Звярніце ўвагу! Поўны змест.
І
Жыў на свеце хлопчык Алік. Не вялікі і не маленькі. Так сабе, сярэдненькі. З кірпатым носікам, абсыпаным рабаціннем, з упартым чубам, які не хацеў прычэсвацца, са смяшынкамі ў хітрых вачах.
Любіў той хлопчык ездзіць на трамваях і аўтобусах – з білетам і без білета… Любіў кіно – добрае і дрэннае. Любіў цукеркі і марожанае. Любіў свае самаробныя шаблі, кінжалы і пісталеты.
Вось, здаецца, і ўсё, што ён любіў.
А чаго не любіў? Усяго іншага. Нават памыцца і прычасацца як след ленаваўся. Так нямытым ды лахматым і хадзіў у свой чацвёрты «Б» клас.
Маці і крычала на яго, і гразіла, і прасіла:
– Сядзь ты, Алік, за кніжку. У цябе ж адны двойкі ды тройкі.
– Ат, не хочацца.
– Падмяці, Алік, пакой. Глядзі вунь, як насмяціў, майструючы свае пісталеты.
– Ат, не хочацца.
– Схадзі, Алік, у магазін па хлеб.
– Ат, не хочацца.
– Ах ты, лянота мая горкая! – уздыхала маці і сама падмятала пакой, хадзіла па хлеб і рабіла ўсё, што трэба рабіць дома.
Настаўніца Аліка дакарала, кожны дзень пра яго ў дзённіку скаргі пісала. Важатая на зборах атрада сарамаціла. А яму хоць бы што. Толькі большая злосць на ўсіх разбірала.
Аднойчы Алік позна варочаўся дахаты – загуляўся з сябрамі ў вайну. Чуе – нехта енчыць у цёмным закутку двара.
Алік спыніўся.
– Хто там? – пытаецца.
– Я – Лянота, – пачуўся тонкі пісклявы галасок.
– А што ты тут робіш?
– Нічога. Мяне выкінулі.
– Хто?
– Валерка з дзесятай школы. Не хоча больш дружыць са мною. Вазьмі ты мяне.
– А дзе я цябе падзену? Маці мне не дазваляе цягаць у кватэру рознае ламачча.
– Я – не ламачча! – пакрыўдзілася Лянота. – Я табе памагаць буду.
– Якая ад цябе помач?
– А якую хочаш?
– Вучыцца за мяне будзеш?
– Не. Вучыцца не хачу. Я – Лянота.
– Пасцелі засцілаць, пакой падмятаць?
– Не, – запішчала Лянота. – Я не люблю ніякай работы.
Усміхнуўся Алік і кажа:
– Выходзіць, ты – мая сястра. Мама мяне таксама лянотай заве.
– Але ж, твая сястра, – падхапіла сапраўдная Лянота. – Толькі я – не простая сястра, а – чароўная! Не пакідай мяне ў бядзе, брат мой! Я буду дружыць з табою. На ўсіх тваіх ворагаў дрымоту ды ляноту наганяць буду.
– О, гэта добра! – згадзіўся Алік. – А дзе ж я цябе трымаць буду?
– Дзе хочаш. Я – маленькая. Шмат месца не займу. Пасадзі мяне ў якую-небудзь скрыначку, хоць у пенал, і я там буду жыць. Карміць і паіць мяне не трэба. А калі табе спатрэбіцца мая дапамога, вазьмі скрыначку ў рукі і скажы: «Лянота, Лянота, нагані на таго і таго дрымоту».
I ўсё будзе зроблена. Толькі, глядзі, не адкрывай скрыначкі: я не люблю святла.
Схапіў узрадаваны Алік сваю новую сяброўку, прынёс дахаты і сунуў у пенал.
II
Назаўтра Алік зарабіў чарговую двойку па мове. На пераменцы сябры напалі на яго:
– Дакуль гэта будзе, Алік? Ты ганьбіш нас!
Узлаваўся Алік на сяброў. Узяў з партфеля пенал, зайшоў у цёмны куток калідора ды прашаптаў:
– Лянота, Лянота, нагані на чацвёрты «Б» клас дрымоту.
– Добра. Будзе зроблена, як ты пажадаў, – прапішчаў знаёмы галасок з пенала.
Празвінеў званок.
Алік вярнуўся ў клас. Бачыць – усе яго сябры сядзяць за партамі і пазяхаюць. Ды так, што аж сківіцы трашчаць. А іншыя ўжо спяць.
Алік сеў за сваю парту і цікуе, што будзе далей.
У клас увайшла настаўніца Ганна Іванаўна.
– Што гэта? – здзівілася яна. – Чаму вы пазяхаеце?
– Спаць хочацца, – адказалі тыя, хто яшчэ не заснуў.
– А што ж вы ўночы рабілі?
– Спалі…
Пакуль настаўніца распытвалася, заснулі і ўсе астатнія вучні чацвёртага «Б» класа.
Настаўніца прысела за сталом, дастала класны журнал.
Але тут на яе напала такая дрымота, што яна адразу асунулася на спінку крэсла і соладка захрапла.
Алік узрадаваўся: «Малайчына Лянота! Цяпер урока не будзе і новай двойкі я не зараблю». Ён дастаў з партфеля кніжку «Прыгоды Мюнхгаўзена», усміхнуўся сам сабе і пачаў чытаць.
Кончыўся ўрок. На калідоры зазвінеў званок. I клас заварушыўся.
Першай прачнулася настаўніца Ганна Іванаўна. «Ай-яй, – спалохалася яна. – Гэта ж, мусіць, я незнарок задрамала на ўроку». I, моцна засаромеўшыся, выйшла з класа.
Услед за ёю пабеглі і вучні.
III
Прыйшоў Алік дадому. Маці глянула ў дзённік і ахнула:
– Зноў двойка!
I давай крычаць на Аліка:
– Гультаіна ты! Абібок! Вось скажу бацьку – няхай зніме на цябе папругу.
Пад вечар бацька вярнуўся з работы. Маці сказала яму пра новую Алікаву двойку.
– Хоць бы раз ты насварыўся на яго, стары! – крычала маці. – Што ў цябе, папругі няма?
Бацька быў у той дзень невясёлы – нешта не ладзілася ў яго на рабоце. I ён сапраўды зняў папругу ды злёгку хвасянуў Аліка ніжэй спіны.
Алік заенчыў на ўвесь дом.
– Глядзі ў мяне! – сказаў бацька. – Калі яшчэ раз прынясеш двойку, то заробіш не такой папругі.
Крыўда агарнула Аліка – свет няміл яму зрабіўся. Дастаў ён цішком пенал з партфеля і паклікаў сваю сяброўку:
– Лянота, Лянота!
– Што з табою, братка? – азваўся голас Ляноты. – Ты, здаецца, плачаш?
– Ага, – адказаў Алік, выціраючы кулаком вочы.
– Чаго ж ты, братка, плачаш? Чаму горкія слёзы ліеш?
– Як жа мне не плакаць? Як горкіх слёз не ліць? Усе на мяне крычаць, усе крыўдзяць. Увесь свет супроць мяне выступіў.
– Добра, – сказала Лянота. – З гэтай мінуты ты будзеш жыць спакойна: свет цябе крыўдзіць не будзе.
Толькі сказала так Лянота, як тут жа ў кватэры патухла святло.
Алік пачакаў крыху – думаў, бацька паправіць пробкі. Ды бацька чамусьці сядзіць у крэсле і не варушыцца. Маці таксама дрэмле на другім крэсле са швом у руках.
Алік выйшаў на двор. Хацеў з сябрамі пагуляць. Ды на цёмным двары нікога нідзе не відаць.
Куды ж падзеліся яго сябры? Алік, вядома, не думаў, што Лянота іх пакарала разам з усім светам.
Выйшаў Алік на вуліцу. А там – адна цемень. Ні людзей, ні машын. Дзіва!
Вярнуўся Алік дадому. Знайшоў агарак свечкі. Запаліў. Успомніў, што даўно ўжо есці хочацца. Адчыніў буфет. А ў ім – хлеба ні крошкі. Толькі масла ляжыць у сподачку. Паспрабаваў – нясмачнае масла без хлеба!
«Можа, схадзіць у магазін?» – падумаў галодны Алік. Падышоў да крэсла, на якім драмала маці.
– Мама, дай грошы. Я па хлеб збегаю.
Маці толькі прамармытала нешта і зноў заснула. Алік яшчэ раз пабудзіў яе.
– Ат, – пакруціла галавою маці, – адчапіся. Мне не хочацца ўставаць, шукаць сумку.
Будзіць бацьку Алік не адважыўся, каб зноў папругі не зарабіць. Знайшоў сам матчыну сумку, а ў ёй – некалькі медзякоў. Пералічыў: хопіць на малы батон, яшчэ і застанецца! Апрануўся і кулём кінуўся на двор.
Прыбег у магазін, глядзіць – замок па дзвярах…
«Што за ліха? – падумаў Алік. – Цяпер не больш васьмі. Гэты ж магазін зачыняецца ў адзінаццаць. Ну, што ж. Трэба садзіцца на тралейбус ды ехаць на другую вуліцу. Можа, там магазін яшчэ не зачынены.
Алік выбег на тралейбусны прыпынак. Пастаяў хвілін дзесяць – ніводзін тралейбус не паказаўся.
Тут толькі Алік успомніў, што на вуліцы няма святла. А калі няма святла, то не пойдзе і тралейбус. Прыйшлося цягнуцца пехатою ў другі хлебны магазін. Дайшоў сяк-так па цёмнай бязлюднай вуліцы. Глядзіць – і гэты зачынены. Алік кінуўся ў трэці. I трэці – зачынены. Хадзіў, хадзіў цэлы вечар ды ні з чым і дадому вярнуўся. Змарыўся так, што і на голад забыўся. Зваліўся па ложак, як сноп, ды моцна заснуў.
IV
Спаў Алік доўга. Ніхто яго не будзіў. А калі прачнуўся ды глянуў на гадзіннік, дык аж за галаву хапіўся: цэлую лішнюю гадзіну праспаў!
Выбег Алік на кухню, бачыць – там маці сядзіць з бульбінай у руках і дрэмле.
– Ты чаму мяне не пабудзіла? – напаў на яе Алік. – Праз цябе я ў школу спазніўся!
– Я хацела цябе пабудзіць, – адказала маці. – Але такая на мяне лянота напала, што я нават устаць з табурэткі не магу. Пачала бульбу чысціць, дык яна ў мяне з рук валіцца.
– Ай-яй-яй! – замітусіўся Алік. – Будзе мне ад Ганны Іванаўны. Напішы хіба запіску, што ў мяне жывот балеў…
Алік прынёс маме кавалак паперы і карандаш. Маці ўзяла паперу, але яна тут жа выпала ў яе з рук.
– Што ты – бязрукая? – са злосцю сказаў Алік.
Ён падняў паперу і зноў падаў маме. Але па гэты раз маці нават рукамі не паварушыла.
– Не магу пісаць, – прагаварыла яна лянівым голасам.
– Чаму?
– Не хочацца. Нічога не хочацца рабіць.
– А снеданне ты таксама не згатавала?
– Не.
– Што ж мне есці?
– Не ведаю. Хлеба няма. Бульбы насмажыць не магу. Смаж сам, калі хочаш.
Алік за ўсё сваё жыццё не ачысціў яшчэ ніводнай бульбіны. Не ўзяў бы ён у рукі нажа і цяпер, каб не голад. Але толькі пачаў чысціць бульбу, як востры нож – шах! – і парэзаў яму палец. Алік страшэнна баяўся крыві. I ён так зароў, што маці аж вочы адплюшчыла. Паглядзела на парэзаны Алікаў палец, паківала галавою ды зноў задрамала.
– Не буду чысціць гэтай праклятай бульбы! Лепш не еўшы пайду ў школу, – раскрычаўся Алік, завязваючы бінтам палец.
Сабраўся ён і без запіскі пабег у школу.
На школьным двары нікога не было. У калідоры – таксама. Адчыніў Алік свой чацвёрты «Б» клас – і там ні жывой душы. «Відаць, урокі скончыліся, ці што? – падумаў Алік. – А дзе ж тады другая змена?»
Пахадзіў ён па пустых вуліцах і зноў вярнуўся дадому. Бачыць – маці, як і раней, дрэмле на табурэтцы. Бацька сядзіць у сталовай з газетай у руках, хоць відаць было, што ён зусім яе не чытае, а толькі сяды-тады маргае соннымі вачамі. «Чаму бацька на работу не пайшоў? – падумаў здзіўлены Алік. – Сёння ж не выхадны».
Сумна стала Аліку. Ні есці няма чаго, ні пагуляць няма з кім. Пайшоў ён зноў у магазіны хлеба шукаць. Хадзіў, хадзіў, а яны ўсе зачынены. Трамваі і тралейбусы стаяць. Людзей і машын нідзе не відаць.
Тым часам і вечар настаў. У галаву Алікаву розныя невясёлыя думкі прыйшлі. Што сталася з бацькамі? Чаму яны не могуць нават з месца скрануцца? Чаму апусцела школа? Дзе падзеліся сябры? Чаму замёр увесь горад?
I Алік так засумаваў, што аж заплакаў.
V
Можа б, Алік плакаў і да гэтага часу, каб не ўспомніў пра сваю сястрыцу Ляноту. Заняты розным іншым клопатам, ён пра яе зусім забыўся.
«Ці не дапаможа яна мне?» – падумаў Алік.
Выняў ён з партфеля пенал і паклікаў:
– Лянота, Лянота!
– Чаго хочаш ад мяне, брат мой?
– Ці не ведаеш ты, чаму не займалася сёння школа?
– Ведаю. Ты сам так захацеў.
– Як гэта я? Што ты вярзеш глупства? – узлаваўся Алік.
– Ніякае не глупства! – пакрыўдзілася Лянота. – Скардзіўся ж ты мне на ўвесь свет?
– Ага, – успомніў Алік, – скардзіўся.
– А што такое свет?
– Свет… – Алік запнуўся. – Ну, гэта так гаворыцца. Прыказка такая: яму свету мала. Або: свет няміл… А бацькі мае, а школа – хіба гэта свет?
– Вядома, свет! – цвёрда сказала Лянота. – Усё свет! Нават магазіны і машыны. Я так думаю.
Алік пачаў здагадвацца, што здарылася няшчасце: дурная Лянота не зразумела яго і напусціла дрымоту на ўвесь свет.
– Што ж цяпер будзе? – напалохаўся Алік.
– Нічога!
– Як гэта нічога?
– А так, – адказала Лянота. – Мне падабаецца, што ўвесь свет нічога не робіць.
– Табе падабаецца. А мне што рабіць?
– Спі, гуляй.
– А есці мне трэба ці не?
– Еш, хто табе не дае.
– Што есці? – горка ўсміхнуўся галодны Алік. – Ні снедання, ні абеду маці не наварыла. Сам я гатаваць не ўмею. Магазіны зачынены. Зрабі, Лянота, так, каб усё зноў было, як раней. Я не хачу караць ні бацькоў, ні свету.
– Ха-ха-ха! – зарагатала Лянота. – Калі я зніму са свету чары, то мне сумна будзе жыць. Зараз – усе мае сябры. А тады нават ты ад мяне адрачэшся. Ці ж няпраўда?
– Вядома, адракуся. Цяпер я бачу, што дарэмна тваім сябрам стаў, – пакаяўся Алік.
– Ну вось. А ты хочаш, каб я чары зняла. Не, даражэнькі, такога глупства я не зраблю.
– Дык я прымушу цябе! – ускрыкнуў Алік.
– Паспрабуй!
Алік успомніў, як скавытала Лянота ў пустым закутку іх дома. Відаць, ёй там не соладка жылося. «Выкіну яе зноў туды, – рашыў Алік. – Нябось, паваляецца пад плотам, дык памякчэе». I ён, доўга не думаючы, занёс Ляноту ў закутак ды шпурнуў пад плот.
I толькі ён зрабіў гэта, як бачыць – усе вокны іхняга дома засвяціліся. На вуліцах зашумелі машыны.
VI
Убег Алік у сваю кватэру, бачыць – у пакоях святло гарыць, маці на кухні бульбу чысціць. Дрымоты ў яе як і не было.
– Дзе ты гуляеш? – пытаецца яна ў Аліка. – Ты ж, мусіць, есці хочаш?
– Ага, – адказаў Алік, глытаючы сліну.
– Пачакай, скора бульбянога супу навару.
– А я, – сказаў Алік, – па хлеб збегаю.
Бацька прачыніў дзверы са сталовай, сказаў да Аліка:
– Купі там у кіёску мне свежую газету.
– Добра, – адказаў Алік і бягом кінуўся ў хлебны магазін.
Бацька ўсміхнуўся.
– Нешта з Алікам сёння сталася. Сам ахвотна па хлеб пабег.
– Расце хлопец, – сказала маці, – разумнее.
– I праўда, – згадзіўся бацька. – Але нешта мне вельмі ж есці захацелася. Давай памагу бульбу чысціць.
Пакуль Алік вярнуўся з хлебам, на газавай пліце ўжо булькатала немаленькая каструля свежага бульбянога супу, а ў алюмініевай патэльні з шумам смажылася цыбуля на масле. Ад яе ішоў такі пах, што Алік ледзь не расчыхаўся.
– Давай, мама, – сказаў ён, – памагу пасуду мыць, стол накрываць. Скарэй будзе.
– Добра, сынок. Памагай.
I яны ўдваіх пачалі рыхтавацца да вячэры.
А пра сваю сястрыцу Ляноту Алік так і не сказаў бацькам ні слова.
