Увага! Поўны змест
Было гэта тады, як жыў яшчэ мой дзед, а сам я толькі пачаў даставаць падбародкам да верху стала. Уздымуся на пальчыкі і пазіраю на хлеб. Ён заўсёды ляжаў на стале, накрыты настольнікам, а побач з боханам — нож. Кроіць хлеб самому мне не дазвалялася, а толькі можна было ўзяць кавалачак, які заставаўся ад снедання ці ад абеду. Аднойчы я не вытрымаў і сам пачаў адкройваць лусту. У хаце быў толькі дзед, але дзеда я не баяўся. Ён паглядзеў на мяне і сказаў:
— Расцеш, накольнік, і ты. Хутка таксама будзеш галкі з крыжа здымаць, як Мікалай. I хлеба ў бацькі на ўсіх нас, дармаедаў, не хопіць…
Мікола пасвіў тады карову, а я хадзіў яшчэ пустапасам. Дык вось дзед і сказаў мне аднойчы, калі мы сядзелі з ім на прызбе:
— Хацеў бы ты, Уладзік, дзічак, скажам, улежаных пад’есці, га?
— Ого! — згадзіўся я.
— Яны як паляжаць,— уголас марыў дзед,— дык вельмі ж хораша ідуць. Нібы ты брагу, скажам, п’еш,— такія кісленькія, пахнуць… Паласавацца б нам з табой хоць раз удосталь…
Саду свайго ў нас не было. А груша-дзічка расла на суседнім агародзе… Вялізная была, як ліпа.
— Ты мяне падсадзіш, а я залезу і натрасу!
— Чаго? — здзівіўся дзед.
— Ну, Яўхімавых дзічак, чаго ж!
Дзед паглядзеў на мяне і чмыхнуў у вусы:
— Хм, а за вушы, скажам, нас з табой не натрасуць? Бачыш ты яго,— ад зямлі яшчэ не адрос, а ўжо, глядзі, пра шкоду думаеш. Я не пра гэтую дзічку, я, брат ты мой, пра другую.
…«Другая дзічка» расла на панскім полі, аднак яна была наша, бо пасадзіў яе мой дзед. Ён быў у той час зусім малады, а наша вёска стаяла паблізу маёнтка. Старому пану не спадабалася гэта, і ён судом перасяліў «мужыкоў» далей, дзе горшая зямля. А там, дзе стаяла вёска, засталася дагэтуль адна толькі дзедава дзічка.
Дзед расказваў аб гэтым, калі мы ішлі па мяжы. Ён нёс пад пахай торбу, а я, як жарабя, то забягаў яму наперад, то цёрся збоку.
— Хутчэй бы іх, Уладзік,— гаварыў дзед,— спляжыла з гэтага свету. Агоркла мне за век глядзець на іх…
— Каго спляжыла? Што гэта — спляжыла, дзеду?
— Ну, спляжыла… Каго ж,— паноў. Каб іх, скажам, за адзін дзень са свету счысціла, каб не сядзелі на мужыцкім карку.
— А як яны, дзеду, сядзяць на карку, га?
— Дурань ты яшчэ, Уладзік,— уздыхнуў дзед.— Падрасцеш — сам паглядзіш. Хіба, можа, табе змалку пашанцуе,— прыйдуць таварышы, і ў нас не тое пойдзе жыццё.
Я спытаўся таксама, хто такія таварышы, і дзед мне расказаў. Паказаў нават рукой у той бок, адкуль яны павінны прыйсці. Там быў лес, а перад лесам на тары стаяў вятрак. Часам крыллі яго круціліся, і мне здавалася, што ён махае рукамі, нібы некага кліча. З-за лесу заўсёды ўзыходзіла сонца. З-за лесу прыйдуць таксама і таварышы, якія прагоняць паноў. Мне здавалася, што яны ўжо ідуць, вось-вось пакажуцца з прылеску. Вятрак убачыць іх першы, як мага хутчэй замахае крыллямі, паны пазлазяць з мужыцкага карка і пачнуць уцякаць, а мы тады на іх — каменнем!..
Так я расказваў дзеду. Я смяяўся, а ён паківаў галавой:
— Дурны ты, унучак, як сала без солі.
…Іржышча навокал дзічкі было ўжо заворана, і маленькія, кіслыя грушкі ападалі на раллю. • Я трос, а дзед, сагнуўшыся, збіраў іх у торбу. Разам з грушамі ападалі жоўтыя лісты і спачатку кружыліся, як матылі. Адна грушка ўпала дзеду на лысіну, і ён смешна пачухаўся. Мне гэта спадабалася, і я пачаў трэсці толькі ты я галінкі, што над дзедам.
— Я табе, злодзей, натрасу,— злаваўся дзед.— З усяго табе смех. Нагоніць ліха пана — тады пасмяешся…
I ліха пана нагнала. Спачатку я пачуў, як забрахаў сабака, і, паглядзеўшы ў той бок праз галлё, убачыў самога пана. Дзед казаў потым, што гэта быў не сам пан, а толькі панскі аконам, аднак ён ехаў конна, пад сядлом, і, убачыўшы нас, пачаў лаяцца:
— Што ты робіш там, хаме, га?!
Вялікі панскі сабака кінуўся на нас. Я зверху крычаў, а дзед адмахваўся торбай. Торба была, вядома, з дзічкамі, а дзед яшчэ вёрткі; ён трэснуў сабаку торбай па лбе, і той, заскуголіўшы, адкаціўся назад.
— Высыпай, стары чорт! — крыкнуў пан, пад’ехаўшы да нас.— Зараз жа высыпай! А ты там, шчанюк, не пішчы, а злазь!
У панскай руцэ быў бізун. Я споўз жыватом па шурпатай кары, а дзед падумаў і высыпаў з торбы дзічкі.
— А лаяць ты мяне не лай,— сказаў ён пану,— у мяне дзеці старэйшыя за цябе.
— Заграбі зямлёй,— крыкнуў пан, паказваючы бізуном на горбачку дзічак.
— Сабаку свайму загадай,— адказаў на гэта дзед.— А я табе, можа, не сабака, а чалавек.
— Я табе дам — чалавек! Злодзей ты, а не чалавек!
— Сам злодзей! — не вытрымаў дзед.— Удушыцца б вам гэтымі дзічкамі!..
I тут здарылася такое, што я закрычаў як толькі мог,— пан сцебануў майго дзеда з каня бізуном…
…Мы ішлі па мяжы, і, хоць на ёй было вузка, дзед вёў мяне за руку.
— Душа, душа баліць, Уладзік,— гаварыў ён.— А як душа баліць, дык гэта горш, унучак, за бізун. Завошта ты мяне — за ўласнае наша дабро? На каго ж ты руку паднімаеш, паршывец?
— Вырасту большы, дзядуля, дык я яму каменем!..
Я ўсё глядзеў на дзеда знізу ўверх, і мне шкада было яго і зайздросна, што ён не спалохаўся пана. А потым я ўсадзіў у кішэню руку і ад радасці крыкнуў:
— Ага! А я сваіх не аддаў!
I паказаў дзеду цэлую жменю груш.
Дома я палажыў іх на гарышчы і разоў некалькі на дзень лазіў па драбіне глядзець, ці згнілі. Калі ж дзічкі ўляжаліся, я прысеў каля іх на кастрыцы і трошкі падумаў. Груш было пяць,— гэта я ўмеў палічыць, а вось як раздзяліць іх з дзедам папалам — не ведаў. Падумаў, з’еў адну, а тады закрычаў:
— Дзеду, го-о-о!
— А-га-а! — адгукнуўся ён з прызбы.
— Ужо нясу! — крычаў я, бегучы з драбіны.— Дзве табе і мне дзве — папалам.
— Смаку з іх, як з печанага рака,— гаварыў дзед, жуючы.— Каб чаго, а то дзічкі няшчаснай прагне чалавек… I калі ж іх нарэшце спляжыць ад нас?! Эх, унучак, дажыць бы!..
Цяпер ужо я ведаў, пра каго ён.
1950
