Увага! Поўны змест
I
…«Дарагі мой, добры! Не шкадуй, не сумуй за мной!.. Ах, сэрца маё баліць, як нагадаю сабе тваё журлівае сумаванне, калі ты застанешся адзін… Дык не магу ж я, не магу! Беспераможнае пачуццё цягне, кліча мяне за ім… Пакоі нашага дому гнятуць, душаць мяне, наша пасцель зрабілася жарстчэйшай ад цвёрдага каменя! Не магу… Павінна ісці, уцякаць, бо гэтта — смерць. Не шукай нас. Не сярдуй.
Твая Альжбета».
I другою рукою:
«Дарагі Антосю! Датачу і я колькі слоў: іначай не магло быць. Не сярдуй на Альжбету, а на мяне — як ведаеш.
Віктар».
…Маленькая ружовая картачка з дробнымі жаноцкімі літарамі адразу сталася зялёнай. Вагнёвыя, чырвоныя, свідруючыя вочы літары, паволі ўцякаючыя з паперы, некуды зніклі. Потым белы свет спірытусовай лямпы змяніўся, зжоўк, потым сцямнела і зрабілася пуста.
Раптам сэрца, якога ніколі не было чуваць, застукала ў грудзях так моцна і звонка, што аж забалела ў вушах. Млосць ахапіла ўсё цела, і левая рука, разам з картачкай, сама ссунулася са стала і, ударыўшыся аб поручань крэсла, звесілася ў паветра.
Калі ён, перамогшы хвілёвае абяссіленне, устаў з крэсла, лямпа зноў засвяцілася роўным белым светам, але прамені яго, затрымоўваючыся пад зялёным каптуром, узмацнілі страшэнна цяжкае пачуццё пусткі.
Ад гэтага пачуцця закруцілася галава і некуды паплылі цёмныя сцены дубовага кабінета з алейнымі малюнкамі і старасвецкай зброяй. Цяжкая гатыцкая канапа з шафачкамі, палічкамі па бакох і над спінкай і вялікі партрэт жонкі над ёй на сцяне, як па загаду цудоўнай сілы, змянілі сваё месца і сталі якраз проць вачэй, засланіўшы высокія дзверы.
З партрэта глядзелі на яго вялікія карыя вочы; вітаючы, міла ўсміхаліся чырвоныя пекныя вусны, голая, з-пад багатага чорнага ўбрання шыя свяцілася дзявочай белізной; непакорная пасмачка валасоў спусцілася, уючыся, на пекны лоб.
Яна паўстала з партрэта перад ім як жывая, і на хвілю, здалося, як святая, абпрамянілася яркім залатым светам. Але як толькі ён, запомніўшыся, схацеў падысці і стаць перад ёй на калені і, сашчапіўшы рукі, прасіць, каб не адыходзіла, і крануўся з месца — усё знікла, і зноў зрабілася пуста.
Асцярожна, трымаючыся за стол і за парасстаўляныя ў пакоі крэслы, падышоў да канапы, і, падлажыўшы пад галаву вышываную шоўкам на зялёным аксаміце падушку — яе работы, — палажыўся, і доўга, без ніякай мыслі, прыслухоўваўся да шуму ці то ад лямпы, ці ад вялікага болю ў галаве. Потым устаў, зняў са сцяны яе партрэт і ўмацаваў яго на крэсле з высокай спінкай. Паправіў каптур на лямпе, каб увесь свет падаў ёй на твар, і сеў на канапе.
Як кінематаграфічныя абразкі, змяняючыся і мігаючы, панясліся ўспамінкі. Праз усё жыццё!.. Праз усё жыццё любіў ён яе!..
Вось Тосік і Бэта ў высокім белым з пазлацонымі гзымсам і мэблямі пакоі гуляюць у хованкі: з-за шырокага фатэля высоўваецца яе нябеская сукеначка, чуцен стрыманы залаты смяшок, але Тосік нібы не бачыць і не чуе — трэба шукаць даўжэй, каб справіць больш радасці сваёй свавольнай любоце.
Вось — «пан Антось» просіць «высокапаважаную пані, каб зволілі аддаць руку панны Альжбеты, як яна ласкава дакляруе аддаць сваё сэрца», а «панна Альжбета», стоячы гэтта ж, чырванее, як піён, і вочкамі, поўнымі брыллянтовых слёзак, таксама благае «высокапаважаную пані», «каб зволіла».
Потым гучнае вяселле — гуляў увесь павет бязмала. Потым штогоднія балі, на якія з’язджаліся адусюль госці, — музыка, танцы, рой уздыхачоў да непрыступнай пані Альжбеты, а паміж імі і гэты самы Віктар Студніцкі, школьны прыяцель, вядомы ўсяму свету артыста-маляр.
«Так, так — ён жа і рабіў партрэт. Яшчэ жартаваў тады, што гатоў закахацца. На другі год па нашым шлюбе, праз тры ці чатыры месяцы, як радзіўся Янук, а, здаецца, праз год радзілася Стэня…»
Думка аб дзецях перарвала рой успамінкаў, а на змену ім прыйшоў клопат: што рабіць з дзяцьмі? Што ім сказаць і як?
«Ну, Янук — ён мужчына і не маленькі, дык можа ўсё ведаць. А Стэня? Як ёй скажаш — яшчэ ж дзіця! Гора, гора! Гэта ж на ўсё жыццё адаб’ецца на іх маладых, неаформаваных душах. I навуцы зашкодзіць, калі напісаць, а не самому паехаць. Напісаць хіба сястры, хай яна, як умее…»
Быццам знайшоўшы найлепшы выхад з клопату, зараз жа запомніў аб дзецях і зноў пачаў углядацца ў партрэт.
Цяперака ён зрабіўся менш выразным. Таксама глядзяць яе карыя вочы і міла ўсміхаюцца губы, і дзявочаю белізной свеціцца адкрытая шыя, і непакорная пасмачка валасоў, уючыся, спадае на пекны лоб, але, здаецца, пакрытыя рэдзенькай, як бы з туману, сеткай, адсоўваюцца далей і далей, трацяць колеры і зліваюцца ў вялікую бруднавата-белую пляму на сцяне цёмнага дуба. Адзінота прысунулася бліжэй…
«Мілая, што ты нарабіла?..»
Дзве буйныя слязы нячутна вымкнуліся з куточкаў вачэй і, як бы хаваючыся ў неглыбокіх, адцяняючых пекнасць поўнага сілы твару маршчынах, пабеглі ўніз. Адна, спаткаўшы на сваёй дарозе густы вус, раздзялілася на некалькі дробных кропелек і схавалася ў каштанавых валасах, а другая, прабраўшыся нейкай убочнай сцежкаю, упала і разбілася аб грубы шлюбны шчырага золата пярсцёнак на правай руцэ.
ІІ
У цішыню цёплага летняга вечара, абражаючы маестатычны спакой глыбокага сіне-цёмнага неба, з летняга, збітага з дашчок тэатрыка ўбіваюцца ўражлівыя згукі шпаркай, вясёлай музыкі і, як бы разумеючы непрыстойнасць свайго ўчынку, хаваюцца ў бочных цёмных каштанавых алеях, дзе, напаткаўшы каля нізкай драўнянай лавы пад старым магутным каштанам новых два галасы, хаваюцца ў траве, у лісцях дрэў і, як свавольныя дзеці, хіхочучы, пераклікаючыся, слухаюць, пільнуюць, што тутака будзе.
— Марыля, сэрца маё! У апошні раз пытаюся, ці любіш ты мяне?
— Паўлачка!..
— Ну, кажы ж, кажы далей… Не магу я вытрываць, калі ты маўчыш… Ну, маўчы, але прысунься бліжэй, пакажы свае вочкі, дай гэтыя зорачкі, я пацалую іх, як даўней цалаваў.
— Не!..
— Што не? Запомніла, як было? А вось так: пацалуемся, і — згода! Ну, Марысь!
— Паўлічак, змілуйся! Не трэба!..
— Чаму, Марысь? Чаму ты смутная такая ўвесь гэты апошні месяц: ці нядужаеш?
— Не, я так, Паўлічак… не магу…
— Чым жа ты не можаш?
— Не хачу…
— Не хочаш? Яшчэ навіну чую, што ты не хочаш? Хадзіць са мною, сядзець, гаварыць? Чым жа я так апрыкрыў табе, чаму раней гэтага не было, хіба я цяпер горшы?
— Не, ты не…
— А-а-а, я не горшы — значыць, ёсць лепшы? Есць? Есць?! Ну, кажы, ну, чаму ж ты нічога не скажаш, чаго маўчыш?! Ну, дык я скажу: я ўсё, усё ведаю. Я ведаю, па кім ты ўздыхаеш. Гэта гэты надзьмуты франт, гэта выстава парыскага краўца вінен, што ты пры мне і смутная і не маеш чаго казаць. Згадаў? Праўда? Ну, Марысь, ну, мілая, адумайся — каго ты любіш толькі! Дзе яго розум, што ён рабіць можа? Піць, ілгаць, гуляць у карты? Не, не — не веру, каб ты закахалася ў ім… Марылечка! А чаму ты так дрыжыш? I рука, як лёд. Холадна? Ну, прытуліся, і будзе цёпла, і будзе добра…
— Мне цёпла, Паўлічак; я так сабе!
— А нашто дрыжаць! Хіба баішся? Каго, мяне баішся?
— Не, я не баюся, але… я хачу ісці дамоў.
— Так хутка дамоў! Няміла, невясёла табе са мной. Даўней ты ніколі так не казала. Наадварот, сама прасіла: пасядзім, пагаворым. Ну, калі ж ізноў спаткаемся — заўтра? Ці, можа саўсім не?
— Не, але я думаю, што нам не можна гэтак позна сядзець і… наогул…
— Што наогул?
— Не трэба.
— Не трэба наогул?!. Вось што!.. Ідзі, ідзі — я цябе больш не трымаю, не хачу затрымоўваць, бо, ведама, там жа чакае «ён». Ха-ха! Ідзі, ідзі!
Цень, чарнейшы ад старога каштана, устаў з лавы і прапаў у цемнаце алеі. Нагле каля дрэва выпраставаўся другі цень, роўны, просты, як абрубак, захвіляваўся ды скрывіўся.
— Марыля! Слонейка маё! Не адыходзь, пасядзі яшчэ. Не любі, не трэба — толькі пасядзі. Астанься, Марылечка!
— Паўлачка, братка, не прасі — не магу я, не магу… Я не люблю больш цябе!
— А каго любіш?
— Ведаеш сам.
— А, дык не пушчу! Хай ні яму, ні мне!
Хвілюючыся, крывы абрубак адарваўся ад каштана і, як пракаціўшыся па скрыпучай жарстве алеі, знік у цемнаце.
Вясёлыя, шпаркія, цікавыя, як свавольныя дзеці, згукі музыкі на хвілінку сціхлі, прыслухоўваючыся: што далей? Раптам, нарушаючы запанаваўшую ціш, пачуўся цяжкі, металічны стук, як ад кінутага ў жалезны чоп каменя. Напружана высокі чалавечы голас крыкнуў: «А-а-а-ай!»
Потым новы камень у жалезны чоп, і ўсё сціхла.
Перапалоханыя, як цікавыя, свавольныя дзеці, каторым часамі здарыцца натрапіць на нешта страшнае, згукі вясёлай музыкі з ціхім шэптам нястройнай гурбаю панясліся назад у дрэнненькі, збіты з дашчок летні тэатр…
III
Свет, свет!.. Белы, чырвоны, жоўты, зялёны цененькімі праменнійкамі і цэлымі снапамі ліецца з суфіту1 з усіх бакоў, куткоў, праз галінкі і лісце цяплічных дрэваў і кветак у жоўтых вазах і зялёных кадушках, з глыбіні дэкараваных кіёскаў, і смяецца, і гладзіць па галоўках, і песціць дробненькія дзівачныя хвігуркі, што хвалямі рознакаляровага лугу пераліваюцца па залі вялікага тэатра.
Цененькія галасочкі, як шчэбет дробнага птаства, зліваючыся ў адзін гул, твораць уражанне пекнага летняга паранку ў лесе, калі маленькія вясёлыя цэладзённыя гаротнічкі спяшаюць памаліцца міламу слонцу за тое, што яно дало ім дзень, вясёлы характар і пекныя галасы.
Аб чым гамоняць між сабой П’ера і Каламбіна, — не можна пачуць, бо іх галаскоў не вылучыш з гэтага агульнага гулу, але па іх тварочках, з якіх не сходзіць вясёлая міна, па іх жвавых рухах, бляску вочак, цікава аглядаючых усіх гэтых к…оў, пеўняў, сланёў і зайчыкаў, налпаў і анельчыкаў, каралёў і дзядоў, рыцараў і камінараў, — усе знаёмыя з кніжак і пеставаныя ў неабмежнай дзіцячай фантазіі хвігуры, — відаць, што побыт у гэтым дзіцячым царстве спраўляе для іх вялікую прыемнасць.
Маленькія сэрцайкі не стоўпяць усяго шчасця ад новых уражанняў, і, шукаючы, з кім падзяліцца, яны бягуць да сваіх мамачак, якія, таксама ўсміхаючыся, пазіраюць на дзіцячае свята са сваіх месц на крэслах каля сцяны. Смеючыся, перабіваючы адно другога, кідаюць ім крыху сваёй радасці і, абласканыя цёплай мамінай ручкай, бягуць, узяўшыся за рукі, у гэты натоўп, у якім так дзіўна і смешна, так хораша.
Атласовыя, белыя з чырвонымі пампушкамі-гузікамі ў П’ера і рознакаляровымі ўстужкамі ў Каламбіны ўбранейкі іх мігцяць па залі, з’яўляюцца там і гэтта; ножкі ў белых пантофлічках ледзьве паспяваюць туды, куды хочацца бліскучым расцікаўленым вочкам.
Ручкі, маленькія гарачыя ручкі ўзаемна сціскаюцца мацней, мацней… Іх доўгая дружба расце гэтта з кожнай новай радасцю, робіцца шыршай, — цясней аплятае іх ніцямі ўзаемнай чуласці і разумення.
Але вось каля вялікай, убранай ватовым снегам і праўдзівымі хвоямі лядоўні, у якой румяны калядны дзед абдзяляў усіх, хто зварочваўся да яго, цэлымі прыгаршчамі цукеркаў, арэхаў, пернічкаў, разам з забаўнымі жартамі, каторых не шкадаваў нікому, — каля гэтага кіёска з Пера сталася нямілае здарэнне.
Каламбіна, прыняўшы ў абедзве ручкі дзедавы падарункі, была затурбавана2 пытаннем, што рабіць, не ведаючы, куды з імі дзецца, і з бяспомачнай мінай абярнулася к П’ера, шукаючы Ў яго дапамогі. Але і той, якраз у гэты момант, дастаў сваю частку, а з ёй такога ж клопату, як і яго пекная дружынка. Убачыўшы сябе ў адным стане, дзеці на момант аслупянелі ад неспадзяванкі. I ў той самы момант пачулі над сабой зухаваты, абразлівы смех і непрыемна-звонкі крык:
«Глядзіце, глядзіце! Як дурныя, як дурныя, стаяць!»
Спалоханыя і абражаныя, прыяцелі абярнуліся ў той бок, з якога наляцела на іх неспадзяваная ўраза. Тамака, пырскаючы смехам, стаяў грубы, большы за іх хлапец у матроскім убранні і ўсё яшчэ дурна крычаў: «Як дурныя, абое—стаяць і глядзяць!» Другія дзеці, ласыя да смеху, як пчол ы да красак, пачуўшы крык грубога бусайлы, згрудзіліся каля іх і, самі яшчэ не ведаючы з чаго, пачалі смяяцца і дражніць іх.
Каламбіна, апрытомнеўшы ад першага замяшання, страшэнна разгневалася. Яе маленькае сэрцайка гатова было разарвацца ад запанаваўшага ў ім пачуцця; нябескага колеру вочкі сцямнелі і кідалі іскры на свавольнікаў, з дрыжэўшых губак гатовы былі паляцець у адказ ім гнеўныя, гострыя, як нож, словы.
П’ера таксама быў абураны на ўсіх, а асабліва на таго бамбізу, з-за якога падняўся ўвесь гэты смех і здзек над імі. Незаслужаны, неспадзяваны здзек грыз, еў яго, як вераломная крапіва, за якую часамі зачэпішся, гуляючы ў садзе. Каб не дзедавы падарункі, што гэтак не ў час прыйшліся, то пакаштавалі бы яны, а асабліва той «дурань», ці моцныя ў яго кулакі. Ён бы ім паказаў!
Але звязаны па руках падарункамі, палавіна каторых прызначалася любай прыяцельцы, ён, сраброўна адшукваючы найлепшага спосабу адплаціць ім, стаяў, нічога не пачынаючы.
Каламбіна ў канцы не вытрывала. Вялікі гнеў змяніўся на вялікія слёзы. Закрыўшы рукамі твар, каб ад ворагаў утаіць сваю слабасць, і пагубляўшы пры гэтым усе цукеркі і пернікі, яна пабегла схавацца ад людской няпраўды пад матчыну ласку, уцякаючы да тае вялікай сілы, пры якой заўсёды гэтак бяспечна і гэтак спакойна. Кінуўшы некалькі абражаючых слоў усім гэтым забіякам, і П’ера таксама пабег за Каламбінай, каб, аддаліўшыся ад крыўдзіцеляў, падтрымаць і пацешыць яе сваім прыхільным, сваім… мужчынскім словам.
Сталася, аднак, дзіўная рэч: тая, якую ён моцна любіў і каторай усім сэрцам заўсёды спагадаў, успакоіўшыся пры матцы, на яго глядзела гнеўнымі вачыма — як там на абражаўшых яе распуснікаў. Ні ціхі, даходзячы да сэрца погляд, ні цукеркі, захованыя з вялікім самаахвяраваннем для яе, ад каторых яна цяпер адварочвалася, ні благальныя нясмелыя словы — нішто не рабіла ўражання, не змяняла гневу на міласць. Толькі заступніцтва маткі Каламбіны за няшчаснага і ні ў чым не віннага хлопчыка, здаецца, пагадзіла яе з П’ера, і яна згадзілася пайсці з ім гуляць зноў.
Але закаханым, чулым сэрцам ён даведаўся, што Каламбіна ўжо не тая, якой была за паўгадзінкі ўперад. Праўда, яны, як і тагды, хадзілі разам па залі, узяўшыся за рукі, і часамі здавалася, што ўсё ўжо запомнена, усё мінула, але—толькі здавалася! Бо калі бліскучыя радасцю вочы Каламбіны звярталіся на яго, каб расказаць аб нечым пацешным, — блеск іх паволі мяняўся, рабіўся халодны, сталёвы, радасць у іх гасла, усмешка мілая на твары распрастовывалася, хмурыліся броўкі, і пахаладзеўшая ручка мімаволі выслізгівала з цёплай і такой бяссільнай рукі П’ера…
П’ера чуў, як з кожным такім момантам траціцца яго шчасце, —дык што ж ён мог зрабіць? Толькі непакоіцца, толькі дрыжаць за яго ў душы.
Чамусьці яму здавалася, што найлацвей паправіць справу, трымаючы ўвагу Каламбіны толькі на сабе, і, робячы гэта, ён няўмоўчна гаварыў ёй усякія смешныя рэчы; нясмела трымаючы за руку, вадзіў яе па залі, шукаючы ёй новых уцех, а з пачаткам агульнай гульні стараўся быць лаўчэйшым і спрытнейшым за другіх, каб яна бачыла яго здольнасці і цаніла. Першую дзяцінную польку ён танцаваў з ёй доўга, аж покуль сама Каламбіна не сказала, што больш не хоча, бо закруцілася галава.
I ўсё ж!..
Калі пястуючыя, як лясная вясенняя песня, гукі закруцілі дробненькія, дзівачныя, аблітыя рознакаляровым светам фігуркі ў плаўным чароўным вальцы, — П’ера адзін не круціўся, а стаяў і горка плакаў.
Каламбіна — яго Каламбіна, вясёлая, шчаслівая, саўсім другая, а нетакая, як з ім,—танцавала, крышачку адкінуўшы назад галаву, моцна і уфна3 апіраючыся на руку нейкага золатавалосага маркіза ў кароткай пунсовага колеру апончы і са шпагай пры боку.
Дзівуючыся з-за густой ліствы цяплічнага лаўру на гэтую пару, на сваю — не яго — Каламбіну, П’ера плакаў.
Бедны П’ера!..
1918
1. З суфіту (польск.) — са столі;
2. Затурбавана — заклапочана;
3. Уфна (польск.) — даверліва.
