месяцы? – сказаў стары, трохі картавячы, з грузінскім акцэнтам.
– Тры месяцы і дваццаць адзін дзень.
– Надакучыла да чорцікаў?
– Надакучыла. І не ведаю, калі выберуся.
– Ужо не доўга… Можаце лічыць сябе амаль здаровым, таварыш Васілец. На твары слядоў ад апёку ўжо і цяпер амаль не відаць. Вас можна павіншаваць, дарагі. Вашы бровы і шэрыя вочы будуць хваляваць сэрцы маладых дзяўчат, – яркія, рухавыя вочы старога хітравата заблішчалі. – Вы, відаць, танкіст?
– Не, лётчык.
– Лётчык? – Стары зноў зацікавіўся. – А дзе вы ляталі? Не на поўдні?
– На поўдні.
– На поўдні?! А вы, часам, не сустракалі лётчыка Цулукідзе?
– Быў адзін Цулукідзе…
– Георгій Цулукідзе?
Ранены адказаў не адразу. Памаўчаў, нібы аб нечым разважаючы.
– Вы яго ведаеце? – асцярожна запытаў старога.
– Ён – мой сын…
Стары, было відаць, адчуў нешта нядобрае, занепакоіўся. Занепакоілася і сястра, якая глядзела так, быццам хацела спыніць раненага.
– З ім нічога паганага… дарагі?
– Нічога…
– Жывы быў… Здаровы?
– Здаровы…
На гэтым роспыты скончыліся. Цулукідзе вымушан быў адысці ад лётчыка, бо ў перавязачную ўнеслі другога раненага. Сястра падала лётчыку мыліцы і дапамагла спусціцца са стала.
Яны ўдваіх выйшлі ў калідор. Побач з рослым і плячыстым хлопцам Оля, худзенькая, здаецца, лёгенькая, як пушынка, выглядала яшчэ меншай.
Калі адышлі трохі, яна спынілася:
– Можна вас на адну хвілінку?
Яны сталі каля акна. Оля ўважліва паглядзела на лётчыка, які з цікавасцю сачыў, як унізе па вуліцы ішоў трамвай.
– Вы добра ведаеце Жору Цулукідзе?
– Здаецца, нядрэнна…
– Вы ведаеце, што з ім… здарылася?
– Як вас разумець?
Яна нахілілася да яго і ціха, каб ніхто не мог пачуць, запытала:
– Ведаеце, што ён гарэў?
Лётчык шпарка павярнуўся да яе і іранічна ўсміхнуўся:
– Напэўна, болей, чым вы… Як-ніяк, я тады ляцеў з ім, штурманам…
Яны ўвайшлі ў палату. Тут яшчэ не было раненых, і Васілец на хвілінку спыніўся, каб выбраць сабе ложак. Ён падышоў да таго, які стаяў ля акна.
– Сядайце! – сказала Оля. – Не натруджвайце нагу.
Ён сеў, паклаў поруч мыліцы. Сястра паправіла падушку і, хоць ёй не было чаго тут рабіць, стаяла заклапочаная, асабліва ўважлівая.
– Вы з ім ляталі!.. Як жа здарылася гэта?
– Як звычайна здараецца…
– Вы можаце мне ўсё казаць, – лагодна загаманіла яна, здагадваючыся, што ён вагаецца, не ведае – гаварыць ці не гаварыць, – Я проста знаёмая доктара. Толькі знаёмая. Ад мяне можаце не хаваць нічога.
– Што ж, – падумаўшы, згадзіўся ён. – Калі вас так цікавіць… Сумная гісторыя!..
– Нічога. Вы кажыце…
– Мы ляцелі па чарговую партыю раненых. Вазілі раненых з фронту ў тыл. Прасцей сказаць – паветраныя возчыкі… Дзень быў звычайны. Як і ўсе іншыя дні… Вечарэла. Да пасадкі заставалася хвілін дзесяць палёту. І тут на нас напалі два «месершміты-109»… Што магла зрабіць з узброенымі груганамі наша паветраная павозка? Я кусаў губы ад злосці і праклінаў гэтую санітарную авіяцыю. Толькі вылечуся – папрашуся на знішчальнік. Я пакажу тады, як трэба сустракаць гэтых…
Ён спыніўся і, не знаходзячы належнага моцнага слова, абарваў сказ. Супакоіўшыся, Пятро працягваў размову суха і неахвотна.
– Мы пайшлі рэзка ўніз. А «месеры», нібы груганы, круціліся над намі. Расстрэльвалі наш самалёт. Кабіна напоўнілася дымам. На нас запалала адзежа. Але Жора вёў самалёт. Не разгубіўся!.. Потым машына страціла кіраванне, стала падаць. Перад самай зямлёй. Мяне кінула на сценку. Праз момант раздаўся трэск, мільганула думка: «Загінулі». Я страціў прытомнасць ад моцнага ўдару, але неўзабаве ачомаўся. Выскачыў з кабіны, глытнуў свежага паветра. Пасля выцягнуў Жору і аднёс метраў на сто ад машыны… Было цёмна. Ззаду палаў самалёт…
Ён узяў мыліцы, рэзка ўскочыў на іх, падышоў да акна. Моўчкі пазіраў на далёкія асмужана-сінія горы, да паловы накрытыя белымі шапкамі воблакаў.
– Прыгожа тут, – загаварыла яна пяшчотна, ціха наблізіўшыся. – Увесь горад перад вачыма. Рака ўецца… Кура… Стадыён… Вы, здаецца, з Беларусі?
– З Мінска.
– Там нарадзіліся і раслі?
– Там.
– У вайну не давялося яго бачыць?
– Не. Мне на Украіне выпала ваяваць.
Ён крыху супакоіўся, сеў на ложак. Яна, прысеўшы побач на табурэт, асцярожна, лагодна запыталася:
– Што ж далей было?
– Прыйшла дапамога. Артылерысты з батарэі… Пачаліся бадзянні па шпіталях. Ад апёку нас мучыў нясцерпны боль. Мы з Георгіем не гаварылі, амаль не маглі есці. Ледзь варухнеш губамі, – пячэ боль. Георгій цэлыя суткі нерухома ляжаў на спіне, як нежывы. Сястра даглядала яго, нібы дзіця.
– Як гэта жахліва! – прашаптала Оля ледзь чутна.
– Цяпер боль прайшоў, а сляды засталіся. На ўсё жыццё. У Георгія ўвесь твар знявечан. Апрача ўсяго, левая нага ампутавана ніжэй калена…
– Якое няшчасце!
Оля, узрушаная апавяданнем, нервова збірала ў складачкі і разгладжвала далонямі халат на каленях. Некалькі хвілін абодва маўчалі.
– Ён нават маме не пісаў пра гэта, – першая загаварыла Оля. – Толькі напісаў, што ранен у нагу – і ўсё… Вы не ведаеце, як яны жывуць, – у іх сям’і ролі нібы перамяніліся. Усе цяжкія справы бярэ сабе маці. Бацька здаўна хварэе на сэрца, ён да вайны цераз гэта зусім не працаваў… Яго стараюцца аберагаць, не хваляваць нічым. А тут такая бяда!.. Вы ведаеце, ён нічога не чуў пра Жораву трагедыю.
– Я здагадаўся…
– Чацвёрты месяц маці яму маніць. Яна непакоіцца, каб ён не даведаўся – памрэ з гора! – Значыцца, доктар не павінен бачыць Жору?
– Так, не павінен. Чаму вы так дзіўна пазіраеце?
– Георгій тут.
– Як тут?
– У шпіталі. Мы разам прыехалі.
– Што ж вы раней не сказалі?!
Яна адразу пабегла ў перавязачную. Рукі яе шпарка перагортвалі гісторыі хвароб, складзеныя ў акуратны стус. На самым нізе яна знайшла тоўстую папку, на якой было напісана імя Георгія Цулукідзе. Оля трывожна азірнулася: стары Цулукідзе, акружаны студэнткамі-практыканткамі, знаёміўся з новым раненым. Твар старога быў заклапочаны. Оля з гэтага здагадалася, што ён нічога яшчэ не ведае. Яна непрыкметна выйшла і, азірнуўшыся, кінулася да лесвіцы, што вяла ўніз, к пакоям, дзе раненыя праходзілі санапрацоўку.
Не дабегшы да лесвіцы, каля павароту калідора яна тварам у твар сутыкнулася з апранутым у сінюю піжаму раненым, які ішоў, абапіраючыся на мыліцы. Нага яго была ампутавана крыху ніжэй калена. Ранены спыніўся, мелькам зірнуў на Олю. Вочы, вялікія і карыя, былі вельмі падобны на вочы ўрача, толькі ў раненага яны пазіралі жвавей і ясней. Твар быў у сіняватых і цёмных плямах.
– Георгій Цулукідзе? – здагадалася Оля.
– Так, лейтэнант Цулукідзе, – адказаў ён, злёгку шапялявячы, і ўважліва паглядзеў на яе, нібы пытаючыся, што ад яго трэба.
Трывожна азірнуўшыся ў бок перавязачнай і заўважыўшы, што там няма нікога, яна на момант задумалася, куды б схаваць яго, Георгія. Тут, побач за павароткай, быў урачэбны кабінет. Раздумваць не было калі. Яна адразу павяла Георгія за паварот, непакоячыся толькі пра адно, каб як мага шпарчэй сысці з калідора, дзе іх можа ўбачыць стары.
Вось і кабінет. У ім, вядома, таксама небяспечна, але яны тут будуць нядоўга – толькі дамовяцца, вырашаць, як быць далей. Оля шчыльна прычыніла дзверы і замкнула іх знутры.
– Вы ведаеце, што ваш бацька працуе тут? – прамовіла яна да Георгія.
– У гэтым шпіталі?!
– Так, у гэтым. Вы зараз павінны ісці да яго на перавязку.
– Мне нельга да яго!
– Я таму і прывяла вас сюды. Каб дамовіцца…
– Значыцца, можна зрабіць так, каб… не сустракацца?
– Можна.
– Як? – Я думаю, што ўдасца пераканаць галоўурача, каб перавялі вас… Так будзе лепш…
Оля ўжо задумалася, як лепш вывесці Георгія з гэтага небяспечнага яго сховішча, калі ў калідоры да дзвярэй сталі набліжацца крокі.
Яны спыніліся перад дзвярыма. Нехта пацягнуў за клямку.
«Адчыніце, дарагая», – пачуўся ціхі, трохі картавы голас урача. «Ключа няма, – адказаў грудны жаночы голас, – Ключ у Ольгі». «Паклічце зараз жа», – зноў пачуўся голас старога Цулукідзе. «Я ж казаў, не трэба зачыняць кабінета!» – сярдзіта прамовіў ён. За дзвярыма на момант стала так ціха, што было чутна, як цяжка і ўсхвалявана дыхае ўрач.
Георгій напружана прыўзняўся, абапіраючыся на мыліцы, твар яго пабялеў. Ён, відаць, вагаўся – хацелася ўбачыць бацьку, асабліва цяпер, калі ён стаяў побач, за дзвярыма, калі быў чуваць яго голас, яго дыханне, – і разам з тым Георгію нельга было нават паварухнуцца, каб не выдаць сябе. Оля, заўважыўшы гэтае ваганне, падумала, што ён хоча падысці да дзвярэй. Шум яго крокаў бацька адразу пачуе! Оля занепакоена глянула на сына ўрача і прыціснула пальцы да рота, просячы маўчаць.
Крокі за дзвярамі пачалі аддаляцца.
– Так можна бацьку загубіць.
Ён апусціўся на канапу і стомлена адхінуўся да спінкі.
– Даруйце, сястра. Мы амаль тры гады не бачыліся.
Яна выйшла і, праверыўшы, ці няма ў калідоры старога Цулукідзе, асцярожна вывела Георгія. Ёй удалося непрыкметна перайсці з ім на іншы паверх, у другое аддзяленне, дзе Оля перадала яго сваёй сяброўцы. Тут Георгій павінен быў перабыць той час, пакуль не скончыцца бацькава дзяжурства.
Оля парашыла пакуль вярнуцца ў сваё аддзяленне, – Цулукідзе мог яе шукаць, у яго маглі ўзнікнуць якія-небудзь, няхай далёкія ад думак пра сына, але ўсё ж непатрэбныя, асабліва ў такіх акалічнасцях, падазрэнні. У перавязачнай старога не было. Ён сядзеў у першай палаце каля Васільцовага ложка.
– Жора, вядома, вырас, памужнеў… – пачула Оля ўрывак з яго размовы. Доктар быў вясёлы, радасна свяціўся, але, пабачыўшы Олю, адразу нахмурыўся.
– Дзе вы ходзіце?
– Хадзіла па пошту.
– Па пошту! Знайшлі час!.. – Ён павярнуўся да раненага. – Эх, вы думаеце, нам тут соладка, дарагі! Думаеце, лёгка бачыць такіх вось, як вы, непакоіцца пра вас? Або – Жора. Не напіша тыдзень-два, жонка ўжо і малюе сабе страхі. Думаеце, соладка?.. Але я разгаварыўся лішне, дарагі, вам трэба адпачыць.
Оля і ўрач выйшлі ў калідор.
– Час, бадай, дамоў! Працоўны дзень скончыўся. Хадземце, аддам вам гісторыі.
Яны ўвайшлі ў перавязачную. Цулукідзе ўзяў стус гісторый хвароб.
– Вось вам дваццаць дзевяць гісторый. Адчыніце кабінет і пакладзіце іх у шафу.
Ён шпарка пералічыў папкі. Закончыўшы лічыць, нахмурыўся, рупліва пералічыў зноў.
– Трыццаць! Што за ліха! Раненых дваццаць дзевяць, а гісторый трыццаць. Оля, усіх раненых перавязалі?
– Усіх…
Яна жахнулася, раптам успомніўшы, што гісторыя хваробы Георгія засталася ў стусе, – забыла ўзяць. Оля са страхам сачыла за рукамі ўрача. Цулукідзе чытаў гісторыі, намагаўся прыпомніць пацыентаў.
– Васілец… апёк першай ступені, кулявое раненне левага каленнага сустава. Антонаў… Семянчук… Філіпенка… Цулукідзе Георгій… Георгій Анастасавіч! Апёк трэцяй ступені! Бядра! Твару! Кісцей рук! А-а! – прахрыпеў бацька.
– Цулукідзе Георгій, – не верачы сабе, прачытаў ён у другі раз.
Няцямнымі, нерухомымі вачыма ён утаропіўся ў Олю, але не бачыў яе. Ён глядзеў некуды далей, праз яе, нібы яе не было. Так прайшла секунда, другая. Потым вочы Цулукідзе ажылі, і твар яго скрывіла спазма болю. Ён зноў упіўся вачыма ў гісторыю хваробы.
– Георгій!
– Нічога ўжо страшнага… доктар!.. – прамармытала Оля няўпэўнена, вінавата.
Ён нібы не чуў.
– Бядра!.. Твару!..
У яго словах было столькі пакуты, што дзяўчына сама заходзілася з болю.
– Нічога… усё будзе… добра, доктар…
Не, ні гаварыць, ні бачыць такое гора яна больш не магла. Яна раптам кінулася з пакоя, прыпала да вушака адчыненага акна. Падумала, што зрабіла кепска, пакінуўшы старога аднаго, у бядзе, намерылася бегчы назад, да яго, і тут пачула яго кліч-загад:
– Дзе ён?! Оля не адказала. Яна чула, як Цулукідзе падбег і стаў поруч. Ён цяжка дыхаў. Оля азірнулася.
– Дзе ён?! Вы чуеце?
Дзяўчына глянула на яго. Твар старога пабялеў, вочы запалі глыбей, пацямнелі, і яна адчула, што перажыў ён за гэтыя некалькі секунд.
– Пакажыце мне яго!.. Зараз жа!
Ён гаварыў трывожна, з тым жа болем, нецярпліва і рашуча. Ён падганяў яе. Ва ўсёй яго істоце было цяпер адно жаданне: хутчэй, хутчэй убачыць.
Оля паслухалася, – нельга было не паслухацца такога голасу, такіх вачэй. Подбегам павяла яго. Лесвіцу праскочылі, нібы праляцелі.
– Нічога страшнага… паверце, доктар!..
Ён не адказваў, бег, – хутчэй, хутчэй. Стары ўляцеў у пакой раней за яе, ледзь толькі здагадаўся, у якія трэба дзверы.
– Георгій! Жора!
Георгій разгублена прыўзняўся на руках. Ён узрушана, з трывогай, паглядаў на бацьку. А той стаяў каля дзвярэй і прагна глядзеў на сына, маўкліва, шкадуючы, трымаючыся рукой за грудзі, дзе часта білася сэрца, гатовае, здаецца, вось-вось разарвацца ад натугі.
Оля першая загаварыла, супакойліва, з намаганнем:
– Ну вось бачыце, нічога страшнага!..
– Вядома, нічога! – адразу, праз меру бадзёра адгукнуўся Георгій. – Будзем жыць!
Стары Цулукідзе ўстрапянуўся, падбег да сына, парывіста прыціснуў галаву яго да сваіх грудзей.
– Жора… Мой хлопчык…
Цулукідзе пацалаваў сына ў шчаку, што была ў цёмных плямах, і стаў з горам і любоўю аглядаць яго твар. На вочы бацькі набеглі слёзы. Гэта былі слёзы гора і слёзы любасці.
– Як рукі? – заклапочана кінуў позірк на рукі, узяў іх, хутка, вопытнымі вачыма аглядзеў.
– Рукі – парадак! – прамовіў сын.
– Так, гэта пройдзе…
Яму было цяжка гаварыць, – такая ўзяла задышка. Ён мусіў раз-пораз прыпыняцца.
Абмацаўшы асцярожна ампутаваную нагу, ён выцер слёзы і ціха загадаў:
– Оля, падрыхтуйце да перавязкі! – Ён спакутавана зірнуў на сына. – Хлопчык, я не хачу маніць. Я з вялікім горам гляджу на тваё няшчасце… Ты ваяваў як трэба… Я рады за цябе… І таму ў мяне зараз вялікая радасць і вялікае гора. Я не хачу маніць… Але будзем мужнымі. Будзь мужны, мой хлопчык!
– Будзем мужнымі, тата… Ты – малайчына…
– Так, я таксама, стары корч, іншы стаў. Быў такі мякіш, ледзь што – ах, ах, сэрца. Помніш? А цяпер – паглядзіш – цягну, з натугай, а цягну, не многа горш, здаецца, за другіх. І старая мая машына трымаецца… Гм, вайна, яна, мусіць, усіх нас зрабіла ваеннымі…
– Тата, я многа яшчэ зраблю. У мяне столькі сілы. У мяне – цэлае жыццё!
– Жыццё, цэлае жыццё, мой хлопчык!.. А мама і не ведае, што ў нас сёння такі дарагі госць. Як яна будзе рада! Яна ж нічога не ведае…
Ён неспадзеўкі кінуў зноў неспакойны позірк на Олю.
– Вы яшчэ тут? Я ж вам сказаў – падрыхтуйце да перавязкі!
Оля выбегла з пакоя, адчуваючы, што праз хвіліну расплачацца, як і стары… Яна была рада за ўрача, за Георгія, за гэту сустрэчу, якой так баялася. «Хто б мог падумаць, што так будзе?..» – са здзіўленнем падумала яна, узбягаючы па лесвіцы.
Яна была занадта ўзрушана для таго, каб шукаць прычыны.
1942
Крыніца: Мележ І. Збор твораў. У 10-ці т. Т.1: Апавяданні, аповесці. – Мн.: Маст. літ., 1979. – 448 с.
