Увага! Поўны змест
Як я быў маладым дзіцянём, мне часта траплялася, гуляючы, запарашыць сабе вока. Тады я са слязьмі на вачах і з захаванай радасцю ў сэрцы бег да свае слаўнай бабулькі. Яна з ласкавай буркатнёй адчыняла старую вялізную скрыню і там, у прыскрынку (колькі хаваў гэты прыскрынак таемных, недасяжна-чароўных скарбаў!), там знаходзіла яна загорнутыя ў цэлы груд спарахнелай паперы белыя маленечкія кружэлачкі. З руплівай уважнасцю слініла яна адну з гэтых кружэлачак і асцярожна пускала яе мне над павека. Я стаяў, урачыста аслупянелы, і ў трывожным здаволенні слухаў, як ходзіць па воку гэтая цудадзейная кружэлачка, як выганяе яна адтуль балючую парашыну.
Гэта дужа мне падабалася…
…У нашай невялічкай рачулцы было многа ракаў. Іх было так многа, што начамі бабы хадзілі з святлом і збіралі іх у траве каля ракі. Нам казалі, што ракі выпаўзаюць ноччу на бераг за жабамі. А ў гарачыя летнія дні мы лавілі ракаў проста рукамі. Мы бясконца тады пеляскаліся ў цёплай вадзе, поўзалі сярод цягучага, вужакаватага багавіння і былі бязмежна вясёлыя, шчасныя. Цяпер мне здаецца, што не было ні вады, ні багавіння, ні ракаў, а толькі сонца, адно толькі сонца — гарачае, блізкае, як смаглыя вусны палюбоўніцы.
Ракаў заўсёды варыла нам наша бабулька. Яна вучыла нас, як трэба іх есці, і строга паказвала, каб шукалі мы ў кожнага пад вачмі белых маленькіх кружэлачак. Мы шукалі дужа старанпа (на сто ракаў трапляліся яны, можа, ў двух або ў трох) і, калі знаходзілі, з радасцю аддавалі іх нашай бабульцы. Яны падобны былі на маленькія жорны, і звалі мы іх — «ракавыя жаронцы».
Гэта было дужа-дужа даўно…
Жыццё калаціла і рвала мяне, як восеньскі вецер сцятую з дрэва галіну. Мяне паперадзе чакала бруднае сметнішча — туды нёс ліхі азвярэлы вецер. Жыццёвы пыл запарашыў мне вочы, і слёзная муць заслала мой зрок — гэта былі слёзы роспачы, злосці і нянавісці. Я стаў, як сляпы, мае вочы страцілі сваю блакітную яснасць, і я ніяк не мог прасвятліць іх, бо ў мяне не было ракавых жаронцаў.
Родная мая, дарагая бабулька!..
…Адылі потым я жыў нядрэнна. Праца мая была зусім лёгкая і давала многа прыбытку. Я працаваў дужа спрытна, бо я быў хітры і рабіў заўсёды адзін. Ого! Я ведаў ужо, што значыць — таварышы. Мне жыццё шапатнула аднойчы на вуха пра вечны непарушны закон, што чалавек — кожны чалавек — да канца будзе верны толькі самому сабе. Я нікому не казаў пра гэты закон, а сам заўсёды ім кіраваўся — і гэта давала мне перавагу перад усімі. Я добра працаваў, мне шанцавала — я быў упэўнены ўжо ў сваёй сіле і ў сваім шчасці. Таму я сам страшэнна здзівіўся, калі раптам прыйшоў мой нешчаслівы канец. Безумоўна, тут выйшла вялікая недарэчнасць. Ва ўсім вінаваты былі гэтыя маленькія ракавыя жаронцы…
…Той дамок стаяў у глухім кутку на ўскраіне горада. Я дужа люблю такія ціхія глухія дамочкі. У кожным з іх ёсць старая вялізная скрыня, і там, у прыскрынку, ляжыць некалькі штук залатых або срэбных пярсцёнкаў, некалькі крыжыкаў, часам паламаная бранзалетка, сапсаваны гадзіннік. У скрыні ж часамі трапляецца шаўковая шлюбная сукня або старадаўны, але зусім яшчэ свежы сурдут.
А навакол дома — ціша і бязлюддзе.
Я выбраў час, калі ў хаце астаўся толькі малы дзіцёнак і з ім старая бабулька. Усё было добра. Бабулька мне адчыніла, і я ўвайшоў, нібы звычайны знаёмы або падарожнік. У пакоі мякка свяціла лампада, пахла свежавымытай падлогай і — здалося мне — трошачку ладанам. Была ў гэтым пакоі такая бязмежна глыбокая ціхасць, што мне заманулася сесці тут і адпачыць, забыўшыся на ўсе трывогі і клопаты. Але я ўспомпіў, што трэба спяшацца.
Калі я растлумачыў старой пра мэту свайго з’яўлення, яна паспрабавала крычаць, але я зараз жа яе супакоіў. Яна села на лаўку і ўсё паўтарала, як непрытомная:
— Божухна… божухна… божухна…
Тады раптам заплакаў дзіцёнак. Мяне заўсёды нервуе дзіцячы плач, але гэты крычаў асабліва дзіка і прарэзліва. Я ўскінуў на яго цяжкую падушку, і ён змоўк. Яны потым абвінавацілі мяне ў забойстве таго дзіцёнка. Дзівакі! Хіба я ведаў, што ён канечна памрэ?
Я запытаў у старой, дзе ляжаць грошы, і яна пачала клясціся, што грошай няма. Я паверыў. Я ведаў, што ў гэткіх дамах рэдка бываюць грошы. Я знайшоў ключы і адчыніў скрыню. Усе было як належыць. Было дзве досыць спраўныя сукенкі, быў і сурдут. У куточку з асаблівай стараннасцю складзены і нават загорнуты ў паперку ляжаў новенькі дзіцячы гарнітурчык.
Потым я ў мімавольным, так добра знаёмым мне, узрушэнні падняў века прыскрынку. Тут чакала мяне расчараванне. З нервовай паспешнасцю перакідаў я маткі каляровых нітак, акрайкі розных матэрый, галоўкі сухога часнаку (некаму трэба ж было сюды іх заперці!) — і не знаходзіў нічога, што б мела хоць якую-небудзь каштоўнасць. Мяне гэта раздражняла. Я гатоў быў ужо спыніць бясплоднае шуканне і з большай энергіяй узяцца за асалапелую бабулю, але ў гэты момант спрытнае вока маё заўважыла ў куточку нейкі падазроны скрутак. З запалам заўзятага паляўнічага я ўхапіўся за гэты скрутак і пачаў яго разгортваць.
Зверху была нейкая шмотачка, потым папера, яшчэ папера, яшчэ. Я ўсё больш і больш хваляваўся, нецярпліва рваў адну за адной парудзелыя ад часу паперкі і, нарэшце, дабраўся да самага скарбу: у апошняй маленькай паперцы было загорнута некалькі пар ракавых жаронцаў…
Мяне ахапіла агнявая шалёная злосць. Я і да гэтага часу не магу ўсвядоміць, што сталася прычынай гэтага пачуцця. Яно неяк раптам захлынула мяне, скаланула ўсю маю істоту і панясло на сваіх нястрыманых хвалях. Быццам уся тая нянавісць, якая прайшла праз жыццё маё, раптам уваскрэсла і злілася ў адно бязмежна бурлівае полымя. Я быў злосны за ўсё: за тое сонца ў дзяцінстве, за цёплую рэчку, за багавінне… Я быў злосны за жыццёвае смецце і пыл, за жорсткі восеньскі вецер… I асабліва — за той вечны, непарушны закон, які мне адкрыла жыццё.
Я, мусіць, быў тады зусім непрытомны, бо я чамусьці высыпаў на падлогу тыя беленькія кружэлачкі і пачаў іх таптаць. Потым, азвярэлы, кінуўся па старую, каб задушыць яе. Потым… потым выйшла тая вялікая недарэчнасць…
Я ўбачыў худыя дрыжачыя рукі, якія яна працягвала мне насустрэчу. Я, пэўна, успомніў рукі мае бабулькі — яны былі таксама худыя і дрыжачыя. Яна часта гладзіла імі мае раскудлычаныя сукрыстыя валасы. I вось — я спыніўся… Нешта балюча, востра так сціснула грудзі, заняло дыханне. Я ледзь набраў сілы, каб стаяць на нагах.
А потым… потым я плакаў, здаецца. Я апусціўся на дол і паклаў галаву ёй на калені. А яна дрыжэла ўся чыста і — збянтэжаная, перапалоханая — усё паўтарала:
— Грэх табе… грэх табе…
Тут забралі мяне і адсюль павялі ў турму. Ідучы, я неўзаметку падняў з падлогі пару ракавых жаронцаў, якія я не ўправіўся быў растаптаць.
Цяпер, калі часам у мяне запарашыцца вока, я кладу сабе пад павека белую маленькую кружэлачку. У мяне з вачэй тады цэлымі ручаямі льюцца слёзы, і я хаваюся ад сваіх таварышаў, бо яны чамусьці думаюць, што гэта я плачу. А я зусім не плачу: гэта слёзы цякуць ад таго, што запарошана вока.
