Увага! Поўны змест
Калі апускаецца над ракою глухая палеская ноч, тады памалу заціхае горад Пінск, маўклівымі робяцца вуліцы і завулкі, і рэдкія крокі прахожых рэхам аддаюцца ў каменных сценах. Людзі ідуць на станцыю.
У залах для чакання поўна народу. Сярод яго вы заўважыце купкі людзей, непадобных на іншых. Яны не паходзяць на мітуслівых пасажыраў з іх вечнымі білетнымі клопатамі. Яны не паходзяць на бежанцаў, якія безудзельна сядзяць на сваіх убогіх лахманах, спакойна чакаюць заўтрашняга дня. Гэтыя купкі людзей стаяць абасоблена. Яны стаяць маўкліва або вядуць між сабою ціхія гутаркі, упаўголаса. Сярод іх вы кожнага дня сустрэнеце скромна апранутую старую. На ёй цёплая хустка, злінялае, але чысценькае і акуратнае паліто, парыжэлыя чаравікі. Прыхінуўшыся бокам да сцяны і абапіраючыся рукой на стары парасон, яна стаіць і, здаецца, не бачыць ні гэтае вакзальнае мітусні, не чуе людскога гоману. Ні адна жылка, здаецца, не страпянецца на яе сухім, маршчакаватым твары, не заўважыце бляску ў выцвілых і запалых вачах. Па-старэчаму жмурачыся, яна прыглядаецца да вялікага станцыйнага гадзінніка, і калі хвілінамі стрэлка, сутаргава страпянуўшыся, пераскочыць далей, тады спалохана здрыгануцца і разыдуцца, нібы ў здзіўленні, сівыя нахмураныя бровы, зашавеляцца тонкія сцятыя вусны, і калі вы стаіце поблізу, вы ўчуеце пару-другую скупых слоў:
— Хутка ўжо.
З ёй вітаюцца, як са старой знаёмай. Ёй прапануюць свабоднае месца на лаве альбо на крэсле. Яна скупа ківае ў адказ галавой, бязгучна гаворыць:
— То дзякую… Я пастаю, вы ж маладзейшыя.
І ёй не замінаюць, не дакучаюць лішнімі чалавечымі словамі, чалавечымі роспытамі.
Апоўначы прыходзіць цягнік з далёкага захаду, аж з самага Брэста. За колькі хвілін да прыходу цягніка старая, а разам з ёй і тыя людзі, што бываюць тут штоночы, выходзяць на перон. Яны становяцца ля самых дзвярэй і ўзіраюцца ў далёкую цемрадзь, туды, дзе цьмяна паблісквае зялёнае вока семафора. Хутка там, у цемравай далечыні, узнікае ледзь віднае зарыва, потым вылятаюць аднекуль тры светлыя кропкі; яны вылятаюць адразу і растуць разам з грукатам, з гулам. І чым бліжэй і мацней гэты грукат, тым мацней прыціскае да сэрца руку старая, і нешта падобнае не то на ўсмешку, не то на бледны румянец з’яўляецца на яе сухім твары. А сэрца сціскаецца так балюча пад рукой, нібы хоча яно выскачыць з гэтым няўмольным гудком паравоза. А цягнік ужо стаіць, ахутаны парай, заклапочаныя людзі ідуць і ідуць да дзвярэй, спяшаюцца да станцыі, да роднага горада, да родных хат. Пільна ўглядаюцца ў іх тыя, што стаяць ля ўвахода, часам запытваюць усхвалявана імя чалавека, яго прозвішча і адыходзяць расчаравана—колькі бывае людзей, падобных адзін на другога. Старая ўзіраецца ў прыехаўшых людзей, узіраецца да болю ўваччу. І калі, холадна грымнуўшы буферамі, адыходзіць цягнік і глухая палеская ноч бярэ ў абыймы свае вакзал, старая ідзе дамоў. Яна ідзе вобмацкам, асцярожна, амаль нічога не бачачы. Гэтулькі людзей перабачыла яна сёння і здзіўляецца, што не памятае ніводнага твару, — адзін туман стаіць перад вачамі, і ў ім мітусяцца няясныя постаці людзей. Яе звычайна праводзяць дахаты. Праводзяць тыя, што разам з ёй ходзяць апоўначы на вакзал сустракаць далёкія брэсцкія цягнікі.
* * *
Захар Крымянец прачнуўся ў той дзень, як звычайна, а пятай гадзіне раніцы. Як звычайна, ён аправіў свой тапчан, крыху паправіў падушку, якая даўно ўжо распаўзлася і з якой церушылася старая, спарахнелая салома, што парабілася на мякіну. Ён асцярожна змёў у адну кучку саламяную пацяруху на пачарнелых дошках ложка, акуратна сабраў яе разам з рэдкімі ўцалелымі саломінкамі і засунуў назад у адну з шматлікіх прарэх падушкі.
Не раскідацца ж казённым дабром! Ізноў жа спаць на чым-небудзь ды трэба ж.
Прарабіўшы гэтую заўсёдную сваю ранішнюю аперацыю, Захар Крымянец запеў упаўголаса песню. Цяжка было разабраць словы гэтай песні, якую пеў Захар па сваёй шматгадовай прывычцы. Ён пеў яе для таго, каб падаць ім голас, ім, што за дзвярамі, што вартуюць яго. Сказаць ім, што жывы ён, Захар Крымянец, што ён, Захар Крымянец, не думае, не сабіраецца паміраць, што на іхнюю злосць ён будзе жыць і жыць. Іржа згрызе жалеза, струхлеюць каменныя сцены, косці ворагаў яго спапялеюць у зямлі, а ён будзе жыць, на зло ім, на страх. Песня заўсёды была кароткай, дужа кароткай. Толькі запяе ён, а ўжо стукаюць у жалезныя дзверы, крычаць у адчыненае ачко:
— Змоўч, сабачча кроў! Яшчэ адно слова — і прыстрэлім вар’ята!
Захар Крымянец не быў вар’ятам. Ён ведаў, што могуць яго і прыстрэліць, і ніводная душа чалавечая не будзе ведаць аб тым, што здарылася ў гэтым панурым адзіночным каземаце. І ён змаўкаў і быў задаволены ўжо тым, што голас яго ўчулі, што яго жыццём цікавяцца. Тады ён пачынаў моўчкі хадзіць з кутка ў куток сваёй цеснай камеры. Прысесці баяўся. Бо калі прысядзеш, тады сабіраюцца неяк думкі ў адну чорную кропку, і ты сам нібы ляціш туды, у нейкую чорную бездань. Аж цяжка дыхаць тады… А так ходзіш узад і ўперад і лічыш крокі, прыглядаешся да змрочных сцен, да пакатае столі. На сценах шмат розных надпісаў. Некаторыя выпісаны алоўкам; відаць жа, шанцавала катораму прынесці аловак з сабою! Некаторыя выскаблены цвіком, а гэтыя вунь зусім надрапаны костачкай, выпадкова злоўленай у худым турэмным супе — вельмі ўжо літары вострыя такія, калючыя. Багата надпісаў. Да апошняй літары вывучыў іх Захар. І каб час зрабіць карацейшым, ён штодня вывучаў які-небудзь адзін надпіс. Вывучаў і думаў. Думаў пра гэтыя багатыя чалавечыя жыцці, пра іхнія радасці і гора, пра іхнюю розную долю, розны лёс. Хадзіў і думаў, захапляючыся бязмежнымі прасторамі і бязмежнаю радасцю чалавечага жыцця. Хадзіў і думаў:
«Дзе ж вы, людзі, пераступаўшыя праз гэты парог? Дзе ты, чалавеча, чыя рука вывела гэтыя трапяткія словы: “Памру, але не здамся ненавіснікам чалавечага роду!”?»
Хадзіў і думаў.
Гэта ўсё, што засталося яму ад жыцця. Тры крокі наперад, тры крокі назад. Так прахадзіў ён ужо сямнаццаць год. А колькі ж яшчэ яму быць тут, яму, вечнаму турэмніку?
І вот сёння выбілася ўсё з прызвычаенай каляіны. Ён спяваў сваю песню. Заспяваў і прыслухаўся да дзвярэй. І стала страшна Захару Крымянцу. Маўчалі, не адказвалі дзверы. Не стукалі жалезам па іх, не крычалі за дзвярамі лютыя людзі.
— Эй, вы там! — крыкнуў ён з вялікім здзіўленнем. Гучнае рэха вярнула яму словы. За дзвярамі ж было пуста і глуха.
Тады ён паставіў кульгавую табурэтку на турэмны стол, узабраўся на яе і падцягнуўся на руках да жалезных крат вузкага акенца, што было пад самаю столлю. У павуцінні, у пыле была турэмная шыба, цяжка было што-небудзь разгледзець праз яе. Але праз самы ніжні край шыбы, з каторага заўсёды здзьмухваў пыл сваім дыханнем Захар Крымянец, праз гэты край можна было бачыць частку турэмнага двара, вялікую каменную сцяну насупроць, на ёй вежы турэмнай варты. І тое, што ўбачыў там Захар Крымянец, здзівіла яго і напоўніла сэрца трывогай. Ён не ўбачыў на двары ніводнага турэмнага вартаўніка. Іх не відно было і ў вежы на сцяне. Па двары праляцелі наўскач некалькі параконных фурманак, гружаных усякім дабром. На іх сядзела некалькі чалавек, і ён пазнаў у іх сваё турэмнае начальства. Куды ж паехала яно, ды на такіх звычайных фурманках? Чаму пуста і глуха за яго дзвярамі?
Ён злез дадолу і, узрушаны, усхваляваны, ніяк не мог прыйсці ў сябе, сабраць да парадку думкі і бязмэтна глядзеў, як церушыліся светлыя пылінкі ў бледным промені сонца, які неяк прабраўся праз турэмную шыбу. Трапяткім зайчыкам мігацеў гэты прамень на каменнай падлозе і то святлеў, набіраючыся залатой цеплыні, то рабіўся раптам празрыста-шэрым, халодным. Відаць, восеньскія хмаркі засцілі тады сонца. Лёгкі цень прамільгнуў і страпянуўся на гэтым сонечным бліку. Захар падняў вочы ўгару. На жалезных кратах акна сядзеў стары яго знаёмы, звычайны верабей, і чысціў аб жалезіну птушыную сваю дзюбу. Раптам ён, нібы ўстрывожаны чым, трапыхнуў крыллямі і адразу ж знік. І загулі, і задрыжэлі ўсе сцены, нешта вялізнае і грымучае праляцела над дахам, і праз якую хвіліну даляцелі прыглушаныя выбухі. Яшчэ і яшчэ… Ізноў задрыжэлі сцены, загула столь і каменная падлога. Дззз — жаласна зазвінела аконнае шкло і раптам сыпанулася звонкім друзам, і нешта страшэннае, аглушальнае гахнула за акном, страсянуўшы сцены і столь, аж пасыпаўся тынк адтуль, са шчылін павіслі струменьчыкі пылу і сухой вапны. Балюча зрабілася ў вушах. Запахла дымам.
І Захар адчуў, як закалацілася ўся турма. Жалезны грукат ішоў па ёй, у разбітае акно даляталі ўзрушаныя галасы людзей. Гэтыя галасы з’явіліся раптам і за яго дзвярамі. Ён чуў, як бразгочуць жалезам, як крычаць людзі: «Ну, хутчэй жа!» І вот загрымелі, заскрыпелі ржавыя дзверы, і цэлы натоўп людзей уварваўся ў яго камеру, падхапіў яго пад рукі. Нібы здранцвелы быў Захар ад самога таго выбуху. Прыжмурыўшы вочы, ён прыслухоўваўся да новага, незразумелага яму, гоману людзей. І калі падхапілі яго пад рукі, ён зірнуў на людзей шырока адкрытымі вачамі. То былі ўсе турэмнікі, усе гэтыя людзі ў шэрых арыштанцкіх халатах.
— Дык выходзь жа, таварыш Захар! Ці не кантузілі цябе часам тут?
— Як вы трапілі сюды? — урэшце запытаўся Захар.
— Вот дзівак, ён яшчэ нічога не ведае… Ды мы выбілі ў агульных казематах дзверы, цяпер вот выпускаем усіх таварышаў з адзіночак… Вайна! Паны паўцякалі яшчэ раніцой… Дык хутчэй жа, а то шчэ, чаго добрага, загінеш тут ад бомбы…
Захар Крымянец стаяў нерухомы, нібы не ведаючы, што ж яму рабіць. Ён кінуўся быў да ложка, каб страсці пыл са свае турэмнае коўдры і падушкі. Потым спыніўся, нешта засмяяўся сам сабе і крыкнуў ужо да людзей:
— Што ж я раблю? То вы кажаце, што павыбівалі ўсе дзверы? То няўжо мы можам пайсці адсюль? То няўжо мы выйдзем адсюль?
І людзі, якія з пацямнеўшымі тварамі глядзелі на яго і пераглядаліся між сабою, сочачы за яго паводзінамі, раптам прасвятлелі неяк і кінуліся абнімаць яго, цалавалі яго ў шэрыя, зямлістыя шчокі, паросшыя сівой барадой, паціскалі яго худыя і такія лёгкія і бяссільныя рукі.
— Мы ж на свабоду выходзім, таварыш Захар! Дык хутчэй жа, няма часу бавіцца тут…
І калі выйшлі з дзвярэй на шырокі турэмны двор, прыжмурыў вочы Захар — так балюча свяціла сонца. Ён стаяў ап’янелы цёплым восеньскім ветрам і пахіліўся быў, вот-вот упадзе. Яго падтрымалі за рукі.
— Дайце, на хвіліну прысяду… Я не магу так… Дайце аддыхаюся крыху…
Чорныя клубы дыму паўзлі над зямлёй, торапка прабягалі іх цені па шырокім брукаваным двары. Зрэдку між каменняў прабіваліся зялёныя сцяблінкі траў. Захар глядзеў на іх, і яму здавалася, што ён чуе, як шумяць густыя дубровы, як трапечацца на ветры ліпучы бярозавы ліст, як хвалюецца пад ласкавым ветрам жытняе поле і з краю ў край коцяцца па ім празрыста-зялёныя хвалі…
— Спяшаймася, таварыш Захар!
— Ну то пойдзем…
Яны выбраліся праз вялізную прабоіну ў сцяне. Асцярожна пераступалі праз пабітую цэглу, у цагляны пыл урабілі шэрыя халаты, рукі. Спяшаючыся, азіраючыся назад, выходзілі яны з маленькага і пустыннага гарадка, што ля самай нямецкай граніцы. За імі гналася вайна. З імі адступала войска. І людзі баяліся гэтага войска, туляліся па сцежках лясных, па глухіх дарогах, каб не трапляць залішне на вочы вайсковаму начальству.
* * *
Здаецца, цэлы год ішлі, да таго цяжкай і стамляючай была дарога. Старыя турэмныя чаравікі крывянілі ногі. Халодныя дажджы прабіралі да самых касцей, даваўся ў знакі голад. Трэба было спяшацца, вайна не адставала ні на крок, часам адстаючы на якога паўдня. Па слядах вайны ішлі крывавыя зарывы, сірочыя коміны спаленых вёсак, і ўсюды — на дарогах, на сцежках — тысячы і тысячы людзей ішлі на ўсход, каб адысці падалей ад крывавае здані смерці, якая штодня напамінала аб сабе грымотным рэхам жалеза, завываннем самалётных матораў, кулямётнай песняй у небе і на зямлі. Часам ператваралася ўсё ў шалёны віхор. Здаецца, прыходзіў канец цярплівасці зямлі, і яна ўзлятала аж пад самае неба, гэтая звычайная зямля. І ў свежыя раны зямлі, у гэтыя пясчаныя яміны ад бомб і снарадаў, кідаліся людзі ў шэрых халатах, каб перачакаць смерць, каб схавацца ад куль. У ямах быў сухі пясок, ён супакойваў боль натруджаных ног, прыемна перасыпаўся праз пальцы рук, ласкава песціў змучаныя твары людзей. Людзі скоса паглядалі на неспакойнае, звар’яцелае неба і абменьваліся скупымі думкамі. А што там дома? А як сям’я? А ці жывы там, ці здаровы? Можа, вайна навучыць сяго-таго розуму. Пра айчыну не гаварылі. Яе наогул не было ў гэтых людзей. Было толькі слова айчына, ды і гэта слова было назаўсёды пахавана ў польскіх турмах. І калі пад самай Варшавай падбег да іх афіцэр і загадаў зараз жа неадкладна браць лапаты і капаць акопы, яму адказалі проста:
— Нам акопы не патрэбны…
Афіцэра гэта страшна ўразіла. Ён аж збялеў быў і хапіўся за кабуру рэвальвера, але, убачыўшы іхнія вочы, схамянуўся і пабег да купкі салдат-сапёраў і нешта крычаў перад імі, размахваючы пальчаткай, умазанай у гліну. Салдаты стараліся не глядзець яму ў вочы. Яны паглядалі скоса на шашу, па якой адна за адной шалёна праносіліся конныя гарматы. Артылерыя пакідала фронт. Афіцэр заўважыў іх позіркі, ён сам паглядзеў на шашу, нерашуча пайшоў да тэлефаніста.
І колькі ні вызываў ён начальства, яму ніхто не адказваў. Тады, уцяўшы голаў у плечы і азірнуўшыся, як воўк, а ці бачаць то салдаты, ён падаўся ў прыдарожны параснік. Там былі добрыя сцежкі да прадмесцяў горада, фабрычныя коміны якога ледзь-ледзь віднеліся праз частае дажджавое сіта.
А ззаду ўжо нарастала і шырылася гарматная кананада.
* * *
На вуліцах Варшавы да іх далучылася група жанчын і дзяўчат. Іх таксама вызваліла вайна. Яны ішлі са славутай фардонскай турмы. Як дзеці, радаваліся яны свабодзе, магчымасці вольна хадзіць і самае важнае — хуткаму звароту на радзіму. Ва ўсю групу турэмнікаў яны адразу неяк унеслі сваю жаночую дамавітасць. Цяжка было знайсці вады, але яны ўхітрыліся памыць усім бялізну, дасталі мяккія чаравікі і новыя анучы таварышу Захару, бегалі па бежанскіх камітэтах, стаялі па начах у бясконцых хлебных кулейках, каб дастаць сабе і дзецям рабочых сем’яў, дзе спыніліся яны на начлег, па кавалку чорнага хлеба. Яны клапатліва даглядалі «нашу Геню», як звалі яны маленькую худзенькую дзяўчыну, разам з імі пакінуўшую турму і прыйшоўшую ў гэты горад. Геня была хворай. Яна ўсё хуталася, каб сагрэцца, мала гаварыла, і рэдка-рэдка з’яўлялася ўсмешка на яе схуднелым твары, жоўтым, васковым, на якім так недарэчна тлелі гарачыя плямы румянцу. Калі жанчыны весела гаварылі між сабою на вуліцы, на двары, то тут, у нізенькім змрочным пакойчыку, дзе часова прытулілі Геню, яны заўсёды гаварылі сур’ёзна і ціха. І гэтыя жанчыны, асабліва пажылыя, якія ніколі не забываліся на сваіх дзяцей і вечна гаварылі аб іх, аб іх гадах, здольнасцях, прывычках, капрызах, ніколі не ўспаміналі пра дзяцей у Геніным пакоі.
І калі, разбіўшыся на некалькі груп, яны пайшлі з Варшавы, некалькі жанчын сталі прасіць Захара Крымянца:
— Вы, таварыш Захар, багата пражылі на свеце і ведаеце, што такое ёсць чалавечы боль, чалавечае гора. Вы пажылы чалавек, вы любіце дзяцей; мы бачылі, як дзяліліся вы з імі апошнім кавалкам хлеба ў Варшаве… Дык ніколі не гаварыце пра дзяцей пры ёй, пры Гені… Скажыце вось і ўсім мужчынам… Ёй можа стаць хужэй, мы і так баімся за яе… У яе памерла дзіця ў турме, яна ніяк не можа забыцца на яго…
Словы жанчын балюча кранулі Захара Крымянца. Яму стала ўдвая шкада гэтай худзенькай, замкнёнай у сабе дзяўчыны, якая, ухутаўшыся ў старое паліто, набытае таварышкамі ў Варшаве, маўкліва ішла, часам спыняючыся, каб суняць як-небудзь неадчэпны, надрыўны кашаль. Яна страціла сваё дзіця. Захар Крымянец перажыў некалі гэты востры боль, расстаючыся назаўсёды, як вечны турэмнік, са сваімі дзецьмі. З таго часу прайшло сямнаццаць год. Востры боль прытупіўся, нібы сцёрся аб шматлікія каменныя сцены. Старыя раны, хоць паволі, але загойваюцца. Іх гоіць час. Але і сёння выразна стаяць уваччу перад таварышам Захарам дзве русыя галоўкі, і агрубелыя пальцы яго нібы адчуваюць цёплы шоўк іх валос. Зажмур вочы — і ўбачыш іх светлыя дзяціныя твары, іх ясныя і чыстыя, як неба, вочы. І салодкім болем аддаюцца ў сэрцы іх радасныя, цёплыя ўсмешкі, усмешкі яго дзяцей. Праўда, яны плакалі тады, калі расставаліся з ім. Яны не ведалі яшчэ, што такое турма, але маленькія сэрцы іх сціскаліся гаручым болем, яны адчувалі страшэнную бяду, што ўвайшла ў іх маленькае жыццё. Польская айчына загасіла іх усмешкі, маленькага сына яго, маленькай дачкі. Якая ж вялікая, якая агромністая радасць чакае яго, радасць сустрэчы!
Гэтая радасць расла з кожным крокам, з кожным пройдзеным кіламетрам. Яна поўніла да краёў яго сэрца, і ён дзяліўся ёю з таварышамі. Узбуджаны настрой быў ва ўсіх, ён прарываўся часам песняй, ціхай, бязгучнай, каб не трывожыць залішне «нашу Геню». Каторы дзень яна не магла ўжо ісці пешкі, і ўся група дастала з вялікімі цяжкасцямі сялянскую фурманку. На ёй ехала Геня, клапатліва абкладзеная з усіх бакоў і захутаная сенам. І калі пачынаўся яе нястрымны кашаль, абрывалася ціхая песня, і ўсе кідаліся да воза, каб дапамагчы ёй, чым можна. Падціскалі сена, папраўлялі рукавы старога паліто. Спынялі на які час фурманку, і таварыш Захар даставаў з воза набыты ў бежанцаў чайнік. Грэлі ваду ля дарогі, паілі хворую. Таварыш Захар асцярожна выціраў ёй твар, ладзіў месца, каб было зручней ёй, па-бацькоўску захутваў у ватныя лахманы, гаварыў з ласкавым дакорам:
— Якое ж ты недалужнае дзіцянё, аднак! — і адыходзіў ад воза.
— Ну, паехалі! — кідаў ён ужо весялей, і ўся група рухалася далей.
За гэтыя дні пажвавеў таварыш Захар. Далёкая радзіма станавілася ўсё бліжэй. Змяніўся пад сонцам ды пад ветрам зямлісты колер твару, заняпалыя вочы не баяліся ўжо яркага сонца, прывыклі да яго, ацвярдзеў голас. Хоць нылі балюча скрываўленыя хадзьбою ногі, але ён ішоў заўсёды ўперадзе, каб паказаць ім, маладзейшым, што вот ён стары, ды не ведае стомы. Усе ішлі за ім, слухаліся яго парадаў. І ўсё было б добра, каб не гэтая няшчасная дзяўчына, якая ўсім дастаўляла столькі вялікага болю.
Позна вечарам пад’ехалі лесам да ракі. Вялізны мост над ёй быў увесь у агні. Ужо сыпаліся і сіпелі на вадзе вялізныя галавешкі. З трэскам прагіналіся і падалі дошкі, пакідаючы дымныя хвасты за сабою, губляючы ў іх залатыя іскры. Зарыва пажару калыхалася над ракою, над лесам, то ападаючы да самай вады, то запальваючы крывавай чырванню рэдкія хмурынкі ў небе.
— Значыць, панам капут, калі паляць масты… — сказалі неяк усе разам і замоўклі.
Ехаць было некуды. Трэба было дачакацца раніцы, каб пераправіцца праз раку. Тут жа, у лесе, размясціліся нанач, адпусціўшы сялянскую фурманку. Разлажылі вялікае цяпло, наладзілі з яловых лапак ды з сена добрую пасцель для Гені, ухуталі яе цяплей. Стомленыя за дзень людзі хутка паснулі. І толькі стары Захар сядзеў ля цяпла, падкідаў сухога ламачча ў агонь і глядзеў, як тлеюць, пераліваючыся растопленым золатам, тонкія вугольчыкі і пакрываюцца першым попелам, гаснуць. Панура шумелі над галавою старыя яліны, на рацэ дагаралі, як свечкі, палі моста, і іх багровыя водбліскі калыхаліся і расплываліся на вадзе. Рабілася халадней.
Папраўляючы агонь, Захар не ўбачыў, а хутчэй адчуў на сабе позірк дзяўчыны. Яна і сапраўды ўважліва сачыла за ім, за яго неўвароткімі рухамі ля агню, чакала, калі ён скончыць. І калі ён глянуў на яе, яна загаварыла. Захар Крымянец хацеў абарваць яе словы:
— Не трэба, не трэба, табе ж хужэй будзе, калі ты будзеш гаварыць… — спяшаючыся, праказаў ён і нават азірнуўся навакол, нібы просячы каго ў сведкі, што сапраўды ж ёй не трэба гаварыць.
— Вы не турбуйцеся, таварыш Захар! Вы ж слаўны чалавек, і вы ж мяне зразумееце… Вы ведаеце, што я памру… Гэта ведаю і я, і ведаю, што скора… І я хачу вот сказаць вам, што мне дужа шкода, што я не ўбачу тое, за што я зараз вымушана буду памерці. Вы не ведаеце, якая гэта вялікая пакута — столькі цярпець і не ўбачыць тое, за што столькі прыйшлося перацярпець. А яно ж блізка гэта, таварыш Захар!
— Пра што гэта вы? — сказаў, каб што-небудзь сказаць, Захар.
— Вы ведаеце гэта… Я кажу пра рэвалюцыю… Ці так жа можна жыць далей?.. Вы ж бачыце, гараць пад імі масты.
Геня зайшлася глухім кашлем. У водблісках агню гарэлі яе вочы, чорныя ўночы плямы нібы трапяталі на яе шчоках, доўгія цені клаліся ад расніц на гэтым твары, нібы ажыўшым пры агні, пры яго чырвоных водблісках. Кашаль апаў, яна дыхала часта, няроўна.
— І вы скажыце мне, таварыш Захар, чаму мне так шкода яго?
— Каго? — нібы ў нейкім здранцвенні перапытаў стары чалавек.
— Майго маленькага хлопчыка. Ён памёр у турме… Мне не дазволілі яго пахаваць, быць на яго пахаванні. Хвалявалася ўся турма. Яны ж так любілі маё дзіця, і на шпацырах на турэмным двары яны ж так прасілі мяне, нашы жанчыны, каб патрымаць яго на руках, дакрануцца да яго ручак, да яго ножак… Яны пратэставалі супроць гэтай недарэчнай смерці… Яны атрымалі суровыя кары за свой пратэст, іх за гэта саджалі ў карцар, на голыя нары, на бясхлеб’е… За наш пратэст яны збілі і мяне, нібы я ўчыніла які бунт, нібы я вінавата была, што памерла, знікла наша адзіная радасць, апошняя ўцеха за жалезнымі кратамі… І я не ведаю, таварыш Захар, дзе закапалі маё дзіця гэтыя чорныя сабакі… Гэтыя чорныя сабакі… — прагаварыла яшчэ раз нібы ў задуменні, шэптам, жанчына. Яна хацела, відаць, аб нечым яшчэ гаварыць, але сказаныя словы, моцнае ўзбуджанне абяссілілі яе.
Яна ляжала нерухома, і толькі глухі клёкат у грудзях выдаваў яе парыўчатае няроўнае дыханне. Здавалася, яна захліпаецца паветрам, прагна ловячы яго шырока адкрытым ротам, гарачымі сухімі вуснамі.
— Я ж казаў, не трэба гаварыць, не трэба хвалявацца… Вот дабяромся да Буга, і ўсё будзе добра… — мітусіўся ля яе таварыш Захар і не ведаў, што ж яму рабіць цяпер у гэтым глухім і суровым лесе. Паміраў чалавек, і гэтая смерць была больш за звычайную чалавечую смерць. Памірала няспраўджанае жыццё. Яно магло многа даць, яно мела так многа гаручай нянавісці і бязмежнай любві да людзей, яно магло рухаць наперад не толькі сваё жыццё, але і ўсё жыццё, жыццё ўсіх…
— Можа, вады трэба, то я сагрэю зараз! — таптаўся на месцы таварыш Захар, апусціўшы ў бяссіллі рукі, палахліва гледзячы на яе, нібы быў ён у чым перад ёю вінаваты. Яна адмоўна кіўнула галавой.
Яна ляжала моўчкі і ўглядалася ўверх, у глыбокае восеньскае неба. У ім роіліся мірыяды зорак. Да іх цягнуліся рэдкія іскры з агню, але чорныя вяршыні хвой тушылі іх. Цёмная ноч стаяла над лесам. Захар Крымянец зірнуў на^ зоркі, падумаў пра мароз, які, няйначай, сабярэцца да раніцы. Ён хадзіў па лесе, сабіраў ламачча, прыцягнуў некалькі сухадрэвін. Падкладаў у агонь і думаў-драмаў, прыхінуўшыся да старой яліны. Вот і яго жыццё прайшло неяк не па-людску. Было шкода сябе. Нават не сябе, а гэтых змарнаваных сямнаццаці год, пражытых у панскіх турмах. Колькі-то адбылося за гэты час, а ён сядзеў недзе ў старане, не маючы нават магчымасці падаць свой голас. Быў ён тады маладым. Былі маладыя і гарачыя думкі… Яны не астылі і цяпер… Але ж яго жыццё ідзе ўжо к закату. Колькі год згарэла так марна! А што ж будзе цяпер?
Думаў Захар, драмаў.
А калі раптам прахапіўся і спалохана агледзеўся навокал — развіднела. На лапах ялін, на пажоўклым лісці долу ляжаў лёгкі іней. Зябка нылі плечы, азызлі калені, рукі. Людзі прачнуліся ўсе, стаялі ля Гені, маўклівыя, засяроджаныя. Яны стаялі з непакрытымі галовамі. Як падхоплены, ускочыў таварыш Крымянец, стаў поплеч з імі, зняў шапку. Ён заўважыў шэры, завостраны твар Гені. Быў ён зусім нерухомы.
Ніхто не падаваў каманды, песня неяк узнікла адразу. Яе запелі ціха, каб не ўчулі ворагі яе слоў, не пашкодзілі б яе жалобнай урачыстасці. Над суровымі ялінамі ўставала на тым беразе сонца. Натужна адрывалася яно ад вострых вершалін дрэў, плаўна ўзнімалася ўгару. Закапала з дрэў, раставаў іней пад сонцам.
І раптам заўважыў Захар Крымянец, што яны стаяць акружаныя зусім незнаёмымі, зусім нябачанымі імі людзьмі. Ён зірнуў на раку. Плылі плыты па ёй і прыставалі да берага; і з іх сыходзілі такія ж самыя людзі ў шэрых шынялях, у касках з чырвонымі зоркамі.
«Няўжо-то праўда?» — мільганула маланкай думка. Шчэ пазаўчора чулі яны ад сялян, што ідуць з усходу гэтыя людзі. Але цяжка было паверыць адразу. Ён не сказаў нават аб гэтым Гені, каб не хваляваць яе. Бо калі няпраўда, якое пакутнае расчараванне чакала б іх усіх.
І калі скончылася песня — а людзі ў шынялях і жалезных касках слухалі яе напружана і сурова, — тады абняліся моўчкі ўсе, паціснулі горача рукі, стараючыся не глядзець на нябожчыцу.
— Што ж гэта ў вас такое? — разгублена запытаўся малады камандзір, каб неяк парушыць цішыню, якая так не пасавала светламу дню, яснаму сонцу, якое старанна ўгравала астылую за ноч зямлю.
— Таварышку вот трэба пахаваць… — адказала адразу некалькі галасоў, і пажылыя турэмніцы кінуліся на грудзі суровым салдатам і запрычыталі па-звычайнаму, па-жаночаму:
— А любыя ж вы сыны нашы… А колькі год мы чакалі вас, як яснага дня. А ці надоўга вы да нас?.. А не пакідайце вы нас…
І суровыя твары — яны павінны быць суровымі ў байцоў — раптам неяк мякчэлі, абмякалі. Шэрыя рукавы шынялёў цягнуліся да твараў. Ну, відаць жа, там каску паправіць, працерці запарушанае вока. А камандзір, — ён жа адказваў за ўсіх, ён жа адказваў і за гэтых людзей у шэрых халатах, — усё пытаўся ва ўсіх, стараючыся надаць як мага больш цвёрдасці свайму голасу:
— Вы ж, відаць, галодныя зусім?
І голас ламаўся. І ён па-простаму ўжо звярнуўся да чырвоных байцоў:
— Давайце, браткі, кансервы!
Людзі ў шэрых халатах спрабавалі аднеквацца — яны ўсё ж ткі елі пазаўчора, нечага таварышам турбавацца, у таварышаў жа паход… Але байцы сілком совалі ў рукі кансервы, чорныя буханкі хлеба. Некалькі чайнікаў з’явіліся на агні і хутка весела заляпалі крышкамі, гасячы пад сабою шыпучы прысак і жар.
— Уцёк, уцёк! — весела крыкнуў, гледзячы на чайнік, малады турэмнік і, схамянуўшыся, сарамліва пазірнуў на ўсіх, а што-то яны думаюць пра яго ўчынак. І ўсе рабілі выгляд, што не ўчулі яго слоў. Чырвонаармейцы ўсё частавалі і ўсё прасілі выбачэння, што не могуць яны накарміць іх сапраўдным абедам.
— Бачыце, кухні шчэ за ракой… Але там вас накормяць.
Гэта была трызна па нашай Гені.
З уцалелых дошак моста сапёры зладзілі ёй труну, абабілі труну ўнутры зялёнай палаткай. Зверху ўпрыгожылі чырвоным кумачом з-пад плакатаў. Пахавалі Геню на крутым беразе пад старымі ялінамі, дзе правяла яна апошнюю ноч на сваім шляху да радзімы. Пад берагам плёскалася рака, і гэты плёск быў вечны, як вечна і неўміруча людское жыццё.
Хутка людзі развіталіся, як родныя браты, і пайшлі кожны сваёй дарогай: байцы — на захад, людзі ў шэрых халатах — на ўсход.
* * *
З тае начы і тае раніцы прайшло многа часу. Яшчэ пад Брэстам Захар Крымянец скінуў ненавісны шэры халат, апрануўся ў людскае адзенне. Іх урачыста сустракалі, іх віталі з музыкай, як герояў, яны гаварылі палымнеючыя, як жар сэрца, прамовы і плакалі разам з людзьмі, іх слухаўшымі. І ўсюды: на сходах, на працы, у дарозе, і днём і ноччу ўспаміналася тая ноч у лесе і ядраная сонечная раніца, раніца апошніх провадаў маладой таварышкі Гені, і раніца незабыўнай сустрэчы.
І, едучы цяпер дахаты, крыху закалыханы вагонам, таварыш Захар успамінаў гэтую худзенькую дзяўчыну, так сумаваўшую па волі і па сваім заўчасна памершым дзіцяці. Яе шкада было, шкада было і маленькага жыцця, так недарэчна загінуўшага на няўмольным і халодным двары турмы. Чым жа яно было вінавата, гэта яе, дзіця?
— Табе не шкада, забойца, дзяцей маіх? — прыгадаліся раптам, усплылі ў памяці словы, сказаныя даўным-даўно, год сямнаццаць назад.
Гэта было на судзе. Тады стаяла перад ім, выкліканая туды як сведка, заплаканая жанчына. За падол яе змятай спадніцы трымалася трое дзяцей. Яны пазіралі на яго спалоханымі, але такімі чыстымі, чыстымі вачамі. І ён адкрыта, смела сустракаў гэтыя палахлівыя дзіцячыя позіркі. Ён адкрыта, смела глядзеў у гэтыя злыя і заплаканыя вочы жанчыны, ён нават цёпла, нібы па-таварыску, усміхнуўся ёй, калі яна, давячыся словамі і з вялікай цяжкасцю падбіраючы іх, не праказала, а прасіпела яму простаўтвар:
— Я праклінаю цябе… я ненавіджу цябе…
І ён ціха адказаў ёй:
— Твая нянавісць мне не страшна… Можа, і ты калі-небудзь дажывеш да сапраўднай нянавісці… Тады гэтымі вачамі, якімі глядзіш ты на мяне цяпер, ты паглядзіш на каго іншага, мо на іх…
Ён паказаў рукою на суд і сядзеўшых там людзей, якія нібы сцяліся ў сваіх мундзірах, нібы за каўняры гэтых мундзіраў капнула вада з халодных стрэх.
Ён паказаў рукой на зал. І гаманлівы натоўп людзей, прыходзіўшых сюды, каб задаволіць звярыную патрэбу сваю, пацешыць сонныя сэрцы чужою крывёю і чужым горам, — гэты натоўп грозна прыціх на якую хвіліну. Сярод іх не было спагадлівых вачэй. Сюды пускалі толькі тых, хто падзяляў думкі сядзеўшых за судовым сталом. І гэтая думка не была ўжо такой складанай і мудрай.
— Павесіць забойцу! — крычаў увесь гэты зал, тычучы ў яго сотнямі кулакоў, свідруючы яго сотнямі ўгневаных і такіх пустых у сваім гневе вачэй. І некаторыя грозна ўзнімалі ўгару руку — відаць, бачылі яны па-за столлю мудрае, справядлівае неба — другой тыцкалі ў гэтых трох дзяцей, сурова патрабавалі:
— Смерць асіраціўшаму няшчасных дзяцей!
Яго хутка вывелі з зала.
Праклінаўшая яго жанчына была жонка яго былога прыяцеля. Жанчына была цёмнай, як цёмна была Пінарака па восеньскай ночы, калі Захар Крымянец забіў свайго былога прыяцеля і доўга мыў свае рукі пасля, каб змыць назаўсёды памяць аб былым прыяцелю, а цяпер забітым правакатару. У Захара Крымянца была цвёрдая рука на ворагаў. Гэта ведала партыя і даручыла яму гэтую справу. Ці шкадаваў ён гэтых трох дзяцей? Так, шкадаваў. І, шкадуючы іх, шануючы іх будучыню і будучыню ўсіх дзяцей, ён забіў іх бацьку-здрадніка. А колькі крыві льецца, якія пакуты нясе чалавек, каб чыстымі і незабруджанымі былі сцежкі ў дзіцячым садзе будучага. І мо нездарма страчаны сямнаццаць год, мо нездарма загінула худзенькая жанчына, мо нездарма пакутавалі людзі ў шэрых халатах… Сёння не пытае жандар тваё імя. Весела гудзе зямля пад табою. Вясёлая гутарка ў купэ:
— Эх ты, дзівак, чым жа ты ўзрадуеш сям’ю?
То пытае рухавы чырвонаармеец хударлявага пажылага салдата-паляка. Салдат едзе з нямецкага палону. З захапленнем расказвае ён аб блізкай сустрэчы з сям’ёй — у яго сын, бачыце, умее ўжо чытаць, у яго дачка, такая вот малюсенькая. Вот яна так смешна гаворыць — тата!..
— Дык чым жа ты ўзрадуеш дзяцей? — наступае на яго чырвонаармеец.
— Як-то разумець? То я сам для іх найвялікшая радасць!
— Гэта, канешне… Але ты купіў бы ім хаця цукерак!
— Так… цукерак. — нерашуча гаворыць салдат і доўга трэ далоняй шчаку, абросшую рэдкай шчацінай. Ён бярэ свой худы ранец. Ён пляскаты, як блін. Ад нечага рабіць салдат адшпільвае і зашпільвае раменьчыкі на ім. Да ранца прывязан пагнуты кацялок — салдацкая ўцеха.
Чырвонаармеец глядзіць чамусьці на гэты кацялок і раптам пачынае заклапочана корпацца ў сваім ранцы. Ён выцягвае адтуль невялічкі мяшочак. Страшэнна сур’ёзны, нахмураны, ён дастае адтуль цукар: чатыры кавалкі, восем… З хвіліну думае нешта, зірнуўшы ў столь вагона, і, к здзіўленню салдата, высыпае яму ў кацялок увесь цукар з мяшочка.
— Бяры! Я ж еду ў часць, у нас ёсць… А ты дзецям…
Салдат сурова паціскае руку чырвонаармейцу і ціха гаворыць:
— Дзякую, таварыш! Вот і цукеркі!
Якое харошае слова — таварыш!
І Захар Крымянец спахмурнеў раптам. І ён жа дзівак! Ён жа таксама забыўся пра цукеркі сваім дзецям. Але адразу ж схамянуўся: «Сямнаццаць год прайшло з таго часу, яны ж ужо вялікія… якія ім там цукеркі!..» Падумаў і рассмяяўся на ўсё купэ. Са здзіўленнем азірнуліся на яго: маўчаў чалавек, маўчаў — і раптам у смех.
— Нічога, таварышы, гэта я так… Успомніў, бачыце, вясёлыя гісторыі… А вот і да свайго горада мы пад’язджаем.
Водбліскі стрэлачных ліхтароў усё цішэй і цішэй мільгалі на запацелых аконных шыбах.
* * *
Ля ўвахода ў станцыю стаялі, як заўсёды, людзі, што прыходзілі сустракаць брэсцкія цягнікі. Праўда, людзей гэтых стала менш. Багата народу папрыязджала ўжо дахаты. Прыехалі з турмаў, з франтоў, з палону. І тыя, што стаялі цяпер ля ўвахода, даўно ўжо страцілі ўсякую надзею на сустрэчу. Але недзе тлела яшчэ цёмнай іскрай гэта надзея, якая ніколі не дае спакою чалавечаму сэрцу.
Прыкрыўшы далонню вочы — перашкаджаў станцыйны ліхтар — старая ўглядалася ў твары праходзіўшых людзей.
Вось прайшоў салдат у доўгім шынялі, за ім рухавы чырвонаармеец. Ішоў стары чалавек з невялікім клункам. Чалавек задраў бараду ўгору, жмурачыся, глядзеў на станцыйны гадзіннік і нечаму ўсміхаўся. Церушыў першы сняжок. Цяжка было разгледзець стрэлкі гадзінніка. І чалавек, махнуўшы рукой, шпарчэй пайшоў да дзвярэй. Ужо нікога не было на пероне, пайшоў цягнік, сіратліва і холадна кружыліся сняжынкі ў святле станцыйнага ліхтара, а яна стаяла ў задуме, прыслухоўваючыся да самотных крокаў дзяжурнага па станцыі. Яш ведала ўжо яго, гэтага вясёлага хлопца ў чырвонай шапцы. Ён і цяпер, як штодня, падышоў да яе, запытаў:
— Ну як, грамадзянка? Ізноў няма?
— Няма! — бязгучна адказала яна, папраўляючы хустку, атрасаючы снег з рукавоў старэнькага паліто.
— А вы не сумуйце… Усе вернуцца на радзіму… Час такі… Ну, не стойце тут, ідзіце ў вакзал, там жа цяплей.
Старая пайшла дахаты.
* * *
І не заўважыў Захар Крымянец, як прайшоў увесь горад. Вот і Піна. Праз снежную пацяруху відаць былі партавыя агні, за імі свяціліся вокны рачных майстэрняў. Не так жа далёка, кварталы тры, чатыры, у самы раз зайсці, там жа багата знаёмых… Але не, позна ўжо. Трэба ж да сям’і, яны ж прачакаліся, няйначай…
Пайшоў назад, прыглядаючыся да знаёмых вуліц, успамінаючы іх назвы.
І так страпянулася сэрца, калі апынуўся перад знаёмай форткай. Як пакрывілася яна, матляюцца дошкі каторыя. Яна зарыпела па-старому, калі рука яго дакранулася да жалезнай клямкі. Вот і невялічкі дворык. Куст чаромхі, які ён пасадзіў. Як ён разросся, гэты куст! Астатняе ўсё па-старому: і круглы камень перад ганкам, і самы ганак з двума струхлелымі слупкамі ледзь-ледзь ліпяць.
— Няйначай прыйдзецца паправіць…
Стараючыся не стукаць, ён асцярожна ўзышоў на ганак, прыслухаўся, выціраючы з твару снежную макрэдзь.
— Відаць, спяць ужо… — адчуваў, як б’ецца пад пальцам рукі гарачая жылка на скроні. Ціха паляпаў у дзверы. Яшчэ і яшчэ. Прыслухаўся яшчэ раз, і толькі тады заўважыў замок на дзвярах. Адразу неяк пахаладнела. Разгублены, ён сышоў з ганка, абышоў усю хату, пастаяў з якую хвіліну перад ганкам, не ведаючы, што ж рабіць яму. Не ісці ж паначы па суседзях, каб распытваць іх аб усім. За чаромхавым кустом, ведаў ён, была лаўка, якую калісьці зрабіў сам, каб гулялі яны тут, яго дзеці, маленькія таварышы яго дзяцей. Ён сядзеў у цяжкой задуме, нічога не чуючы і не бачачы перад сабою. Ён не заўважыў, як ціха рыпнула фортка, як прайшоў чалавек па двары і, не спяшаючыся, адамкнуў дзверы хаты і зачыніў іх за сабою.
Па вуліцы затарахцела фурманка па бруку. Гучна гаварылі на фурманцы людзі. Захар прахапіўся. Проста перад ім, праз дзіравую аканіцу, прабівалася святло. Захар кінуўся да дзвярэй, рэзка пастукаў у іх.
Вот рыпнулі за дзвярамі палавіцы, стрыманы голас запытаў за дзвярамі:
— Хто тут?
— Ці тут жыве Аксіння Крымянец? Мне, бачыце, трэба бачыць яе, абавязкова пабачыць па пільнай справе.
І здавалася Захару, што цэлая вечнасць праходзіць, пакуль учуе ён словы адказу.
— Яна жыве тут… Заходзьце, чалавеча… Ну, праходзьце ў хату… — у голасе ўжо не чулася ранейшай стрыманасці, жанчына хвалявалася.
У нізенькім пакоі гарэла на стале лямпа. У куточку стаяла швейная машына, выцвілыя фіранкі — «няўжо з таго часу?» — закрывалі дзверы ў невялічкую спаленьку. Ён стаяў ля парога і моўчкі ўглядаўся ў гэтую жанчыну, што стаяла ля стала, крыху засланіўшы ад яго лямпу. Яна ўважліва сачыла за ім.
— Ну, вот я і дома… А дзе ж Аксіння, скажыце?
І ён убачыў нібы крыллі, прыўзняліся раптам рукі ў жанчыны. Яны цягнуліся да яго, жанчына кранулася з месца, кінулася яму насустрач.
— Захар! — нема крыкнула яна, і, упаўшы на грудзі яму, яна плакала і смяялася, уткнуўшы твар у заснежанае сцюдзёнае паліто.
— Божа ж мой, каго я прычакала… То-то чую я, нібы голас знаёмы, але гляджу і нічога не бачу… Дай жа я хоць пагляджу на цябе…
Яны моцна пацалаваліся і, трымаючы адно другога за плечы, доўга ўзіраліся ў такія ж знаёмыя, у такія ж родныя вочы.
— Ай-яй-яй, як жа мы з табою, Захар…
— Памаладзелі, мая маладзіца, — пажартаваў Захар Крымянец, — але глядзі ты, вочы ў цябе тыя ж самыя, як тады…
І ён не бачыў, ён не хацеў бачыць ні гэтае незнаёмае сівізны валос, ні частых зморшчыкаў на худым, сухарлявым твары жанчыны. То ж яго колішняя, далёкая Аксіння, да якой так многа-многа, аж цэлых сямнаццаць доўгіх і цяжкіх год.
— Ах, Божа мой, то распранайся ж, дарагі мой, ды ты ж з дарогі зусім, ты ж стаміўся, а я стаю, як не бачу… То я ж зараз згатую што-небудзь…
— Пастой, пастой, не трэба пакуль што… Вот сядзем лепш ды пагаворым… Ну, як жа дзеці? Янка, Вярунька? У спальні?
Ён хуценька ўзняўся са стула, наважыўшыся ісці ў спальню. Жанчына стаяла перад ім разгубленая, заплаканая і, відаць, напалоханая нечым. Дрыжалі рукі ў яе, сутаргава паторгваўся твар, яна не пускала ісці яго.
— Не трэба, Захар, не трэба… Пасля…
— Што з дзецьмі, скажы мне! — ціха запытаў ён і сачыў за яе вачамі.
Яна старалася вытрымаць яго позірк, старалася надаць спакой свайму пасуровеўшаму адразу твару, старалася глядзець яму проста ў вочы. Але здрыгануліся сівыя бровы, яна адвяла ад яго свой позірк, маўкліва глядзела на лямпу. Падкруціла агню ў ёй, каб стала святлей у хаце.
— Дык я зараз згатую табе што-небудзь… Ты ж зусім не еў у дарозе…
— Дзе Янка? Я прашу цябе, скажы мне, дзе сын?
— Ну што ж, мой родны Захар… Ах, які ты сівы, сівы, усе валасы пабраліся срэбрам… Давай сядзем лепш… Ну, што ж, пагаворым… Хіба ж гэта схаваеш, калі ты цяпер тут? Янкі няма. Янка памёр. Таму ўжо, можа, год з дванаццаць. Хварэў. Мы ледзь перажылі той год, такі цяжкі ён быў, такі галодны. Сяк-так перабіліся. Дапамагалі твае таварышы… А Янка памёр…
Яна гаварыла ўсё гэта ціхім і спакойным голасам. Захару здавалася, што гэты голас ужо занадта раўнадушны, так кіпела і сціскалася сэрца яго ад гэтых халодных слоў. І ён запытаў яе, нават не ведаючы, для чаго:
— Чаму ж ты не плачаш, маці?
Яна памаўчала з хвіліну і праказала спакойна:
— А чаго ж я буду плакаць? Я праплакала сваё, я даўно выплакала сваё гора, і мне няма ўжо чым плакаць, Захар… Дзе ж набярэшся слёз?
— А чаму ж вы не напісалі мне?
— Куды? У турму? Мы ж не хацелі, Захар, трывожыць цябе. Мы ж ведалі, Захар, што ў цябе і так хапае гора. Мы не хацелі атручваць табе апошняе тваё жыццё… Таму Вярунька і пісала табе паклоны ад Янкі… Мы плакалі абедзве з ёю і пісалі… А потым колькі год ужо ад цябе не чуваць было лістоў… І мы не ведалі, ці жывеш ты, ці, можа, няма цябе ўжо на свеце, можа, закатавалі цябе гэтыя гады, яны ж усё могуць… І мы даўно перасталі чакаць цябе, я не чакала цябе нават цяпер, калі столькі-то людзей вярнулася дахаты з польскіх турмаў… Я нават спужалася, калі ўчула твой голас.
Старая гаварыла і асцярожна зірнула на яго. А мо, крый божа, бачыў ён яе на вакзале, тады ён запытае. Але ён маўчаў. Маўчала і яна, і чуваць было, як патрэсквае кнот і ціха, ціха сіпіць жоўтае полымя лямпы.
— А Вера? — нібы прахапіўшыся, запытаў Захар.
— Вера? Яна жыве… Яна працуе… — нават галавой кіўнула старая, каб пераканаць яго ў праўдзівасці сваіх слоў.
— Дзе?
— Там. — нерашуча праказала старая.
— Дзе гэта там?
— Ну, у горадзе… Яна паехала на заработкі ў адзін горад…
— У які?
— Ды я ўжо забылася, як і завуць гэты горад. Ён яшчэ за Варшавай, далёка адгэтуль…
— Дык яна, кажаш, працуе там? На заводзе?
— Ну так, на заводзе… — спяшаючыся, праказала жанчына. Яна пачала хвалявацца, старая Аксіння. Ноткі трывогі чуліся ў яе голасе. Іх заўважыў і Захар.
— А лісты яна піша?
— Ну так… жыва і здарова…
І раптам скрывіліся вусны ў старой, яна ўхапілася рукамі за голаў, і глухі плач, які так стрымлівала яна, вырваўся ўрэшце на волю.
Захар ухапіў яе за рукі.
— Слухай, Аксіння! Чаму ты плачаш? Ты ж сама гаворыш, што яна жыва, здарова… Ну, чаму ж ты плачаш?.. Ты лжэш мне, Аксіння. Ты не хочаш трывожыць мяне… Ну, добра… Я дзякую табе, ты заўсёды была такім харошым чалавекам… Я дарую табе тваю ману, я ведаю, ты ж маці… Але скажы мне праўду… Усю праўду скажы мне, дзе Вярунька. Дзе Вярунька?
І ціха праказала Аксіння:
— Вярунька? Яна ў турме, Вярунька… Але ты не хвалюйся, Захар… Яна сапраўды жыва і здарова. Яна сапраўды піша лісты мне, пытаецца пра цябе ў іх… Яе забралі два гады таму назад, вот калі было Першае мая на нашай фабрыцы. Тады ж і схапілі гэтыя сабакі, у хаце яшчэ ўсё перарылі… Ды што я табе буду маніць, ты вот сам паглядзі, ты ж ніколі яе не бачыў… Тут у мяне здымак яе ёсць, вот я зараз жа табе пакажу…
Яна ўсхапілася з крэсла, бегам кінулася да скрыні, дзе ў шуфлядцы, як памятаў Захар, былі шпулькі, іголкі, пачатая рукавічка, ножны, клубочкі вышывальных нітак, пара пажоўклых свечак з цьмянай пазалотай — ад колішняга вянчання, напарстак, старыя лісты і ўсякая другая дробязь. А старая ўжо ішла назад, урачыста несучы загорнуты ў газету здымак.
— Дык глядзі, Захар, гэта ж дачка наша! Ты ж яе ведаў зусім малюсенькай, малюсенькай… Ты лямпу бліжэй, вот так!
— Вот гэта добра, Аксіння, што хоць здымак пакажаш мне!
— Я ж берагла… Ён быў у скрыні на самым дне, яго і гады тыя не заўважылі, яны ж кожную паперыну з сабой забралі… Дык вот жа наша Вярунька…
Захар Крымянец прагна глянуў на здымак, неяк здрыгануўся разам, асеў на крэсле. Кардонка выпала з рук. Захар ухапіўся рукамі за край стала, сцяў так моцна пальцы, што пасунуўся абрус на стале, ледзь устояла лямпа на ім.
— Што з табой? — з трывогай запыталася Аксіння.
Яму не хапала паветра. У жалезны камяк сцялася сэрца, ён глядзеў на лямпу і ледзь-ледзь бачыў яе, уваччу было цёмна. Шырока адкрыўшы рот, ён часта дыхаў, стараючыся стрымаць, заспакоіць гэта дыханне. З вялікай цяжкасцю ён прагаварыў да Аксінні:
— Дай мне вады трохі… Бачыш, змучыўся парадкам за дарогу, дык трохі нездаровіцца…
Усю волю, усю сілу сваю напружыў ён, каб гаварыць ціха, разважна:
— То дай жа вады…
— А мне аж стала страшна за цябе, нібы прыпадак які… Як з сэрцам у цябе?
— А нічога, здаровае… Гэта проста мне вот з дарогі…
Ён узяў ужо сябе ў рукі. Спакойна падняў са стала здымак, уважліва разглядаў яго.
Са здымка глядзела на яго «наша Геня».
«Не можа быць… — маланкамі праносіліся думкі. — То ж Геня, слаўны і пакутны чалавек… Дачку ж звалі Вярунькай…»
Але ўспомніў, што яна ж была ў турме… Відаць жа, мела клічку сваю, сваё падпольнае імя, якім і маглі называць яе таварышы. Усё ж не верылася. А можа, і не яна на гэтым здымку. Так хацелася не верыць.
— Дык раскажы, як жа ўсё гэта здарылася ў нас?
— Ды проста ўсё… Прыйшлі і забралі… І мужа, і яе забралі. Кажуць, забілі яго недзе ў дарозе… Яны ж у камсамоле былі абодва, год як ажаніліся перад тым. Яна яшчэ дзіця чакала тады… Дык жа не паглядзелі… Забралі… На край свету павезлі… І я чакаю ўсё, чакаю… Кожнае начы хаджу на станцыю, а мо прыедзе яна… Я і сёння была там… Я ўсё чакаю… Яна ж павінна прыехаць. Цяпер жа людзі выходзяць з турмаў.
Старая плакала зноў, марудна пераціраючы стаканы і блытаючы іх, калі ставіла на стол. Жаласна дзвынкала шкло. Апошнія надзеі Захара таялі, ніклі, згасалі.
Ён сядзеў за сталом, маўклівы і спустошаны, і ціха перагаворваўся з ёю, са старой, аб розных дробязях, каб не даць гэткай прыкрай начной цішыні, якая ціснула на мозг, каб не даць ёй канчаткова расціснуць сябе.
— Ну, дык лажыся, Захар, ды няхай жа табе будзе добры сон з дарогі, адпачывай.
Ніяк не траплялі пальцы за гузікі пінжака, і ён сядзеў колькі хвілін, тупа ўзіраючыся ў пустое, халоднае акно. Такія ж пустыя былі вочы пад суровай навіссю сівых брывей.
І неяк адразу насцярожыўся. Устаў і падышоў да акна, адкрыў невялічкую фортачку ў шыбе. Стаяў і прагна прыслухоўваўся да магутных гукаў, абудзіўшых напятую цішыню начнога горада.
— Ты слухаеш, старая? — узрушана запытаў ён раптам Аксінню, спяшаючыся падышоў да яе, мякка ўзяў яе за руку.
— Ты толькі паслухай! Гэта ж гудзе наша фабрыка!
— Так, гэта гудок нашай фабрыкі… Дык чаго ты?
— Ах, якая ж ты дзівачка! Я ж першы раз, ты разумееш гэта, першы раз за сямнаццаць год чую гудок сваёй фабрыкі… Там жа працуюць, ты разумееш, працуюць… Там жа людзі робяць. Там жа мае таварышы, ты разумееш, таварышы…
Ён горача пацалаваў яе, моцна, да болю, патрос яе бяссільныя рукі, хапіўся за пінжак, за паліто, пачаў хуценька апранацца, не трапляючы па-старэчаму ў рукавы, блытаючы гузікі паліто.
Яна глядзела на яго ў немым здзіўленні. Урэшце запытала:
— Што з табой? Куды ты сабіраешся паначы?
— Я хачу заглянуць да таварышаў… Мне так хочацца пабачыць людзей…
— Божа ж мой, ён яшчэ не набачыўся людзей на сваім вяку!.. Ды позна ж ужо… Цябе не пусцяць і на фабрыку цяпер… У цябе ж няма яшчэ пропуска…
— А гэта ты правільна кажаш… — разгублена праказаў ён і нерашуча спыніўся.
— А ўсё ж я прайдуся крыху… Хоць каля фабрыкі… Я зараз жа дахаты…
— Ну, што ж, ідзі… Быў ты заўсёды нейкім неўтрапёным і такім, відаць, застаўся і цяпер. Толькі не баўся.
Рэдкі прахожы мог бачыць у тую ноч, як хадзіў па вуліцах дзівацкі чалавек. Ён ішоў то марудна, то прыскорваў свой крок, спыняўся часам і ў трапяткім святле ліхтароў прагна ўглядаўся да надпісаў на сценах, на шыльдах. Прачытае, усміхнецца сабе ў каўнер, нібы сам з сабою загаворыць:
— Вот гэта добра!
Чалавек стаяў колькі хвілін супроць асветленых акон фабрыкі, прагна ловячы кожны гук, прыслухоўваючыся да раўнамернага грукату машын, да мяккага шыпення пары ў трубах.
Чалавека можна было заўважыць на беразе Піны. Ён стаяў, аблеплены снегам, і глядзеў, як у яркім агні ліхтароў рухаліся жалезныя краны, чуліся гучныя галасы людзей, ішла вялікая праца. Аднаўлялі разбураны мост.
— І гэта добра, — прагаварыў чалавек сам сабе. — Аднак жа чакае мяне старая…
Захар Крымянец ішоў, спяшаючыся, дахаты. Роіліся ў галаве тысячы думак, часам смешныя такія, недарэчныя. Вот бы марозцу крыху, каб снег скрыпеў пад нагой, як тады, у далёкім-далёкім дзяцінстве, — ідзеш, а мароз кусае за шчокі, снег гарыць драбнюткімі іскаркамі ды скрыпіць пад нагой. І рада дзіця снежным іскаркам, рада жыццю, якое ўстае перад ім, такое яркае, такое чыстае і такое ж некранутае…
«А ёй не скажу, аднак!.. — падумаў, беручыся за клямку дзвярэй. — Пра дачку ёй не скажу… Яна ж у мяне такая слабая, мая Аксіння… Не перанясе… І зачым жа адбіраць у чалавека надзею…»
Ён хуценька распрануўся ў хаце. І ўсё гаварыў да яе:
— Ну, мы шчэ пажывём з табою, маці!.. Вот разбудзі мяне толькі, не забудзься, каб паспець на фабрыку параней, да людзей…
Яна глянула на яго, дзівілася. Не то ласкавы папрок, не то маўклівая згода былі ў яе вачах.
«А можа, і правы ён, гэты непаседлівы чалавек. Правы з думкамі сваімі пра людзей».
Так думала яна.
30.ХІІ.1939
