Увага! Поўны змест
Нядаўна ў нашым N-ску памёр мой стары прыяцель, на жаль, не сваёй смерцю. Нябожчык вярнуўся з ссылкі і спачатку быў вясёлы і ўсё збіраўся зноў узяцца за працу на карысць роднай старонкі. А ў нядоўгім часе з ім зрабілася нейкая змена — спахмурнеў, пачаў адсоўвацца ад людзей, нават блізкіх, і ў канцы налажыў на сябе рукі.
Аб цікавым жыцці гэтага чалавека з чыстым сэрцам і вялікімі здольнасцямі, а неласкавай доляй я яшчэ спадзяюся расказаць некалі чытачам, а пакуль што друкую яго, здаецца, ядыны твор, знойдзены мною сярод другіх папераў нябожчыка. Мо людзі, знаўшыя яго, зразумеюць, якую муку нёс у сабе гэты чалавек, і слова асуду яму не зляціць з іх вуснаў.
— Дык чаму, пытаецеся, твар мой бледны такі, і вочы запалыя, і рукі белыя з сінімі жылкамі, і ад чаго пахілы я, кволы, як тое зелле, што расцець у скляпох сярод вільгоці і гнілога паветра? А той, знаны вам, быў саўсім іншым чалавекам! Чаму ж? Хіба трэба яшчэ пытацца? Хіба нават каб не ведалі, не можна адгадаць, што я прыйшоў з няволі?! Хіба твар мой, вочы мае, рукі мае, карк мой крывы і цела кволае не сведчаць вам, што я чалавек без крыві? З няволі, з няволі вярнуўся, — зразумейце гэта і не пытайцеся больш!
Хай кроў мая гнілая, вільготная, хай сэрца маё, як дрыгва, — пашкадуйце мяне і не пытайцеся!
Ах, сорам мне, ах, ганьба мне! Пракляцце на галаву маю, на дзень той, што першы ясным сонейкам павітаў мяне, — няшчасце дому свайго і гора маткі сваёй… Галубачка мая сівакрылая! зязюлечка! ластавачка мая гаротная! Ці помніш ты, як бянёхала мяне малога, як плакала ты над калыскай маёй, калі плакаў я, і як смяялася, калі я смяяўся? Ці помніш ты дзень той прыгожы, калі, пагнаўшыся за свавольным зайчыкам, якога любае сонейка пусціла праз балонку ў хатку нашу, я аддзяліўся ад лавы і зрабіў першыя два крокі па бітай падлозе? Якім шчасцем засвяціліся вочы твае тагды і сама ты абпрамянілася, як сонца! А смачнейшыя выбіраючы кавалачкі хлеба і сала, укладала ў торбачку маю — дзянны харч мой у школку, — помніш ты? А ці помніш, матачка, як далёка за ваколіцу выходзіла ты спаткаць мяне са школы? Якою гордасцяй залівалася тваё сэрца і твар твой расцвітаў, калі ты чула пахвалы мне ад чужых? I потым як, спагадаючы моладасці, пазірала на мяне з маёй мілаю і, згодная ў сэрцы з маім выбарам, казала: «Добрая з вас, дзетачкі, пара»? Помніш ты? Помніш жа?
Ах, бачу я, помніш ты гэта і нават болей чым помніш! Думкі і вочы твае не нацешацца тым, што прайшло ўжо, і дні сягонняшнія замяніла ты ўчарайшымі днямі. Дык адарвіся ж ад іх! Прызнай жа твайго пярвінку, улі ў сэрца маё кроплечку роднага пачуцця і ўбачыш, як заб’ецца яно, як чырвоным зробіцца твар мой, і вясёлымі вочы, і простым карк мой, і моцным цела.
У няволі, у няволі жыў я гэтыя гады, і захірэў без роднага паветра, і зрабіўся, як гнілое зелле ў гнілым скляпу!
А цяжкая ж гэта рэч — няволя — і што яна з людзьмі робіць!..
Спярша, як злоўленае арлё, нічога не ведаеш і кідаешся ў вокны на жалезныя краты, у шчылінкі — усюдах, адкуль ідзець свет, абы ўцячы, абы вярнуць сабе волю. Але ж не: краты моцныя і шчылінкі вузкія, і цераз іх не праціснешся. Яшчэ не і рацячы надзеі, пачынаеш біць галавой і кулакамі і ўсім целам стукацца аб сценкі —дарма! Мур стаіць сабе нязрушаны, а галаве і ўсяму робіцца балюча. У злосці, у роспачы грызеш тады сабе рукі і раздзіраеш грудзі свае да крыві, плачаш, крычыш — дарма, толькі жорстка-сардэчная варта рагоча, гледзячы на твае мукі. У канцы нестаець сілы. Кідаешся на падлогу, моцна сплюшчываеш вочы і хочаш памерці. I смерць не ідзе! Мучышся гэтак; змяняюцца дні і ночы, у сэрцы тваім надзея змяняецца роспаччу і роспач надзеяй многа-многа разоў, і толькі тагды, паціху і паволі, як астрожны вартоўнік, падкрадаецца к табе смерць.
Каб жа ж гэта была яна! Каб не жыць саўсім! Не бачыць, не думаць, не хацець, не быць!
У няволі гэтак не паміраюць. Вось я з белым тварам, і рукамі з сінімі жылкамі, і вачмі без жыцця, а хто скажа з вас, што я нябожчык? Усе забыліся, ніхто не можа пазнаць, нават родная маці кажа: «Гэта не сын мой», а ніхто не скажа, што я нябожчык.
Бо смерць мая—жыццё маё, і гэта смерць, якой паміраюць у няволі. Толькі тамака можна гэтак цяжка канаць, так мучыцца не стогнучы, бо няма каму слухаць і каму памагчы. Толькі тамака, у няволі, прыходзіць нехта ці нешта і, раз прыпаўшы да грудзей, ужо не адыходзіць, пакуль не выссе ўсёй крыві і сам не атруціцца той атрутаю, якую пусціў у жылы.
I калі яно пачнецца, адразу перастаеш усміхацца нават найлепшаму ў свеце: яснаму сонцу і прамінуўшым дням сваім. I гневацца на найгоршае ў свеце, на знявагі чалавечай павагі тваёй перастаеш. Ясны дзень, ці ходзяць па небе чорныя хмары — усё роўна. Далі табе спакою ці дратуюць цябе і здзекуюцца над табой — усё роўна. Нічога не жадаецца сабе, ні другім. Нічога не хочаш рабіць. Свет навокал робіцца мутным і белым, як вочы сляпога, і невыразным, як твар звар’яцелага. Нешта парнае, праціўнае, замест паветра, уліваецца ў грудзі, ласкоча ў горле, туманіць розум і робіцца тваёй істотаю. Ах, цяжка мне, людзі!
Чаму гэта сэрца чалавечае такое, што ёсць у ім нейкія сховы, дзе крыецца людскі боль? Чаму, забыўшыся аб мінуўшчыне, успамінаеш будучыню, а ўбачыўшы наперадзе сябе чорную бяздонную яму, баішся яе, і, маўляў, забрытаны конь, пакіраваны ўночы рукой бяспечнага ездака, стаіш і круціш галавою, і ўпіраешся, не хочучы далей ісці, і, шкадуючы жыццё сваё, трасешся ўсім целам? Нашто мне жыццё, калі яно — смерць, калі родныя мае не ведаюць мяне, а маці цураецца мяне? I хіба вам, людзі, што не хочаце прыняць мяне за свайго, не ўсё роўна? Наш го пытаецеся, чаму твар мой бляды? Нашто дакучаеце, даведаючыся, чаму вочы мае запалыя і рукі белыя з сінімі жылкамі? Праз цікавасць? Хіба ёсць закон такі паміж вас чужое гора абцяжаць сваёй безупыннай цікавасцю і дзеля памаўзлівасці сваёй бярэдзіць чужыя раны? Ці, можа, міласэрдзе ўзварухнула сэрца ваша і, пашкадаваўшы мяне, запыталіся? Тое міласэрдзе, якое робіць цуды і падымае з ложа смерці, якое золатам праменняў сваіх прабівае цьму, і душы сляпыя выводзіць з панства роспачы, і пахучымі кветкамі абсыпае іх, і купае ў млечнай расе векавечнага шчасця? Калі гэтак, не пытайце ж, а бардзей прыміце мяне на грудзі свае і скажыце мне: «Брат мой» і «Сын мой», каб сэрца маё, разагрэўшыся ад ласкі вашай, часцей забілася і вышэй узнімаліся грудзі, набіраючы роднага паветра, і зноў палілася ў жылы чырвоная кроў, і кветкамі жыцця аздобіўся твар, і шчасцем заблішчэлі вочы. Ці найзлейшых сабак сваіх нацкуйце на мяне, каб яны перагрызлі горла маё, забралі смерць маю і жыццё маё, і я не скажу, што вы без літасці.
Бо з няволі, з няволі вярнуўся я і не маю спакою!..
1915
