Звярніце ўвагу! Поўны змест.
1
Было гэта ў студзені трыццаць сёмага года.
Пятрусь Грыб, адзін з багацеяў мястэчка Дварок, дачуўся надоечы, што лес ягоны сякуць напавал, больш як заўсёды.
«Паеду, – вырашыў стары, – зірну на яго, а можа і застаць каго ўдасца…»
Трэба было, аднак, каб тае ночы, калі ён меў выязджаць, баба яго – заўсёды дакладная, як будзільнік, – заспала.
Ляжалі яны абое на печы – Грыб ад сцяны, а Грыбіха ад хаты, бліжэй да насценнага гадзінніка. Глухаваты ад старасці, Пятрусь спаў яшчэ моцна, мог недачуць гадзінніка, і таму ён спадзяваўся на сваю Аксеню.
На вялікім куфры старой, на сенніку і з падушкай – усё як трэба – спаў начлежнік.
«Шмат народу цяпер ходзіць па гасцінцы, – думала ўвечары Грыбіха. – То беспрацоўныя, то святыя, то палітыкі. Вось і ім солтыс прывёў нейкага з тых, што пасля турмы за камуну не маюць права жыць у сваім павеце, а ідуць у свет вочы на высылку. Здаецца, быў бы ты сабе чалавек як чалавек, а ён – куды там! Пятрусь яму пра лес, пра нашу шкоду, дык ён… Выходзіць, па-ягонаму, што ледзь не самі мы вінаваты, а не той, што наша дабро крадзе… Але Пятрусь не стаў з ім доўга гаманіць. «Будзем, – кажа, – газу тушыць, годзе. Мне заўтра ў лес, як найраней, а вам – чаму не! – добра сабе пахаджаць, можна і пагутарыць…»
Адвярнуўся Пятрусь і заснуў, – дзякуй богу за сон…
Сама старая ніяк не магла заснуць. Збунтаваў ёй усю душу гэты хлопец. Доўга сядзела на печы, без агню, і ўсё думала, успамінала…
Жылі яны з Петрусём, можна сказаць, усё жыццё толькі ўдваіх. Ад сына, Міхася, сапраўднай дапамогі не было. Спачатку вучыўся, а потым фельчарам быў. Вучылі – думалі, што карысць будзе, гонар, пашана. Адно ж ён больш з хаты, як у хату, насіў. Падумаць толькі – лякарствы галоце на свае грошы купляў! Заробіць якую нуду, дык і тое ад бацькоў схавае, каб ізноў аддаць… Няхай бы ты лепш нявучаны быў, ды разумны, як бацька з маткай. Засне ён тыя разы, а яны – давай шарыць грошы па кішэнях у яго ці ў кнігах. А ён аднойчы вазьмі ды прачніся, – ці можа і зусім не спаў, – і выйшла ў іх з бацькам сварка. Першы раз бацьку юдай назваў… А то больш было так: паглядзіць рана па кішэнях, пакруціць галавой і кажа: «Ну і людзі з вас, маці…»
Рана Міхась налётаўся. Бацькоўскае слова не вецер. Падчапіў недзе тыфусу, паляжаў колькі дзён і памёр. Гадоў нешта са тры пасля таго, як цара скінулі, у іх пачаўся тыфус, дык Міхасю і супынку не было, пакуль не наскочыў.
Які ён там ні быў, – усё ж такі свая кроў. Ды і адзін жа, як тое вока ў ілбе. Гаравалі дужа, колькі слёз праліла!.. Тады ж яно ўсё самае лепшае ўспомніцца, уся тая ласка, якая была.
Стаяла яна над ім стаянцом, дзень і ноч. I неяк раз павёў сынок вачыма па хаце, спыніўся зрокам на ёй… «Мама, старэнькая мая…» – прашапталі сухія, гарачыя вусны. I яна адказала яму набрыняўшымі за доўгі час рыданнямі. Падняў руку, і яна бяссільна апала старой на прыпол. Пальцы заварушыліся, знайшлі яе руку… А тут рыпнулі дзверы, і, як цень, стаў на парозе Пятрусь. Міхась памкнуўся ўстаць. «A-а, гэта ты, бацька, – прамармытаў ён сіпла, – грошы прыйшоў шукаць…» I зноў апаў на падушку.
Гэта былі яго апошнія словы.
Праўда, дарма на бацьку грашыў, хай яму бог даруе. Бо каму ж, як не яму, збіралі яны ўвесь век? А што ён супраць бога пайшоў, дык хай яго сам бог і памілуе…
Доўга пасля таго жылі яны ўжо зусім толькі ўдваіх, пакуль сілы служылі. Пятрусь – гаспадар не абышто. Засекі жыта. Два разы гарэў, два разы будаваўся. Гарэў праз ліхіх суседзяў: падпальвалі. Цяпер вось дом цагляны, у два канцы, а ўсе будынкі глінабітныя. На лета бралі парабка, куплялі каня, купляў у яўрэяў-крамнікаў гной, поле добра ўрабляў, дык яно і давала. I ў самой яе грады не горшыя, як у гароднікаў-татараў. Яны з Петрусём не глядзелі, як іншыя, каб з’есці, выпіць, знасіць. Глядзелі, каб было як жыць, каб людзі не смяяліся, кожны, як той казаў, дурань. Памаліўся богу дый пайшоў, не агінаючыся, ад цямна да цямна. I бог даваў: і ладна ўсё, і ў торбачку, на дно гэтага самага куфра, дакладаліся адна да адной «чырвоныя галоўкі» – пяці- і дзесяцірублёўкі мікалаеўскага золата. «На чорны дзень. Самая цвёрдая надзея…» На зіму парабка адпраўлялі, прадавалі каня і зімавалі ўдваіх. Цяжкавата, але ладна затое.
А пасля такі нячысты паблытаў. Надумаліся сабе палёгку зрабіць і сваякоў памілаваць. У яго быў пляменнік, – от, галайстра нейкі, тут у мястэчку, – а ў яе пляменніца – добрая дзяўчына, гаспадыня спраўная, хоць і з вёскі. Казала-такі: бог – богам, а паперка сваё, паперку трэба зрабіць. Ды Пятрусь не паслухаў. Адно за адным пайшло… Дзе ж там! – з родным дзіцем не ўжыўся, а гэта ж чужое. Схамянуўся Пятрусь прагнаць, – ты куды там, – без кія да Ванькі ні доступу. Самой толькі Ганны было шкада. Дзеўка яна не цаца была, а Ванька – атлёт. Век бы ён Ганны не ўзяў, каб на Грыбава дабро не пагнаўся. А тут пачаў яшчэ біць яе і сварыцца: «Пакіну!»
А яшчэ ў іх дзяўчынка была, Лідачка. Не магла і падумаць старая, што трэба будзе з ёю разлучыцца. Але ж свая кашуля да цела бліжэй. Выжылі яны сваіх «прымакоў». Ды так такі з нічым Пятрусь хадовы, судзіцца ўмее. Ну і золата таксама.
I вось жывуць ізноў цэлы гадочак адны. Дом ачысцілі, падмалявалі, здалі пад кватэры панам ужэнднікам, а самі сяк-так у баковачцы-кухні. Колькі ім трэба! Лета, таксама як і раней, управілі. Цяпер парабак пайшоў, каня прадалі, і жывецца спакойненька.
Ды вось дачуўся Пятрусь, што балоцкая бедната – зладзеі гэтыя! – лес іхні сячэ. Хоча заўтра паехаць. Каня ў Леўзара ўзяў. Хаця б не заспаць…»
Так думала старая, засынаючы.
…I заспала.
Бо прыснілася ёй Лідачка, зорачка яе ненаглядная, унучка, хоць і не родная. Прыснілася так, як калісьці было ў сапраўднасці. Пакупала яна Лідачку, здаецца, і калыша, спявае:
Люлі, Люлі, Люлі,
Ката ў лапці абулі…
– А-а-а, – цягне Лідачка з-пад хусцінкі, памагаючы сваёй бабе. А потым – і спіць жа, здаецца! – падняла лобікам хустку, сцягнула яе ручкай з галавы, смяецца, рыбка, і кажа: – Бабуля, бу-у!..
– Бу-у, бу, нягодніца, бу-у-у, – упіраецца старая маршчыністым ілбом у цёпленькі лабок унучкі. Тады Лідачка ловіць бабуліны «бусі» адчыненым ратком, як птушанё… А потым, шэльма, за бусі:
– Бабуля, – кажа, – опа-па…
– Бяссонніца ты мая, – наракае бабуля. Бярэ Лідачку на рукі і садзіцца з ёю на нізкім услончыку перад грубкай.
– Зі-зя, зі-зя, – паказвае Лідачка пальчыкам на агонь у грубцы.
– Жыжа, жыжа, каток, – адказвае старая. А сама заглядзелася, як зыбаюцца цені на моцным бярозавым жары, і думае зноў аб тым, што пайшоў з іхняй хаты спакой і лад, і толькі Лідачка, як тая божая іскра, тлее між імі і лучыць іх у адну сям’ю. А то б і насы адно аднаму паадкусвалі…
Прачнулася старая і задумалася. Як яны цяпер – і Ванька, і Ганна, і Лідачка?.. Стары насценны гадзіннік цік-так, цік-так, а Грыбіха думае. А пасля гадзіннік захроп, зашыпеў і, набраўшы духу, бомкнуў адзін раз і зноў пачаў махаць маятнікам пад барадой і стукаць: цік-так, цік-так…
«Першая гадзіна, – падумала старая, – паспее яшчэ, хаця б у тры выехаць з дому. А то яшчэ і сам акалее недзе пад кустом, чакаючы злодзея».
Задумалася зноў…
Усё тое самае круціцца: то начлежнік і сын, нябожчык Міхась, то прымакі і Лідачка… Сумна стала старой на сваю адзіноту. Падумаеш, багатыя, а і спамянуць ніхто не спамяне па смерці…
«А можа ён нядобра ідзе?» – раптам падумала яна. Паднялася, абмацала на камінку запалкі і злезла з печы. Запаліла лямпу на стале і падышла з ёй да гадзінніка. Падняла агонь, зажмурылася. Праз пыл на шыбе на Грыбіху глядзелі цыфры і стрэлкі старога, як яна сама, гадзінніка. Цік-так, цік-так, цік-так…
«Ах ты! – без нечага тры, вось-вось зазвоніць. А тут яшчэ і каня не карміў і снеданне не гатова…»
– Пятрусь, уставай! – гукнула старая на печ. – Уставай, падла ты, тры гадзіны!..
Пятрусь, хоць і глухаваты і спіць яшчэ моцна, раскатурхаўся хутка, сцяміў, у чым справа, і, злазячы з печы, пачаў:
– Дурніца ты, забрында! Цяпер што? – дарма я Лейзару каня накарміў, каб ты наелася чэмеру! А там увесь лес пасякуць!..
Старая зноў успомніла Лідачку, Міхася, і ўся тая злосць на жыццё, якую яна толькі мела, сабралася, здаецца, адразу.
– А я што, – заскрыпела яна, – камень? Мне мора трэба? Ты вось ляжы, як пан, а я табе ўсюды спраўлюся. Скулу! Ступаліся ногі за ўсім… З табою ж не ўбудзе ніхто. Ганну прагнаў…
Удар кулаком у сухія, уцягнутыя пад плечы грудзі перабіў ёй гаворку. Колькі там трэба было!.. Старая так і асунулася каля стала, аберуч схапіўшыся за сэрца. Стары збянтэжыўся, што і гэтага выйшла зашмат, аднаго кулака. Ён пастаяў, пасля дзьмухнуў на лямпу, апрануўся і выйшаў. А старая адвяла дух і заплакала.
Начлежнік на куфры прачнуўся яшчэ на першы крык, але толькі цяпер уцяміў, у чым справа. «У-ух ты, якое гняздо!» – падумаў ён учарашняю думкай.
– Цётка, што з вамі?
Старая прыціхла: схамянулася, што ён не спіць.
– Цётка, што з вамі?
«Такім голасам гаварыў тады Міхась… Ды яшчэ: «Мама, старэнькая мая…»
А хлопцу ўспомнілася раптам далёкая, родная вёска. Там, за Баранавічамі, дзе пачынаецца Палессе. Тая вёска, куды ён вярнуўся з астрога, пасля таго як
…аб’ездзіў без білета далёкія старонкі –
Каранова, Гродна, Вронкі…1
Як шмат змяніўся ён за тры гады! А вёска і мама былі, здавалася, тыя самыя. Ён вярнуўся сталейшым, як выйшаў. Ужо не саромеўся свайго жалю і тваіх старэчых пяшчотаў, ён цалаваў твае сухія, спрацаваныя рукі і нечакана дрыжаў. А цёплыя слёзы каціліся… А ты – усё ж тая самая: замучаная працай, у лапцях, – ты цалавала яго, не могучы звясці губы ад плачу, туліла да сухіх грудзей яго худую астрыжаную галаву, мурзала гарачымі слязьмі і плакала: «Коля мой, мілы мой Колік… Дзіцятка маё, што яны з цябе вырабілі!.. Што яны зрабілі!..»
I цяпер вось гэтая другая маці плача. Толькі ж аб чым і чаму?
Мікола ўстаў з куфра і, басанож па халоднай земляной падлозе, пачаў шарыць у цемры. Рог стала… запалкі… Запаліў адну, пасля лямпу. Разгледзеўся. Старая сядзела на зямлі, ля печы.
– Уставайце, цётка, я памагу.
– Я сама, сынок, я сама, – баранілася яна. I ўстала сама. У выступках патэпала да ўслона. Села. А Mікола лёг ізноў. Доўга маўчалі абое. Ён глядзеў на яе ўпаўшымі, зашклёнымі ад слёз вачыма, а пасля павярнуўся на спіну, уперыўся зрокам у столь…
– У мяне быў таксама сынок, – пачала, памаўчаўшы, старая. – Таксама добрае сэрца, няхай яму бог даруе…
– Я ведаю, чуў.
Ды тут зашлэпалі валёнкі Петруся, пасля грукнулі дзверы, І, не дачакаўшыся яшчэ, пакуль ён увойдзе ў кануру, гутарка абарвалася. Пятрусь распрануўся, патушыў агонь, палез на печ. Там ён нагой аб нагу скінуў з валёнкаў галёшы, і, адзін за адным, яны мякка ляпнулі аб падлогу. Гэта былі апошнія гукі. Потым цемра злучылася з цішынёй.
Пакуль стары распранаўся, начлежнік вадзіў вачыма за яго павольнымі, важнымі рухамі, і ўчарашняе прыкрае пачуццё вярнулася зноў…
«Які ён дзікі, гэты стары! I як усё ж такі дзіўна складаецца часта жыццё: у такой сям’і, як колас на смецці, узрастае такая адзінка, як той іхні сын…»
Учора ўвечары солтыс, ведучы Міколу сюды на начлег, расказваў аб Грыбавым сыне чамусьці з хітранькай усмешкай…
«Той быў талстовец, але ўсё ж такі неяк імкнуўся да лепшага. Бачыш, не пайшоў за бацькамі, цягнуў за беднатой, загінуў у змаганні з хваробай… А маці яго?.. Усе яны крышку падобныя, нашыя маці… Шкада старой… А стары кулачына – агідны…»
2
Раніца ўстала марозная, ясная. Пакуль парастайвалі ў небе зоркі, збялеў асколак месяца і зарумяніўся над лесам у сход, – вёскі ўжо не спалі. Світанне ніколі не застае іх у сне, бо працоўны зімовы дзень у вёсках пачынаецца ноччу.
У Балотцы, той самай вёсачцы, каля якой быў лес Петруся Грыба, вядома, таксама не спалі. Над стрэхамі шэрых хатак, заваленых снегам, слупамі стаялі дымы. Сям-там скрыпеў журавель або тарахцела круцёлка над студняй. Сцежкамі да гумнаў праходзілі мужчыны. I толькі дзе-нідзе свяціўся ў хаце спознены агеньчык.
У хаце гарбатага краўца Лапінкі снедалі пры агні. Раней, як заўсёды, бо сёння тут начаваў па дарозе з горада і цяпер хацеў выехаць раней дзядзька Алесь Жывіца, Алёшачка, як называў яго гаспадар, сябар маленства, сусед з той самай занёманскай вёскі, адкуль быў і Лапінка, прымак у Балотцы.
Прымы яго – нясытыя: загончык поля і хата на курынай ножцы. Ды Лапінка жыў дома пры брату, ліхім чалавеку, у бядзе і паняверцы, і таму ён згадзіўся і перавёз сюды цераз Нёман сваю машыну. З таго часу ў старэнькай Марцінай хаце весела сакатаў нястомны «зінгер», а над ім таксама безупынна малоў і спяваў, спяваў і малоў вясёлы, як шпак, калека-кравец. «Чорт не адны лапці стаптаў, пакуль такую пару дабраў*, – жартаваў ён з сябе і з Марты, але ўсё ж, як людзі кажуць, дзеткі былі, дый адно за адным.
Два старэйшыя хлопчыкі, Косцік і Шурка, снедалі цяпер разам з бацькам і госцем. Дзеля госця Марта напякла скавародку сала, і ўсе мачалі ў яго бульбу і і елі ўрачыста, па-святочнаму.
– Я ж кажу, брат, хлопцы ў цябе – малайцы.
I дарма ты ўсё плачаш… – гаварыў госць. – Так і глядзі – год за год…
– Сэрца маё трапечацца, Алёшачка, як пачую… Сам, як той казаў, граша не вартьг, ды дзеці затое – слава богу, – гаварыў Лапінка. I выходзіла ў яго гэта неяк па-бабску: ня-ня-ня-ня… Маленькі каля дзядзькі Алеся, ледзь з-за стала відаць, і ногі не дастаюць падлогі. Ён быў гарбаты без гарба, не ад роду: малым быўшы, зваліўся, накольнік, з вішні і ўбіў, як кажуць, ногі ў с…, не вырас. Галава – без шыі, як у вожыка, і пастрыжаны «пад ярша*. – Паглядзі вось, – казаў ён, – Косцік мой – гаспадар, дзякуй богу, навабранец, дванаццаты гадок ад восені. Памагае мне: намёткі выцягвае, грэе ўцюг, гузікі прышывае. Ужо і ў лесе два разы быў. Або Шурка. Дзевяты гадок, чытае – як рэпу грызе, і гусі пасе ўсё лета…
Косцік і Шурка ласа елі, раз за разам абсмоктвалі ацякаючыя салам пальцы і маўчалі, быццам гутарка іх не датычыла.
– А Колік яшчэ спіць, – гаварыў Лапінка, – як пшаніцу прадаўшы, ні аб чым галава не баліць… Паглядзі!
Дзядзька Алесь чуў гэты перабор сыноў яшчэ ўчора вечарам. I цяпер яму зноў успомнілася тое самае: згніўшыя пенчукі прыдарожных вербаў, абсмаленыя пастухамі, дуплаватыя, а ўсё ж жывыя, бо з-пад карэння іх ідзе падсада маладых, кучаравых лазінак, жывых і вясёлых.
– Але, братка, узбіўся ты на корань. Здароў будзь, дзяцей – нібы ў Янкеля, нашага карчмара, – сказаў ён і засмяяўся. – Ды што ж ты гэтага яшчэ не ўспамянуў, што ў калысцы. Усё роўна ўжо: «Божа васпомні…»
– Гы-гы-гы, – зарагатала Марта. – Саромеецца, дальбог! Я казала – нашто яно нам чацвёртае? Хапіла б і трох. Ды ўсё ён вінаваты, дальбог.
Лапінка збянтэжана зачырванеўся.
– Ну, нічога, Кастусь, – смяяўся госць. – Даў бог дзеці – дасць і хлеб. Свет вялікі. А што ж ён у цябе ў лес? Наймаў хіба каня?
Лапінка ажыў.
– Якое, Алёша, ён сам, як людзі.
– Саматугам?
– Якое! Не ведаеш хіба, як у нас дровы возяць па-шляхецку? На сабе. Высеча цялеж, – на плечы і панёс. Кожнай раніцы, як ваўкі, так і сунуцца з кустоў…
– Проша пана, далікатна, – засмяяўся госць. – Яшчэ б зонцікі пабралі, каб не капала з галля… А каб вас з вашым панствам. I ты ўжо, бачыш, шляхціц, пан: дровы на сыне возіш…
– Ну, убіўся ў вароны – каркай так, як і оны. Чым я не пан? – смяяўся Лапінка. – Ем ваду, п’ю ваду, умываюся і разліваю…
– Э, братка, няма лепш, як у нас лес крадуць. Пашлеш разведку, а сам – назіркам. Махнеш пень, ачок семдзесят – восемдзесят, ды справішся за дзень разоў два-тры. О, гэта хоць варта заходу. А што ж ты, як той казаў, не пад’еў, а толькі замурзаўся.
– Што ты раўняеш, Алёша. Куды я, чарвяк той няшчасны. Я рад, што хоць гэтак, як людзі. Каб гэта конь ды сам быў чалавекам. Раней наймаў, а цяпер і я, як усе.
– Па-панску, – гыкнуў госць, – пад зонцікам. Эх вы, шляхта, шляхта!..
– Не магу, Алёша, і сам ніяк прывыкнуць. Няма каб гэта проста, па-свойму, па-людску, а ўсё козырам. Бабка тая забрынданая ў хату ўвойдзе і то: «Дзень добры панам». А ёй усе з такімі важнымі відамі: «Дзень добры, пані». Няма таго, каб цётка ці бабуля. На саломе спяць, зубамі ішчуцца, а панства…
– Ты ўжо не малоў бы, дальбог, – не вытрымала Марта. – От, тушы лямпу ды еш!
– Што, не праўда? – агрызнуўся Лапінка. Аднак устаў, хукнуў на лямпу – раз і яшчэ раз – і сеў. – Без агню відна, – сказаў. – Ну, дык нясі там другое, чаго ж… – I калі, Марта выйшла ў кухню са скавародкай, ён зашаптаў да госця: – Маёй пані не падабаецца, бачыш. Таксама шляхцянка.
– Будзеш малоць-малоць, – казала Марта, несучы на стол зацірку, – а зараз яшчэ тое трапло прыйдзе. Хай бы лепш Косцік ішоў хутчэй, а то зноў прычэпіцца, прапаведаваць будзе, дальбог.
– А хто гэта? – спытаўся госць, беручыся за лыжку.
– Вучань мой, брат Міша.
– Як гэта: брат? Адкуль ты ўзяў яго?
– Гэта, Алёшачка, брат ва Хрысце. З Зарэчча адзін, бапціст. Пяцідзесятнікі – так яны называюцца.
– А чаго ж вы яго баіцёся?
– От, – адказала Марта, – воўк сабакі не баіцца, але не хоча звягі слухаць, дальбог. А мой яму патурае…
– Няможна гэтак, Мартачка, – перабіў яе Лапінка. – Ён не сваё гаворыць. Напісана: «Не ўкрадзі». Ну, ён і стаіць за слова гасподняе. Крычыць на мяне, што Косцік ходзіць лес красці. Грэх. I кароўку на панскім папары папасвіць – таксама грэх. Вось ён які, брат Міша. Жывуць яны спраўна, на ўсё Зарэчча. Ён – старэйшы сын у бацькі, смятаннічак, дваццаты год, голас звонкі, сам без ніякага клопату, чысты, гладкі…
– Нябось, каб свайго не было, дык папасвіў бы, – умяшалася Марта.
Госць аблізаў апошні раз лыжку, палажыў яе,
– Грэх, – пачаў ён.
– Ешце яшчэ, дальбог, – перасцігнула Марта.
– Не, дзякую, – устаў дзядзька Алесь. – Грэх… – сказаў ён, вымаючы капшук з махоркай. – Грэх, як той казаў, у мех ды кіем па баку. А яны загарнулі паўсвету – і не грэх. Гэта, брат, адна крамка: папы з багатымі. А ты, наш брат, бедняк, – хоць здохні. I ты вось дзень і ноч сохнеш з іголкай, а ў хаце палена дроў няма. Не, братка, хто, як той казаў, у лесе не крадзе – той у хаце не гаспадар. Прыказка спрадвеку. Сам накраў, аблажыўся, а ты, як той казаў, голы, дык будзь яшчэ і святы.
– Яно гэтак, Алёшачка, – ажывіўся Лапінка. – Пяць з палавінай злотаў адна метра дроў, тры злоты хурманка. I едзеш вунь на той свет, у пушчу. А мне тут сохні колькі дзён за вазок. А надоўга яго хопіць? А хлеб, а адзецца, абуцца? А тут табе, і праўда, лес пад бокам, ды няможна. I сам не гам і нікому не дам. Не, самі то яны гамаюць, толькі ты на яго паглядай, як той цюцька… А паглядзіш ізноў, па Івангеллю… напісана ж такі…
– Напісана… – перабіў госць. – Ты скажы, чаго яшчэ не напісана дагэтуль? А ў Івангеллі хіба не сказана, што «горы і долы выраўноўвайце»? Не казаў хіба той самы Ісус: «Гора вам, багатыя»? Казаў?
– Казаў, Алёшачка…
– Ну, бачыш. У гэтым уся праграма: падзяліся, як з братам. А гэтыя што, бапцісты твае, – толькі іншых дакараць. Як збяруцца разам, дык, э-тэ-тэ, хоць ты да раны яго прылажы, аж пацее з любві, а разыдуцца – кожны святы да сябе рукой горне. Ён табе прапаведуе, мне. Пеклам нас страшыць. Дзе ты знойдзеш горшае пекла, як тут? Ты пайдзі вунь тым, што арудуюць намі, скажы, што грэх… Я іх бачыў адзін раз, ды і то сказаў, годзе. 1ду гэта па Зарэччы, чую, у хаце адной аж на сцену лезе народ, лямант, візг!.. Што гэта, пытаюся. Моляцца, кажа. Увайшлі мы. А каб вас з вашай малітвай. О ды о! А пасля, братка, як паднялі тарарам – хоць уцякай!..
Лапінка засмяяўся. Успомніліся яму сходы зарэцкіх баптыстаў. Вось ужо шосты гадок з той пары, як у іх там пачалося, як яго цягне туды да прыгожых песняў і мілых слоў аб пралітай госпадам крыві. Хадзіў туды часта, бо непрыхільна было сярод ганарыстай балоцкай шляхты. Там вось гэты самы «брат Міша» згадзіўся вучыцца ў яго шыць і шые ўжо другую зіму. I ўсё намагаецца, блазен, перацягнуць яго ў сваю веру, перахрысціць у Нёмане, другі раз ад роду, цяпер ужо не голага, а ў сподніках… На сходах Лапінка чула падцягваў хору сваім бабскім голасам, слухаў пропаведзі і спадцішка глядзеў на ўсе бакі. Калі ж «веруючыя» станавіліся на калені і голасна, з прыплачам і хвараблівымі крыкамі, маліліся, па абраду заплюшчыўшы вочы, – Лапінка таксама закрываўся рукамі і ўкрадкай, праз пальцы, цікаваў на тое, як хто моліцца, асабліва калі «хрышчоныя духам» пачыналі балбатаць на «замежных мовах».
– Хай ужо госпад даруе, Алёшачка, – пачаў ён цяпер, смеючыся, – і грэх і смех! Пятрусь з Навасёлак, стары кавалер, рыжы, морду быццам куры падзюбалі, заплюшчыць вочы, закапыліцца, як табакі панюхаўшы, ды толькі адзімае: «А-фу-лэ!» Гэта ён з духам святым, па-замежнаму. А Раман Дуля – ух ты, у новым кажушку, грудзі ўперад, сцёгны тоўстыя – шах-шалах, – халявы блішчаць, бах на калені… «Госпадзі! Ты благаваліў, о, што б я празрэў і навучаў народы, о-о, малю цібя». А гаворыць, як той прарок, зігзагамі ўсё, лукаткамі. Таксама з духам святым. А я сабе думаю: прайдзісвет, прайдзісвет! Забыўся ўжо, колькі ад цябе дзевак паплакала? А цяпер ты «празрэў і навучаеш народы». А хто ў Таццяны каноплі мочаныя ўкраў? Пагнаўся!.. А з бабамі, Алёшачка, яшчэ лепш. Марылька Гарцава – баба рабочая, што гадок, то й сынок. Эх, зажмурыцца, звядзе калені і зойдзецца: «Асаначка, Ісусічак мой, залаценькі!..»
– Ха-ха-ха, а ты, брат, той самы, цябе нішто не зменіць, – смяяўся госць. – Арціст, дальбог, арціст, шпіктакаль!..
– Смяецца, – гаварыла Марта, таксама рагочучы, – смяецца, трапло, а сам хутка будзе такі самы пярэхрыст, дальбог.
– А што ж, – згадзіўся Лапінка, – я таксама ўжо «брат прыбліжоны»… Чакаюць яны, чакаюць, пакуль я паверу ды хрысціцца пайду, а я ўжо чацвёрты гадок хаджу перадойкай. Раз, на сабранні, сяджу я ззаду, а брат Рапейка – прапаведнік, што быў у Амерыцы, – эх, толькі вочы пабліскваюць, поўны, харошы, – «брація, – кажа, – бліжэй сюды. Той брат, маленькі, з смірэнным відам, – бліжэй да сэрца гасподняга. «Прыйдзіце ка мне ўсе труждаючыяся і абрамянёныя…» Я гэта за шапку ды на самую першую лаўку. Гляджу: Настуля Кукобіна, багатырка на ўсю вёску, моліцца, а сама ўсё цікуе за рэчку, каб гусі ў шкоду не ўлезлі. А пасля – эх, паляцела – агыля!.. Ну і даваў жа ёй брат Рапейка па пер’і. Нельга, кажа, служыць адразу богу і мамоне!..
– Усім вам адна трасца, дальбог, – перапыніла Лапінку Марта, – маўчаў бы лепш.
– А ты чаго равеш? – спытаўся Лапінка. – Мне што – лепш, чым «тваю маць» ды «тваю маць», ды накураць, ажно дух займае. Або шляхта гэтая, проша пана, кепікі толькі з мяне. Які я пан, – я так сабе чыста апрануты.
Лапінка ўстаў з лавы і, сагнуўшыся ў сярэдзіне, паківаўся, як качар, да машыны. Сеў, пасля азірнуўся на Марту. Яна была ў кухні.
– Маёй пані не падабаецца, бачыш, – зашаптаў ён. – Адно ляжала б на печы, як той мядзведзь. А я, як рак, пякуся… – Зірнуў у акно. – А вунь і брат Міша ідзе. Награшыў я, госпадзі, будзе мне і ў хвост і ў грыву..
3
Грыбаў начлежнік заспаў.
– Пане, пане гэты!.. Чалавек, уставайце! Снеданне гатова! – будзіў яго Пятрусь, тузаючы за плячук.
З цяжкай галавой Мікола сеў і пачаў апранацца. Цьмяна свяціла лямпа, і за чатырма шыбкамі глыбокага ў тоўстай цаглянай сцяне акенца была яшчэ ўсё ноч, бясконцая зімовая ноч…
Пакуль ён апранаўся, мыўся халоднай вадой і выціраўся каравым ручніком, стары сядзеў каля стала і гаварыў:
– Я думаў учора, што вы адной кацігорыі з маім нябожчыкам, але не. Мой быў, праўда, таксама з прыдурам, але трапяткі да работы. Лячэнне – лячэннем, а да працы возьмецца – кіпіць. I што ні возьме – сталярку, мулярку, шавецкае. Залатыя рукі! Ды што ж, без галавы. Талстога знайшоў, анціхрыста. Адрокся ад царквы святое, ад бога, ад бацькоў, ад роду. Бог яго і пакараў. Чаму б яму цяпер не жыць было, пажываць разам з намі?.. А вы яшчэ лепшы перац! Пазнаць, брат, птушку на палёце. Спаць да відна, пахаджаць сабе толькі з кута ў кут, памахваючы палачкай, на ўсім гатовым. I турма не памагла. Камісарам быць захацелася, лёгкага хлеба. А дома, пэўна, бацькі б’юцца над гаспадаркай, калі ёсць якая скула зямлі, і плачуць… Э-хэ-хэ, не гэтак бог гаварыў. Ну, сядайце…
Снедалі. Бульба ў лупінах, падагрэтая ў рынцы ўчарашняя капуста, хлеб, як зямля, і халодныя аладкі, таксама ўчарашнія. У давяршэнне раскошы старая прынесла з прыпека засмуголены гаршчок з соллю, зачэрпала жменю на стол, а гаршчок так і пакінула: можа яшчэ хто захоча… Мікола слухаў, еў грэбліва і ніяк не мог перамагчы ў сабе ўсё нарастаючае пачуццё агіды. Седзячы побач са старой, ён стараўся не глядзець на тое, як яна дзіка, быццам вароняй лапай, хапала касцістай рукой бульбу або адрывала лапіну тугой, кіслай аладкі і моўчкі ўрачыста ела. Пятрусь голасна чмакаў, перакідаючы на бяззубых дзяснах гарачую бульбу, хлюпаў капустай і ўсё гаварыў, гаварыў… Яда і так не лезла Міколу ў душу, а тут яшчэ, следам за ёй, пхалася гэта агідная, самаўпэўненая пропаведзь:
– Не, не гэтак жыць трэба. Мой усё хацеў богу дагадзіць, пярэхрыст, ды дурам… (Плям, плям ротам). А вы дык і зусім адракліся. Думаеце, бог даруе? Не… (I зноў: плям, плям…) Ты жыві чэсна, трудзіся ў поце ліца і маліся шчыра, святую царкву шануй – і ўсё. На тое і ёсць святая царква. I ў нас тут таксама… я таксама братчыкам. (Плям, плям). Я два разы гарэў – усё праз суседзяў, – два разы будаваўся. Цяпер бачыце самі: усё маю і на ўсякую галоту хопіць. (Даплямкаў, палажыў лыжку, узяў бульбіну з чыгунчыка і пачаў абіраць яе чорнымі ногцямі). Я ж казаў учора – лес у мяне, вёрстаў дзесяць адгэтуль, ля вёскі Балотца. (I зноў пачаў плямкаць). Чатыры гектары. Там галота жыве. Сякуць, як хто цяў. Вядома, недагляд. Сіла не тая: семдзесят восем, дзякаваць богу. Нябось, каб гэта раней было, я б цябе адвучыў… А так ён, другі думае, што як я сам у лес не прыеду, дык яму так і сыдзе… А бог? Я ж такі купляў, стараўся! За крыўду маю ён цябе скруціць, не бойся. Голы быў, голы і здохнеш. А ў Петруся хопіць, бо ён з богам, а з ім – хоць за мора. «На ця, госпадзі, упавахам і не пастыдзімся вавекі». Лі яшчэ зацірку, Аксеня, хай есць чалавек…
А «чалавеку» ўжо і зусім не лезла ў горла. Нешта яго толькі стрымлівала, каб не плюнуць на ўсе гэтыя ўчарашнія аладкі з бульбай, за якія Грыба два разы палілі, і на ўсяго яго кулацкага бога…
Старая цяжка ўстала і, цягнучы ногі ў стрэпаных валёнках, – малая, сутулавата-гарбатая, у засмуголеным клецістым халаце, – павольна і цяжка, як жаба-падрубніца, папаўзла да печы. Наліла на прыпеку заціркі і несла яе да стала. Вялікі палец яе рукі, зашчэплены за край місы, – каравы, з жоўтым ногцем, – увесь быў у засіўленай зацірцы. Міколу зрабілася прыкра, быццам ён цяпер толькі як належыць заўважыў увесь іхні бруд…
– Праўду кажа стары, – скрыпела яна з пасвятлелым ад радасці тварам, – ён бацька, яго трэба слухаць. А то ўсе вы так і загінеце марна, без бацькавай волі… Ды што ж вы гэтак раптам? Ешце, ешце, чаго ж…
– Не падабаецца, пэўна, – казаў Пятрусь, – праўда вочы коле.
Мікола ледзь паспеў апрануцца, падзякаваць і выйсці.
Світала. Пад ботамі скрыпеў марозны снег.
«Ух ты, якое гняздо!.. – уздыхнуў ён з палёгкай. – А мне толькі шкада было старой…»
4
«Брат Міша» адчыніў старыя, скрыпучыя дзверы і, прыгнуўшыся, увайшоў у Лапінкаву хату. Унёс з двара многа зімы: чырвоныя шчокі, і снег на ботах, і холаду – брр…
– Слава нашаму госпаду, – сказаў ён і пачаў распранацца.
– Хай будзе слава яму вавекі, амін! – адказаў Лапінка і застыў, як певень пасля кукарэку. – Мішачка, брат ва Хрысце, якая дабрата разліваецца па душы, ажно сэрца ёкнула. Волас ад воласа аддзяляецца. А ты раней сёння, Мішачка.
– Нешта ж сёння і вы падняліся…
– Гэта ж во госцік дарагі, Алёша Іванавіч, з мае роднае вёскі. Разам калісьці па гародах лазілі. Заехаў, дзякуй богу, не пагрэбаваў маім сіроцтвам, укусіць хлеба-солі!..
– Укусіць… Укусіць і пажаваць, – смяяўся госць, апранаючыся. – Смяешся толькі з усіх, а сам таксама навучыўся гаварыць няведама як, зігзагамі. Шляхціц!..
– Гэта не шляхецтва, Алёша. Тыя ўсё па-панску крывяцца, а я па святому пісанію. Гэтак, здаецца, і госпаду прыямней: соладка, мякка…
– Глынуў бы і так, па-нашаму… Ну, бывайце здаровенькі!..
Госць развітаўся і выйшаў. Хлопчыкі, Косцік і Шурка, выбеглі за ім пад’ехаць. Неўзабаве ён праехаў каля акон, скрыпучы палазамі, на вёску. Хлопчыкі, румяныя з марозу, убеглі ў хату і пачалі апранацца: Косцік у лес, а Шурка ў школу.
Лапінка, каб адвясці ад Косціка ўвагу «брата Мішы», запрапанаваў яму заспяваць што-колечы «на славу госпада».
– Якую? – спытаўся «брат Міша».
– Грэшнік, слушай ухом веры… – замест адказу зацягнуў Лапінка.
– А, сто дваццаць чацвёрты псалом. Ты яшчэ, бачыш, і не ведаеш. Глупства якое дык запомніў бы, нябось, сказаў «брат Міша» і дагнаў Лапінку размашыстым скрыпучым голасам.
Лапінка спяваў, абмётваў дзірку на гузік і ўкрадкам цікаваў то на «брата Мішу», то на Косціка. «Брат Міша» выцягаў намёткі з кончанай учора курткі і спяваў, спусціўшы галаву над работай. А Косцік апрануў бацькаў неданосак – куртачку, шапку, узяў з пячуркі рукавіцы і пайшоў. За ім – Шурка з сумачкай за плячыма. Лапінка цікнуў на «брата Мішу». Той не падняў галавы, спявае. Добра! Але вось Косцік вярнуўся з сяней і пацягнуў з-за печы пілу. Піла зазвінела, і… «брат Міша» падняў вочы, зморшчыўся і закруціў галавой…
Праспявалі. «Брат Міша» злосна маўчаў. Колькі надзеі паклаў ён на тое, што прывядзе нарэшце «к госпаду» гэтую «заблудшую авечку». А тут– зноў сатана не дрэмле. Косцік і ўчора і пазаўчора хадзіў у лес па чужыя дровы. Сын «прыбліжонага» чалавека, за сэрца якога кранула божае слова!.. Ён зірнуў на Лапінку. Той сядзеў чырвоны як рак. Пэўна, брыдка: каяўся і пазаўчора і ўчора. «А ўсё ж такі, – падумаў «брат Міша», – можа, ён і раскаецца. «Не да сямі разоў дараваць брату свайму, да сяміжды сямідзесяці разоў», – сказаў гасподзь. Вазьмуся я за яго, балазе Марты ў хаце няма…»
– Брат Канстанцін, – пачаў ён грозна, – лепш бы ты сам хадзіў красці лес, чым сына з дарогі збіваеш. Падумай, што ты адкажаш госпаду, калі станет перад судом яго. Ці ж прыемна будзе ісці ў агонь вечны, угатаваны д’яблу і ангелам яго, падумай?..
– Ну, што ж я, бедны, зраблю? Што ж ты, Мішачка, зробіш з каханай бядою? Каб было як, не краў бы, дальбог! А так і тут гару і там агонь вечны… Дзе, кажа, вароне ні лятаць, – усюды г… дзяўбаць. Пацягаю смалы, што ты зробіш…
– Не багахульствуй, бязумец! Гасподзь не гэтае нам угатовіў. Кроў яго святая, пралітая за нас…
– Ды я ж веру, Мішачка, усім сэрцам, усім памышленнем маім…
– Мала гэтага: «вера без дел мертва». Ты паглядзі, са мною ўчора што было…
– Ну, Мішачка, ты ды не я, – перапыніў яго Лапінка. – У цябе і веры больш, і гаспадарка такая, ты і к госпаду бліжэй…
«Брат Міша» памаўчаў: дух заняло ад гордасці. Лапінка толькі з палёгкай уздыхнуў: думаў, канец.
Але «брат Міша» сяк-так адглытаўся ад радасці і зноў пачаў:
– Ты павінен памятаць, што напісана «хто саблазніт едзінага ад малых сіл», дык яму, проста кажучы, лепш камень млынавы на шыю прывязаць ды ў бухту галавой…
Марта стаяла ў кухні за дзвярыма і прыслухоўвалася. I нарэшце яна не сцярпела. «Камень на шыю, майму Кастусю?..»
– Чаго ты прыстаў да яго як смала?! – затарахцела яна знячэўку, уваходзячы ў хату. – Добра, што сам ты жывы на неба паляціш, святы… А ён, калека, бедны чалавек. Мы дзень з алеем, а ты дзень – так галеем, а ты яму яшчэ камень на шыю, святы… За што? Я дзіця паслала, бо мае. Як захачу, так і будзе…
Яна была грозная, страшная са сваім чорным, растрэсеным чубам і вялікімі рэдкімі зубамі… Але адступаць было позна. I «брат Міша» паўстаў за «гасподняе слова».
– Неба і зямля прайдзёць, а слова маё не прайдзёць, сказаў наш госпад, – прароча падняў ён голас.
– Мы самі ведаем! – перапыніла яго Марта. – Няма чаго вочы вытрэшчваць. Табе за бацькавай спіной добра «спасацца», а пачакай толькі, хай свая вош укусіць. А тут – мой сын, мой і адказ. Не баюся! А ты наробіш сваіх, тады і вучыць будзеш, – вось што!..
Ачуняўшы ад страху, Лапінка толькі шаптаў праз смех, які нельга было стрымаць:
– Каса… на камень… У аднаго – рай… У другога – дзеці… А мне, беднаму, як той сучцы ў карытцы… I там і тут… Прымак – прышый кабыле хвост…
I ён ад рогату схіліўся на машыну.
5
Павярнуўшы з гасцінца на палявую дарогу, Мікола, ужо не памінаючы Грыба, пайшоў на поўнач.
Свет быў вялікі для яго, аднак і цесны, нібы клетка. Асуджаны дэфензівай2 на блуканне ў межах аднаго Навагрудскага ваяводства, ён меў права затрымлівацца ў адным месцы не больш чым на суткі. Кожны дзень трэба было адзначацца ў іншым пастарунку3, ці ў гміне4, ці ў солтыса. I – дзень за днём – далей і далей, ад мяжы да мяжы ваяводства, нібы ў вялікай клетцы. Прасцей за ўсё было б вырвацца з гэтай клеткі на ўсход, у Савецкі Саюз, але гэта было б недаравальным самавольствам, парушэннем партыйнай дысцыпліны. Не толькі дэфензіва, праз сваіх яўных і тайных работнікаў, ведала шлях ссыльнага, назірала за яго маршрутам. Другая сіла, якой служыў Мікола, – сіла камуністычнага падполля, моцнымі ніцямі звязаная з народам, – загадвала яму не кідацца ў паніку, а працягваць работу і ў гэтых умовах. Ад яўкі да яўкі ён ішоў з вёскі ў вёску, з мястэчка ў мястэчка, няўлоўна несучы сваю службу надзейнага, спрактыкаванага падпольшчыка. У гэтай працы родны свет не заўсёды здаваўся яму цесным, як клетка.
Учора Мікола сустракаўся з таварышамі ў вёсцы Рыпінічы, пяць кіламетраў не даходзячы да мястэчка Дварок. Сёння яўка – у лясным пасёлку Шышкі, дзе працуе дзяржаўная смалярня. А начаваць прыйдзецца ў Баброве, таксама на тым баку Нёмана. Там і адзначыцца ў солтыса.
Марозны снег пад нагамі парыпвае гучна, бадзёра. I сонца свеціць так, нібы на гэтым белым свеце ўсё спакойна, нават радасна. Рэдка сустрэнеш якую фурманку ці чалавека – дарога не вельмі язджалая. Града снегу, на якой пракладзены дзве каляіны палазоў, – брудная дзяга, кінутая на гэтым чыстым бліскучым прасторы.
Прайшоўшы добрых дзве гадзіны ад Дварка, Мікола сустрэўся з двума хлапчукамі. Дарогу, па якой ён ішоў узлескам, перасякала другая – ад вёсачкі за Нёманам, – у лес. Гэтай дарогай на скрыжаванне амаль адначасна з ім выйшлі тыя хлапчукі. Проста пайшлі б, толькі зірнуўшы на незнаёмага дзядзьку, але Мікола аклікнуў іх:
– Эй, дрывасекі, здаровы!
Косцік і Шурка – гэта былі яны – спыніліся. Большы быў падпяразаны пілой, як сапраўдны лясун.
Меншы трымаў рукі глыбока ў кішэнях портачак і глядзеў на незнаёмага спалохана.
– Ну што, баіцёся мяне? – з усмешкай спытаўся Мікола.
Косцік глядзеў на яго адкрыта, не прадбачачы ніякай бяды.
– Чаго ж мы вас будзем баяцца? – адказаў ён пытаннем.
– А ён вось баіцца, – паказаў Мікола на меншага. Шурка глядзеў спадылба, аднак і ён сказаў:
– He-а. Чаго ж мы вас будзем баяцца?
– Куды вы? Ну, ты, скажам, ясна – у лес, дровы красці. А ты? У вавёрчыну школу?
На Шурку была торба з кнігамі і сшыткамі.
– He-а, – сказаў малы. – Я не ў школу. Я іду яму памагаць.
– Правільна, – усміхнуўся Мікола. – Сіла, брат, і салому ломіць.
Косцік тым часам вырашыў застрахавацца ад усякага падазрэння.
– А чаму вы думаеце, што мы ідзём красці? – сказаў ён. – Мы ідзём у свой лес.
– А колькі ж у твайго бацькі лесу?
– Тры гектары, – адказаў Косцік, не задумваючыся.
– А поля?
– Поля ў нас толькі морг, – ужо не зманіў дрывасек.
Школа зарагатаў.
– Ну, бачыш, як ты лёгка папаўся! Поля морг, а лесу ажно тры гектары. I каня свайго няма, саматугам пацягнеш. Ведаем мы такіх багацеяў. У Грыбавым лесе чахнеш бярозку.
– Якога Грыба? Ніякага Грыба я не ведаю…
– Затое я ведаю. У Дварку ты быў калі-небудзь?
– Не.
– Ну, бачыш. А каб быў, дык і ведаў бы, што там сядзіць гэты грыб. Стары ўжо грыб, чарвівы, але і ядавіты, як мухамор. Як ваша вёска называецца?
– Балотца.
– Ну, бачыш, як я угадаў! I тут вось лес таго Грыба. А з вашай вёскі ёсць тут у каго свой лес?
– Толькі ў Якуба Мамоньчыка. У яго сем гектараў.
– А поля?
– Поля яшчэ больш – дзесяць.
– Ну, дык вось ён таксама грыб-мухамор. I вы ў яго лес?
– Не, мы пойдзем направа, у чужы.
Гэты вясёлы дзядзька зноў засмяяўся.
– А налева, па-твойму, свой?
– Не, ён таксама чужы, але ён з нашай вёскі.
Вясёлы дзядзька ляпнуў Косціка па плячы.
– Ты, брат, адразу правільна сказаў, што і ў вас ёсць свой лес. Ён – для ўсіх, ён народны, і вы яго не крадзяце, а бераце, як свой. Шкада толькі, што без каня.
Хлапчукі глядзелі на Міколу, здаецца, не разумеючы, чаго ён, гэты дзядзька, хоча. I Мікола падумаў сам сабе ўсміхнуўшыся: «Зарана ім гэтая палітэканомія».
– Ідзіце, хлопцы, – сказаў ён. – Толькі часам не пападзіцеся.
Косцік усміхнуўся.
– Няхай каторы паспрабуе нас злавіць. Абы я з лесу выйшаў. Што ты, скажу, застаў мяне, ці што?
– Правільна. А ты? – звярнуўся Мікола да меншага. – Рукавіцы забыўся ўзяць?
– Забыўся.
– Снегам рукі патры. Смялей, арол! Ну, у смалярню я гэтай дарогай зайду?
– Зойдзеце, – адказаў Косцік. – Толькі ўсё проста ды проста.
– Ну, дык бывайце, хлопцы, здаровы.
Вясёлы дзядзька пайшоў «усё проста ды проста», а дрывасекі направа – у лес.
I ў хлопчыкаў снег хрумсціць пад нагамі. А сонца, сонца!..
– Прыйдзем, Шурка, пад бярозку, – кажа Косцік, – падсядзем: шаргу-шаргу-шаргу… Большае галлё пілачкай, меншае – ножыкам, і выражам цялеж…
Шурку ўспамінаецца казка пра Піліпку-сынка: «Паехаў дзед у лес і высек цялеж…»
– Як тое, Косцік, што тата баяў, – кажа ён і шморгае носам.
– Не-е, тое – казна, – адказвае Косцік. – А вось я вырасту яшчэ большы, і ў нас свой конь будзе, і я буду ездзіць у лес.
– I я таксама, ого!..
– Не, ты будзеш яшчэ ў школу хадзіць. А я не: хопіць з мяне, і так няма з чаго жыць.
Гэтак казала надоечы мама, але Косціку здаецца, што ён дайшоў да гэтай думкі сам.
– А я тады буду яшчэ бальшэйшы і таксама буду ездзіць у лес, – кажа Шурка, каб растлумачыць, што і ён калісь кончыць школу.
– Не, брат, ты яшчэ смаркач.
Шурка ў адказ толькі шморгае носам і выцірае яго адубелым кулачком. I як гэта ён рукавіцы забыўся?..
А тым часам пачаўся лес, – спачатку кусты на куп’і, пасля прылесак – бярозкі, дубкі, алешнік, елачкі, – быццам квактухі сядзяць. А сонца, сонца!..
– Во, заяц бег, – паказаў Косцік, калі яны звярнулі з дарогі на цаліну, у кусты.
– Дзе?
– Во сляды, бачыш, во! Гэта і гэта. Дзвюма ножкамі… Ці, праўда, чатырма.
I праўда: ад елачкі– заячыя сляды, быццам нехта, бегучы, папіраўся кіёчкам. Пасля пачаліся яліны, бярозы, алешнік, асіннік. Зрабілася зацішней, пацяплела. На ялінах, нагадваючы свечкі на каляднай ёлцы, віселі шышкі-таўкачыкі і залаціліся на сонцы. Нешта заварушылася ў зялёным іголлі, і на сонцы заіскрыўся, пасыпаўшыся, снежны пыл.
– Ціха-а, – шапнуў Косцік, – гэта вавёрка. Я крыкну, – от дзе пойдзе!..
Шурка і так маўчаў, утаропіўшыся, як кот на мышыны шэлест у саломе.
– Ага!.. – гукнуў з усёй моцы Косцік. Шурку ажно сцепанула. «Ага!» – ёкнула між дрэў глухое зімовае рэха. Прыціхла зноў, а на яліне ўсё ж такі нешта варушылася. У вершняку шушукала: гэта ветры к поўзаў па вяршынях. А так – ціхенька ўсё, толькі сінічкі: ці-сік, ці-сік…
– Ну, рэжма, Шурка, а то ты ўжо замёрз. Вось гэтую.
А гэта была бярозка – пярэстая, касатая, як і ўсе нашы бярозкі. Вакол яе – казіныя сляды і «боб».
– Што гэта, Косцік, хадзіла, – авечкі?
– Але, авечкі. Козы дзікія, сарны…
I чаго ён смяецца, гэты Косцік?.. A-а, нягоднік, таўхануў рукой бярозку, а сам хуценька нізка прыгорбіўся. Пякучы снежны пыл сыпануў з галля на Шурыка. I на твар і за шыю палез…
– Ы-ы! Косцік-хвосцік! Я скажу ма-а-ме-е, – захныкаў Шурка.
– Бачылі дурня, – лаецца ў лесе… Не плач, гэта ж добранька, сняжок. Бачыш, які ён блішчасты на сонцы…
Угаварыў малога, асцепаў, і пачалі рэзаць. I праўда: пілачка звонка шаргу-шаргу-шаргу, а на снег сыплюцца пілавіны. Яны пырскаюць і на рукі Шурыку і на твар, адна папала на вока і пячэ… Шурка змахнуў яе рукой ізноў шаргу-шаргу…
– Ты не віляй рукамі, не цісні! – злуецца Косцік. Шурка як мага стараецца не віляць, а ўсё роўна віляе. Шаргу-шаргу-шаргу…
– У-ух, як цяжка з табой! – уздыхае Косцік і садзіцца на нагу.
– Рукі мае памерзлі… – не вытрымаў Шурка.
– Памерзлі? Дык і я ж без рукавіцаўі Снегам вазьмі патры, як той дзядзька казаў. Або не, ты ж яшчэ малы. Вазьмі пабі аб плечы. Бачыў, як я рабіў?..
Шурка ўстае, адступаецца і размахвае адубелымі ручкамі…
– Ай-ей! – закрычаў ён і заплакаў.
– Што ты, што? – схапіўся Косцік.
– А во!
Гэта – другая бярозка. Шурка выцяўся аб яе запясцю і на дадатак зноў абсыпаўся пякучым снегам.
– А-а-а! – плакаў ён, трымаючыся за руку.
– Ты, Шурка, ты не плач, а то стражнік пачуе – дасць нам прачуханца…
– А-а-а!.. Не пайду табе больш у лес… нік-кол-лі-і!..
– I пілу забярэ… Ціха ты, разява! На ўвесь лес… Пачакай – я кончу адзін, а рука перастане. Ты толькі не крычы.
Шурка паслухаў Косціка і з моцнага «а-а-а» перайшоў на ціхенькае «ы-ы-ы». А ручка гэтак баліць, а пасля гэтак зайшла ад пары!..
Шаргу-шаргу-шаргу, – працавала піла. А пасля сталася самае прыгожае: бярозка пахілілася, Косцік папхнуў яе раз, і яшчэ, і яшчэ раз, і бярозка – крр-рахі– легла на снезе. I неяк раптам паменшала.
– Во табе як! – весела крыкнуў Косцік. – А гэтую дурніцу, што цябе, Шурка, выцяла, возьмем ды заўтра спусцім. Ты толькі не плач. Баліць яшчэ?
– Трошкі, – хныкнуў малы астаткамі жалю.
Пакуль Косцік церабіў бярозку – Шурка глядзеў. Рука перестала балець. I неяк шкада зрабілася, што па ўсім ужо і трэба дахаты…
– Косцік…
– Га?
– А мнажэй не будзем рэзаць?
– Больш – нашто? Заўтра. А цяпер борздзенька пойдзем. А то мы тут накрычалі, накрычалі…
Косцік ізноў падперазаўся пілой, узяў на плечы пярэсты бярозавы цялеж, і яны пайшлі па снезе ў той бок, дзе была вёска. Абы крануў тым ці тым канцом целяжа аб бярозку ці алешынку, – зверху зноў церушыўся снежны пыл, бліскучы і пякучы, бо сонца, сонца!..
…Недзе ў мястэчку Дварок стары багацей Пятрусь Грыб адвёў пазычанага каня і брыдзе цяпер цяжкімі валёнкамі па ўхабістай, заплямленай гноем дарозе дахаты. Лейзараваму каню – нішто сабе: дармавога сена наеўся, аўса прыгубіў… А Петрусю і не ікнецца нават, што тут яму якраз цяпер зладзеі зрэзалі яшчэ адну бярозку…
Аб тым, што гэты лес «чужы», – «зладзеі» гэтыя зусім не думаюць. Ды вось яшчэ і дзядзька той казаў, што лес не чужы, а іхні, нават нейкі народны… Косцік думае толькі аб тым, што трэба асцерагацца, бо, як зловяць, – наб’юць. А Шурка нат і гэтага не думае. Ён ужо не баіцца снегу. Ён тралюе ўслед за Косцікам, разнімаючы рукамі галінкі і лапы. Снег сыплецца, ды ўжо не гэтак пячэ, а ручкі, бадай, і зусім не мерзнуць.
– Я не баюся, Косцік, – кажа ён аб снезе, а Косцік адказвае яму тонам сапраўднага ляснога злодзея:
– Чаго ж баяцца? Абы з лесу – і па ўсім. Што ты мяне злавіў, ці што?
А пад нагамі бадзёра паскрыпвае снег.
1938-1956
1. Палітычныя турмы ў буржуазнай Польшчы.
2. Дэфензіва – тайная паліцыя ў буржуазнай Польшчы.
3. Пастарунак – паліцэйскі ўчастак.
4. Гміна – воласць.
Крыніца: Брыль Я. Збор твораў. У 5-ці т. Т. 1. Апавяданні 1937-1975. – Мн.: Маст. літ., 1979. – 512 с.
