Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Ці ж думаў ты калі-небудзь, што ўсё вось так атрымаецца ?
Што будзе ранак – светлы, чысты, празрысты, што сонечна будзе на дварэ, што ўсё існае па-за жытлом тваім будзе клікаць цябе да жыцця, спяваць будзе: «Уставай, уставай, цябе чакае столькі прыгожага, столькі ўсяго наўкол закране душу тваю, зашчыміць у ёй радасцю-хваляваннем, і ўсё гэта не толькі й не проста прыгожае – яно патаемнае, хуткаплыннае, яно чамусьці дадзена табе знаўзвышы, дадзена табе, а не мільярдам тых зародкаў, што загінулі, шчасця гэтага не атрымаўшы!» – а ты захутаешся з галавою ў коўдру й будзеш пакутаваць ад наступу дня, будзеш маліць, каб ён затрымаўся ў сваёй дарозе, будзеш уздрыгваць ад аднаго ўжо святла, бо не толькі не пацягнешся да ўсяго таго, што абяцае табе абуджэнне жыцця, але й будзеш баяцца гэтага абуджэння – і свайго, і ўсяго свету, з якога ты выпадаеш…
I не адзін такі ранак пражывеш ты. Іх будзе так шмат, і запар, што стане здавацца: няма ўжо ім канца.
Ты не наблізішся да думкі аб самагубстве, і, можа, ніколі не з’явіцца яна ў тваёй галаве, не ўзнікне ў ёй нават уяўна, але й жыцця ты прагнуць не будзеш… Пазней ты зразумееш, што гэта й ёсць нейкае набліжэнне подыху самагубства да глыбіняў тваёй душы: і закрасціся ў яе не можа такі намер, аднак ты й не дарожыш тым, што маеш. Зусім не дарожыш. Нічым. Надта доўга ўжо не дарожыш. Усё табе абыякава, ад усяго крыўдна, усё наўкол поўніцца несправядлівасцю да цябе – ці гэта толькі здаецца? – усе куточкі душы запаўняе пустата. З твайго бязвольнага дазволу, з тваёй ненаўмыснай наўмыснасці гэтая пустата прадзіраецца ўжо ў самую астатнюю вольную яшчэ ад яе шчылінку.
I ты поўнішся пустатою. Пустаты гэтак шмат, што душу ад яе распірае, што няма ўжо куды ад яе падзецца – і не можацца ўцякаць ад яе. Ды дзе там уцякаць – ты нават рукою паварушыць няздатны. Рука ў цябе на падушцы, пад скроняю, галава таксама здранцвела, не паварочваецца, і позірк твой – застылы, можа, нават ужо знямелы, хіба што не мёртвы…
Настае дзень – і гэта цяпер найвялікшае тваё засмучэнне.
А да гэтага быў золак і, расплюшчваючы вочы, ты са страхам узіраўся ў вакно: ты ўжо прадчуваў, што ён блізіцца – дзень… А яшчэ да гэтага панавала ноч, і як добра было табе, як цёпла ў ёй. У параўнанні, вядома, з днём: ты ведаў – да яго яшчэ далёка.
I ўначы, і на золку ты захутваўся ў коўдру, але тады крыху прыемным было яшчэ табе тое захутванне: ты захутваўся ва ўтульнасць, захутваўся ў паратунак, захутваўся ў надзею, што гэтая ноч і нават гэты золак будуць доўгія-доўгія. Аднак, вядома, надзея цябе падманула – дзень насоўваўся няўмольна, а ўжо ён будзе па-сапраўднаму доўгі, нават узімку, не тое што гэтыя кароткія начныя гадзіны…
А зусім ужо да ўсяго гэтага было ўсё тваё папярэдняе жыццё. Колькі радасцяў прынесла яно табе, колькі шчасця, але ж і колькі горычы й расчараванняў!
I вось насталі такія дні, калі на цяперашнім шляху тваім расчараванні безнадзейна пераважваюць радасці… Радасці ўжо й не помняцца, усё роўна як і не было іх – расчараванні засцяць усё. Ты зусім забыўся на тую простую і неабвержную ісціну, што й з гэтых чорных дзён неадменна знойдзецца выйсце ў нейкае невядомае табе заўтра, якое ты пакуль яшчэ й цьмяна не ўгадваеш.
Гэтым разам табе здаецца, што выйсця ўжо болей не будзе, што яго проста не можа быць. Так, ты не аднойчы выбіраўся раней з тупікоў – і з якіх тупікоў! – але цяпер ты выразна адчуваеш: выйсце ёсць з тупікоў, але яго няма ў лабірынтах, дзе адны тупікі. I нішто не можа пахіснуць трываласць і цвёрдасць гэтага адчування.
Ты закружляўся…
Нарэшце ты здолееш узняцца з ложка, адзенешся – а можа, табе й не прыйдзецца адзявацца, бо ты спаў адзеты: адзетаму з такой душою неяк утульней спаць, бо ты захутваешся ад наступу дня не толькі ў коўдру, але яшчэ і ў адзежу, ты двойчы тады захутаны – і двойчы абнадзеены… Дык вось, нарэшце ты адзенешся, пратрэш вадою вочы і, калі хопіць сілы й калі ты ўбачыш у гэтым сэнс, нават пачысціш зубы. Ты можаш і не чысціць іх: табе ж не трэба выходзіць на вуліцу і ніхто да цябе не прыйдзе.
Ты падыдзеш да вакна і будзеш узірацца ў двор унізе. Ён будзе пусты – і на душы ў цябе стане яшчэ пусцей, бо й там пуста. Ён будзе гаманлівы – і на душы ў цябе зноў жа стане яшчэ пусцей, бо людзі там, унізе, пра нешта гавораць, жывуць, а ты й слова прамовіць нікому не хочаш, нават сабе, ты быццам жывеш і разам з тым зусім не жывеш, а толькі баішся прачынацца й перасоўваешся механічна ў пространі, зведзенай цяпер для цябе да клеткі, у якой невядома навошта месцішся…
Ложак будзе незасланы, прасціны будуць пакамечаныя, згэмтаныя і, хутчэй за ўсё, трохі ўжо брудныя – да зусім брудных прасцінаў ты яшчэ не даходзіў. У хаце будзе рэзрух, але не будзеш ты яго заўважаць, бо што рэзрух у хаце, калі ён – у душы?..
I тут сусед загрукае малатком, які-небудзь маладзён урубіць на ўсю моц вар’яцкую музыку, нехта засмяецца бесклапотным смехам (пустым, здасца табе, а можа, і не здасца, і на самай справе ён будзе пусты) і забрэша, а то й – Божа! – заскавыча, завые раптам у чыёйсьці кватэры-вязніцы сабака…
Дык што ж за жыццё было ў цябе да ўсяго гэтага?..
Была ў таго, пра каго я расказваю, як і ў мяне, родная хата амаль у сэрцы горада.
Вы разумееце, што такое родная хата амаль у сэрцы горада?..
Я выходзіў у сад – і ён здаваўся мне лесам, я спыняўся ля грушы – і яна была мне дубам, я залазіў на яе, азіраў суседнія сады й дахі – і яны былі мне сусветам…
Уранку я прачынаўся, і сонечны прамень у вакне заўсёды абуджаў на маіх вуснах усмешку, якую б крыўду ні перажыў я ўчора. А я ж, з розных прычын, быў вельмі адзінокім – хлопчык мала калі бывае такім адзінокім, – і ўсё роўна я быў шчаслівы!
Прачнуўшыся, я ніколі не ляжаў доўга, як часта бывае цяпер, у ложку. Нейкі час, зусім невялікі, я радаваўся промню, радаваўся жыццю – і, таропка й разам з тым не мітусліва адзеўшыся, выскокваў на двор.
Там мяне сустракалі куры, певень – празваны мною Сільверам пасля шмат разоў прагледжанага фільма, што стаў любімым, бо вельмі рамантычнае было ў ім жыццё дарослых, зусім не такое, якое бачыў я наўкол, – там лашчыліся да мяне кот Марцін і сабака Рэкс.
Гэта былі мае лепшыя сябры, і мне іх хапала. А цяпер у мяне процьма знаёмых, прыяцеляў, ёсць, можа, нават і сябры, а мне так не хапае душы, якая б па-сапраўднаму разумела мяне. Па-сапраўднаму, разумееце? Да канца.
Пад плотам у мяне была схавана палка– мая шабля. Я хвастаў ёю па лапухах уздоўж плота. Лапухі прыгіналіся – то былі мае разбітыя ворагі. Але я, вядома, не адчуваў да іх нянавісці, як адчуваю яе, бывае цяпер, да сваіх злоснікаў, часам зусім дробных, – я проста перажываў радасць сваёй перамогі, і ворагі былі ўсяго толькі пераможаныя мною, а не прыніжаныя, нізрынутыя, раздушаныя, растаптаныя, растрыбушаныя.
Але што я расказваю пра тое, што вы самі ведаеце не горш за мяне, а можа, і лепей?
У мяне ёсць прыяцелі – а што, калі ў вас толькі знаёмыя?..
Таму вернемся да чалавека, што стаіць цяпер ля вакна, утупіўшыся застылым позіркам няважна ў які двор.
Не, даруйце, я не расказаў пра таго хлопчыка, што сек некалі лапухі, як сваіх, так бы мовіць, ворагаў, дзве рэчы, дужа важныя, як мне здаецца, і для таго чалавека, пра якога распавядаю…
Я заходзіў у дзедаў пакой у пабудове на двары, якую ён сам называў адрынаю. Усе астатнія называлі яе па-расейску: «сарай». А дзед, прытаміўшыся ад мітусні ў хаце, спакойна-мудра казаў: «Пайду ў адрыну». Ён жыў там з малавядомых мне прычын, пра якія не час тут гаварыць. Пакой ён сабе абсталяваў вельмі ўтульна: цёпла абшытыя ўзорыстымі дошкамі сцены й столь, гладзюсенькая, усё роўна як адпаліраваная падлога, бялюткая, з кафлі, грубка. Усё гэта ён зрабіў сваімі рукамі. Ён шмат чаго ўмеў, мой дзед, не тое што я.
Я страшэнна зайздросціў дзеду, што ў яго ёсць такі свой куток.
Тады я, вядома, не мог разумець, што зайздрошчу, інтуітыўна, няхай сабе й няпростаму, ды ўсё-такі спакою ў ягонай душы. Спакой гэты быў выпакутаваны, створаны ўласнай воляю, што пераадольвала нялёгкія выпрабаванні калдобістага жыцця, але як прыгожа адрозніваўся ён ад усяго таго гармідару, што панаваў наўкол дзеда й ператварыўся нарэшце ў нязносны вэрхал!..
У дзеда быў свой свет, вонкава вузкі й шырачэзны па сутнасці, глыбокі й закрыты ад іншых вачэй. Гэты свет ёсць цяпер і ў мяне, але ж які ён часам крыклівы, як проста дазваляеш ты іншым, часта самым грубым і нізкім, шніпарыць па ім бруднымі насмешлівымі вочкамі…
Але тады я проста зайздросціў утульнасці й ціхамірнасці ягонага пакоя.
Мы з мамаю й татам жылі ў хаце, у малюпасенькім дзевяціметровым катушку; яшчэ ў хаце была так званая «зала», дзе стаяў тэлевізар, фікус, круглы стол з венскімі крэсламі і дзе начаваў мой дзядзька; быў яшчэ бабулін пакойчык, дзе вісеў абраз.
У тым дзевяціметровым катушку праходзіла жыццё трох чалавек – двух дарослых і аднаго маленькага, з усімі іхнімі рознымі жаданнямі-запатрабаваннямі. Пра гэта доўга б можна было расказваць, ды зноў жа не час, не пра тое, урэшце, гаворка. Скажу толькі, што, прыкладам, пад ложкам у мяне стаяла міска з вадою, ля якой я ўзімку, укленчыўшы, праціраў сабе вочы, і што жылі мы там, пакуль мне не споўнілася дванаццаць гадоў і бацьку далі тады пятнаццаціметровы пакой у камунальнай кватэры – якім велізарным бачыўся ён мне яшчэ доўгі час, якім цудам здаваліся ванная й цёплая прыбіральня, да якіх я, між іншым, не адразу прызвычаіўся і з-за якіх калі-нікалі ў нас узнікалі праблемы з суседзямі, добрымі, дарэчы, людзьмі…
Дык вось – я заходзіў у дзедаў пакой у ягонай адрыне, і ўсё-такі галоўнае, што бачыў я там, была не ўтульнасць, а кнігі й падшыўкі газет і часопісаў. Чытаў дзед толькі дзве-тры кнігі, але бібліятэка ў яго, як для простага чалавека, была багатая.
Бацькі мае кніг амаль не куплялі – дзе іх там было паставіць у нашым катушку, дый грошай вечна не хапала: бацька атрымліваў доўгія гады, колькі памятаю, дзевяноста рублёў, маці – шэсцьдзесят. Былі сякія-такія танюткія «Мои первые книжки», памятаю маршакоўскія, ды нейкія казкі. I чамусьці «Похождения Ходжи Насрединна».
Да дванаццаці гадоў, да тае пары, калі я сам пачаў набываць сабе кнігі, вымяркоўваючы грошы на марожаным і газіроўцы, мама купіла мне з тузін кніжак. Запомніліся выбраныя творы Янкі Маўра на рускай мове і Гогаля на беларускай, «Хижина дяди Тома» і – зноў жа чамусьці – выбраныя творы Уладзіміра Лідзіна і трохтомнік Веры Інбер.
Зрэшты, чаму – «зноў жа чамусьці»? Усё тлумачылася проста: кнігі былі ўцэненыя. Лідзін каштаваў трыццаць, трохтомнік Інбер – семдзесят пяць капеек.
Усе гэтыя кнігі я перачытваў некалькі разоў. Праз усё жыццё памятаю з Маўра імя інданэзійскага сусухунана (імператара) – Паку Бувона Сенапаці Інгнаголага Нгабдур Рахман Сайдын Панатагама, – чым заўсёды нямала многіх дзівіў і дагэтуль дзіўлю.
Я дагэтуль захоўваю ўсе гэтыя кнігі як рэліквіі.
Затое ў дзеда былі петраградскі Нат Пінкертон і «буржуазналатвійскі», рыжскі, Эдгар Уолес – «Тайна жёлтых нарциссов», «Матиас Шандор» – жульвэрнаўскі «Граф Монтэ-Крыста», афрыканскія нататкі адкрывальніка вадаспаду Вікторыя Давіда Лівінгстана, камплекты «Охотничьих просторов», з якіх я ўпершыню даведаўся пра існаванне такога пісьменніка, як Іван Бунін, і, нарэшце, «Последние из могикан» з неверагодна старажытнымі, як мне тады здавалася, ілюстрацыямі (зрэшты, сёння яны ўжо сталі такімі – неверагодна старажытнымі, – гэтыя ілюстрацыі з пазамінулага жыцця, зробленыя ў жыцці мінулым).
Гатэлі, банкіры, графы, махлыгі, банкруты, узломшчыкі, дэтэктывы, індзейцы…
Як глыбока запалі мне ў душу кніжныя героі – глыбей за ўсіх жывых людзей, якіх я бачыў…
Я гартаў падшыўку «Футбола» і даведваўся пра дзівоснага варатара Барыса Разінскага, які не толькі выдатна бараніў вароты, але й забіваў галоў, з пенальці, больш за многіх нападнікаў. Я гартаў «Историю кино» і даведваўся, што былі некалі такія знакамітыя фільмы, як «Кабінет доктара Калігары» і «Выкрадальнікі веласіпедаў», што славуты Рудольфа Валянціна, кінаідал дваццатых гадоў, успрымаў сваё аблысенне як найвялікшую трагедыю і зафарбоўваў залысіны нечым чорным… I ці ж не скончыў ён, аднагодак Ясеніна, якога ён усяго толькі на год перажыў, свой шлях самагубствам?..
Я даведваўся… (), шмат аб чым я даведваўся ў дзедавым пакойчыку, вялікі свет адкрываўся мне ў ім!..
I я марыў жыць у гэтым свеце, дзе агні вялікага горада, кнігі, карнавалы, маскарады, фестывалі, балы, аўто, яхты, смокінгі, жанчыны ў футрах, падарожжы, грошы, поспех, «Маракана», «Уэмблі», Непал, Тасманія – і дзе буду я…
Ды я ж упэўнены быў, што я там буду!
Я вёў дзённік прыроды й запісы будучага афіцэра, змайстраваў сабе цір і практыкаваўся з рагаткаю, гадзінамі важдаўся з мячом… Я збіраўся стаць футбалістам і акторам, разведчыкам і падарожнікам, кім толькі я не збіраўся стаць!..
Я шмат дзе быў і шмат чаго бачыў, не тое што мая мама. Праўда, усё гэта вельмі далёка ад таго, аб чым я марыў, але ж…
Мая мама, простая жанчына, доўгія маладыя дый пазнейшыя гады пакутавала праз тое, што «не вывучылася» – яна ж гадзінамі магла чытаць па памяці «Бандароўну», «Новую зямлю», «Збянтэжанага Саўку», «Тараса Бульбу», багата што з Ясеніна, – я спраўдзіў, здавалася ёй, яе надзеі, але ж…
Але ж цяпер я падоўгу магу стаяць ля вакна, зусім як той чалавек, пра якога йдзе гаворка, ад якой я даўно адхіліўся ці – можа ? – да якое наблізіўся. Няўжо ў яго было не так, як у мяне? Мы ж такія падобныя… Дзяцінства ў нас прайшло на суседніх вулках..
Пра кнігі я ўжо расказаў.
Засталася яшчэ адна рэч.
Кожнага года ў маім жыцці былі чатыры святы.
Два першыя – дзень нараджэння й Новы год – як ва ўсіх.
(Вялікдзень, дарэчы, у сям’і таксама святкавалі, але гэта неяк мяне абыходзіла. Яйкі хіба што чырвоныя былі, біліся імі, дый яшчэ дарослыя пілі больш, чым зазвычай.)
Але былі ў мяне і два незвычайныя святы: у першы дзень траўня і ў сёмы – лістапада. У гэтыя дні на хаце вывешвалі сцяг – мой дзед чамусьці заўсёды вывешваў не чырвоны, як бальшыня суседзяў, а чырвона-зялёны.
Але дзіва: гэтымі днямі я заўсёды заставаўся ў «зале» адзін. Мама ў гэтыя дні працавала. А бацька так ухіляўся ад дэманстрацый, што, мусіць, нават тэлевізара пазбягаў. Дый дзед насіў у сабе нешта падобнае. Малады дзядзька недзе гойсаў. Вось толькі бабка не ведаю, дзе была.
I я адзін глядзеў усе гэтыя парады й дэманстрацыі. Парады мне, як «секачу» й «будучаму афіцэру», вядома, падабаліся. А вось ад дэманстрацый заўсёды рабілася сумна. Яшчэ ў восем гадоў.
I надвор’е чамусьці ў гэтыя дні кожны год выдавалася паганае. Мажліва, і было калі-небудзь на гэтыя святы добрае надвор’е, але нешта не прыпомню. Заўсёды адно: на дварэ – змрочна, холадна, аж у душу забіраўся холад. I б’ецца на пранізлівым, калючым ветры сцяг, і мне яго шкада й хочацца зняць. Здаецца, што замёрз ён, гэты бедны сцяг, – ну навошта, дзеля чаго яго вывесілі? Раз дзень такі, дык і вывешваць не трэба.
Ува мне ўзрастаў, так бы мовіць, пагодна-атмасферны антыкамунізм.
Але чаму расказаў я пра гэтыя «святы»? Навошта?
Відаць, адбітак нейкі наклалі яны на ўсё маё жыццё, які й растлумачыць не магу – што за ён дакладна (без маёй уласнай віны), і чаму, і калі ён пачаў на мяне накладвацца. Апрача ж бацькавых размоў, нічога й не чуў благога наконт камуністаў. Бацька мой, «рабацяга», быў у клане ізгоем. Усіх астатніх фартуна песціла.
Але вернемся нарэшце да вакна й чалавека насупраць яго.
Што было потым у гэтага чалавека? Пасля дзяцінства.
О, гэта зусім ужо доўгая гісторыя, а я не бачу за сабою права на расцягнутыя аповеды.
Была дзяўчына, быў снег, і яны пісалі на ім мыскамі ботаў, пісалі вялізнымі літарамі: «НЯХАЙ НАШ КОЛЕР БУДЗЕ ЗАЎЖДЫ ЧЫРВОНЫ!» Зноў быў снег, і ён ішоў па ім і еў яго, бо вусны гарэлі, і шаптаў, як вар’ят, заклён: «Няхай наш колер будзе заўжды чырвоны!..» Было лета, быў парк, і было дрэва, пад якім яны закапалі ліст у будучыню: «Няхай наш колер будзе заўжды чырвоны!» Іх агульны ліст. А яшчэ яны абое напісалі кожны свой ліст, са сваім прызнаннем, сваім спадзевам, сваім жаданнем-мараю, сваім закляццем… Яны запомнілі, дзе тое дрэва, на якіх прысадах, яны так кахалі адно аднаго, што не трэба было запісваць нумары і ўказальнікі, яны трымалі ў памяці і лічбы, і накірункі, ногі самі прывялі б іх да таго дрэва… Чаго толькі ў іх не было!.. Была ноч, і яны не спалі, яна ляжала адзетая й змушала яго глядзець на яе – да самага ранку, не даючы й вочы на хвілю заплюшчыць: ёй хацелася бачыць, як ён кахае яе… Ён мучыўся, ён пакутаваў, вочы ягоныя зліпаліся, але ён глядзеў – бо…
Бо тады ён ніколі не стаяў ля вакна, утупіўшыся ў няважна які двор застылым позіркам, тады ён нават падумаць не мог, што будзе калі-небудзь баяцца наступу дня, уздрыгваць, адчуўшы на сабе, захутаным з галавою ў коўдру, сонечны прамень…
А потым – гэта ж так часта бывае ў жыцці, калі каханне хоча зберагчы сябе хоць у памяці сваіх абраннікаў, – яны рассталіся. Прайшоў год, два, тры, ён не памятае колькі, і дарога да дрэва забылася. Аднаго дня ён захацеў прачытаць, што яна сказала яму ў сваім лісце. Сам ён напісаў: «Мы заўжды будзем разам». Ён досыць лёгка знайшоў прысады, але дрэва так і не адшукаў. О, як шкадаваў тады ён, што яны не закапалі гэтыя лісты ў лесе: там можна было б капаць у запомненай мясціне пад кожным дрэвам, а дзе ж ты будзеш капаць пад кожным дрэвам, нават калі гэтых дрэў толькі пяць ці сем, у парку ?
Ён хацеў прачытаць, што напісала яна, бо тады яму ўпершыню ў жыцці стала па-сапраўднаму блага без блізкага чалавека. А яна была ўжо далёка-далёка, ён нават не ведаў дзе, ведаў толькі, што далёка, і ўжо замужам, і мае двое дзяцей.
А потым прайшло яшчэ некалькі гадоў, і ён трапіў у гэты парк з жанчынаю, не любай яму, для яго не прыгожай, дый увогуле не задужа пагляднай, – ён проста сустракаўся, спаў з ёю, спаў толькі ўдзень, бо ўначы і яму, і ёй трэба было вяртацца дахаты, яму – да жонкі, ёй – да мужа, а сустракаўся ён і спаў з ёю таму, што з жонкаю блага было, ва ўсім блага… Калі ён трапіў з гэтай жанчынаю ў той парк, у іх быў нейкі шалёны юр, можа, таму, што са злосці-крыўды ён быў п’яны, а яна проста запальвалася імгненна, бо была ўжо кабетаю на схіле жаночых дзён і нейкі чорт у ёй усхадзіўся, дый муж у яе, як яна сказала…
Была зіма, і было шмат снегу, і дрэва тое было дзесьці непадалёк, яны спыніліся акурат каля тых прысадаў, і ён расшпіліў ёй кофту, а яна сама загаліла грудзі, і тут… I тут ён заўважыў, што мядзведзяў, гіпсавых мядзведзяў, якія стаялі ля гэтых прысадаў, мядзведзяў, да якіх ён з той, з дзяўчынаю, на якую глядзеў усю ноч, заўсёды прыходзіў на спатканне, калі яна прыязджала да яго з іншага, далёкага горада, – мядзведзяў гэтых няма. Ён здранцвеў, утупіўся застылым позіркам у пустэчу, а жанчына з аголенымі на марозе грудзьмі спалохана пазірала на яго: «Што з табою?»
Ён стаяў і разумеў, што ніколі ўжо болей не ўбачыць тае, першае свае дзяўчыны, бо нават калі й даведаецца, дзе яна жыве, дык жонка з дому не выпусціць ляцець за блізкі свет, не здолее ён падмануць жонку, дый ці трэба яе падманваць ?.. Усё роўна – тых літараў на снезе ўжо не напішаш і напісанае не спраўдзіш… Ён раптам нібыта азвярэў, і паваліў тую кабету ў снег, і ўзяў яе, груба, жывёльна, хутка, і – Божа! – ёй было прыемна, ёй было неверагодна прыемна, яна крычала й прасіла яго кусаць ёй грудзі, а ён валодаў ёю і ў глыбіні душы хацеў забіць яе, а яшчэ больш хацеў забіць самога сябе, але ведаў, што не заб’е ніколі…
А потым яны ішлі з парка цераз раку, яна вяла яго пад руку й гаварыла яму, якое прыгожае неба, якія зоркі на ім, што гэта й ёсць шчасце, дзеля якога варта жыць, а ў яго ў скронях стукала адно: «Мядзведзяў болей няма… Мядзведзяў болей няма…». Прыйшоўшы дахаты, ён згадаў тое, чаму не надаў значэння ў парку: ён памачыўся там на чысты белы снег, бо не мог выцерпець, да таго абапіўся півам, памачыўся на той, той, той, т о й, ТОЙ снег – і здавалася, галава ўжо болей не вытрымае…
Галава вытрымала.
Але жоўты колер белага снегу стаяў у яго перад вачыма ўсю ноч.
А жонка адно запыталася:
– Ты дзе гэта быў, коцік?
– У каханкі! – не вытрымаўшы, кінуў ён ёй.
– Якія дурныя ў цябе жарты, – павяла яна недаўменна галавою і не стала болей ні аб чым распытваць. – Есці хочаш? Там табе мама галубцоў прынесла… Ты ж любіш маміны галубцы… – I заснула.
А ён пасунуўся на кухню есці цешчыны галубцы. А назаўтра пайшоў у лазню са сваім цесцем – намеснікам міністра, які ўладкаваў яго ў гэтым жыцці, і цёр, цёр, цёр яму спіну. Мачалкаю, да страхотнай чырвані, бо так яму, цесцю, падабаецца. Парыў і цёр, парыў і цёр. За тое, што ў жыцці ўладкаваў. Парыў і цёр і думаў, што сёння ж усё кіне, і згадваў знаёмага, якога нядаўна сустрэў, – той у гаражы ў сябра жыве, дыхаць, кажа, няма чым у сям’і, не магу больш маніць… I ён таксама думаў, што адпарыць вось сёння цесця, разатрэ яму спіну хоць у кроў і пойдзе; у яго ж свой гараж ёсць і свая машына, якія дастануцца яму пры гіпатэтычным падзеле маёмасці, яны з жонкаю гэта ўжо не раз абгаворвалі, – і нікуды не пайшоў. Бо як пайсці жыць у гараж, нават у свой? Калі ёсць усё, за што прывык хавацца ад праўды й чым нават ганарыцца навучыўся.
Гняздо, якое ты звіў, на якое жыццё паклаў. Не, лягчэй прывыкнуць, чым прызнацца сабе, што ўсё, чым жывеш ты ў гэтым гняздзе, – хлусня, якую ты некалі так ненавідзеў…
У цябе плаўнікі выраслі, зразумеў ён раптам. Гэта рыба не можа жыць у бруднай вадзе. А ты можаш. Ты – ці ўвогуле чалавек? – такая істота, якая да ўсяго прывыкае.
I тут ён сам сабе зарагатаў.
Жонка прачнулася й спалохана ўтупілася ў яго. Яна заўсёды падазравала, што ён «з прыветам». Ёй жа ніхто не перашкаджае раз на год ехаць на поўдзень адной, бо яна вычытала ў амерыканскіх псіхааналітыкаў («Слова якое прыдумалі! – шалеў ён, калі яна расказвала аб прачытаным у іх. – Хіба ж можна прааналізаваць псіхіку?!»), што сужэнцы раз на год павінны расставацца на нейкі час, каб адпачыць адно ад аднаго… Дык вось, ёй жа ніхто не перашкаджае прыязджаць з гэтага поўдня пышнай, сакавітай, задаволенай і млява, прытворна-пяшчотна ўсміхацца, пацалаваўшы яго: «Як сумавала я без цябе, коцік… А ты, ты сумаваў без мяне?» – «Пэўна ж, дарагая», – адказваў ён, ненавідзеў сябе – і разумеў сябе…
Яму даўно ўжо было напляваць на ўсё, што з ёю звязана, толькі ўсё-такі цяжка бачыць на ёй увесь гэты пляжны бруд… Але ён маўчаў, абы не чапала. Абы ў душу не лезла. А часам так хацелася раптам, каб залезла – усёй рукою! Сказала б хоць што-небудзь. Можа, штосьці ўсплыло б тады на паверхню бруднай вады – чалавечае… Бо што за гэтым брудам убачыш, апрача таго, што жыццё пустое й праходзіць у хлусні, двудушшы, здрадзе, у вязніцы, якую ты сам сабе збудаваў.
Яна яму світар вяжа, у падарунак на які-небудзь Новы год ці дзень нараджэння, а ён яго ціха так ненавідзіць… Глядзець не можа, як вяжацца ён, глядзець не можа на рукі яе, што так спрытна маніпулююць спіцамі, нават на самі спіцы, а потым носіць гэты світар – і нічога, нават прыемна бывае, калі калегі па працы ўхваляюць жончыны рукі й густ…
Дык вось – ён зарагатаў сам сабе. Бо раптам падумаў:
«У мяне ж патэльня без здору смажыць, вось у чым справа! Усё ў мяне ёсць, нават патэльня без здору смажыць! Вось чаго я ў гэтым жыцці дасягнуў. Ці магла падумаць калі-небудзь пра таксе мая бедная мама, якая доўгія гады і ўзімку есці гатавала ў хляўчуку, бо не хацела завіхацца побач з свякрухаю на кухні ў хаце, не хацела замінаць ёй…»
А потым ён аднойчы не вытрымаў і абазваў цесця прыстасаванцам, жулікам, прайдохам, махляром, шахраем, чмутом, аферыстам, бандзюгам, злачынцам, эсэсаўцам – кім толькі ён яго не назваў! – і калі ўжо цесць усчырванеў з твару больш, як у лазні, і нагаварыў яму ў сваю чаргу, што зяцёк ягоны – паслаў жа Бог! – алкашня «падзаборная», нікчэмнасць, рубля парванага без яго, цесця, не каштуе, – «Дарма, што ты мне спіну трэш, думаеш, я не разумею?» – ён заляпіў цесцю такую поўху, што стары грымнуўся на падлогу…
Потым быў мір. Сарамлівая цішыня за сталом, пяцізорачны «Арарат», ікра чырвоная й чорная і камандзіроўка за мяжу, і не куды-небудзь, а ў Данію, – цесцем, вядома, зробленая… I павышэнне па службе – істотнае павышэнне, цераз галаву. Ты толькі, зяцёк, не шумі. Я сам колісь шумеў, сказаў яму цесць шэптам на кухні, ужо на добрым падпітку. Ты думаеш, я яе, старую каргу, кіўнуў ён у бок гасцёўні, не ведаю ? Думаеш, не ведаю, што гэта за штучка была?.. I яму, зяцьку, было сорамна, і яны цалаваліся, і нават плакалі, жаліліся адзін аднаму на жыццё, але аднаго не заўважалі: яны ж адзін аднаму самі на сябе жаляцца…
А калі пайшоў цесць, жонка, сама ўпітая, сказала яму нешта абразлівае, і ён збіў яе на горкі яблык. Яна два тыдні на працу выйсці не магла – твар сіні быў. Кідалася не тое што на развод – у суд падаваць. Але прыйшоў цесць, крычаў, лямантаваў, роў, трэс перад самым яе носам нейкімі паперамі, паводле якіх зяцёк едзе ў Данію на тры месяцы, і сам нарэшце, не вытрымаўшы яе енку, гэтак заехаў дачцэ ў вуха, што яна ажно пакацілася. Вішчэла, вішчэла – і сціхла.
А ён ёй з Даніі такое футра прывёз, што ў яе аж вочы на лоб вылезлі і яна ўмомант забылася на той страшны мардабой. Нават новы відзік разам глядзелі, які ён з той самай Даніі прывёз, – стары на кухню перанеслі, – глядзелі, вядома, парнуху, з тае ж Даніі, і займаліся ўсім гэтым, што бачылі на экране, – усю ноч, да ачмурэння.
Але пад золак, калі яна прасіла: «Яшчэ, яшчэ!» – ён раптам здранцвеў і ўсё ў ім памерла.
Мядзведзяў болей няма, згадаў ён.
I снег – жоўтага колеру.
– Ну чаму так заўсёды – снег становіцца жоўты?! – зароў ён раптам, калі ўвесь дом яшчэ спаў, зароў так, што ажно сабака ў кватэры наверсе забрахаў, – і яна спалохана адсунулася ад яго да сцяны, забілася ў кут.
I шмат яшчэ чаго было ў ягоным жыцці…
Пра каго расказваю я? Пра яго? Пра сябе? Пра нас абодвух?
Ён стаіць ля вакна.
Я стаю ля вакна.
Багата хто з маіх знаёмых стаіць ля вакна. З тых, што душу сваю хоць крыху раскрывалі мне ці чыю душу я й сам без расповедаў бачыў.
А нехта ніколі не стаіць. Толькі чаму і праўда так часта снег з гадамі становіцца жоўты?..
