І
У пачатку жніўня 1941 года Радзівон Чубар, старшыня Верамейкаўскага калгаса, склікаў апошні агульны сход. Немцы наступалі, і трэба было, згодна з дырэктывай Сталіна, адагнаць далей калгасны статак, каб не дастаўся ворагу. За пагоншчыкаў былі намеснік старшыні калгаса Дзяніс Зазыба і двое калгаснікаў. У вёску Зазыба вярнуўся хворы — напіўся халоднай вады, застудзіў горла. Не паспеў прылегчы — з’явіўся Чубар, сказаў, што зерне, якое было ў засеках, ён ужо здаў дзяржаве і даручыў Зазыбе пазбавіцца ад таго ўраджаю, які яшчэ спее на палях. Дарэмна казаў Зазыба, што трэба падумаць пра людзей, якія застануцца ў вёсцы. Пераканаць Чубар было немагчыма. Пасля яго сыходу цяжка стала на душы ў Зазыбы.
На другі дзень да Зазыбы прыбегла з Кулігаеўкі ўнучка Сідара Раўнягіна. Дзед тэрмінова паслаў яе за Зазыбам. У хаце Раўнягіна на яго чакалі сакратар Крутагорскага райкама партыі Пракоп Маштакоў і незнаёмы афіцэр. Ад іх Зазыба даведаўся, што хутка ў Верамейках будуць немцы. Яго папрасілі даць прытулак вельмі важнаму чалавеку (прыгожай дзяўчыне Марылі). Зазыба здзівіўся такому даверу да яго.
Адзіны сын Зазыбы Масей быў асуджаны чатыры гады таму. З-за гэтага Зазыба быў зняты з пасады старшыні калгаса, якую займаў шэсць гадоў. На яго месца прызначылі Чубара.
Ноччу Зазыба і яго жонка Марфа не спалі, чакалі немцаў. Было ціха, толькі за агародамі, у аўсе, свістала, нібы плакала, перапёлка. Відаць нехта разбурыў яе гняздо. Неўзабаве цішыню ночы парушыў шум машыны, і ў хату Зазыбы пастукалі чужыя людзі. Гэта былі чырвонаармейцы. Камандаванню танкавай дывізіі тэрмінова спатрэбілася правесці глыбокую разведку. Адправілі трох чалавек на танкетцы. Бензін скончыўся пасярод Верамеек, насупраць хаты Парфёна Вяршкова. Гаручага ў вёсцы не знайшлося. Давялося пры дапамозе коней адцягнуць танкетку за ваколіцу і спаліць.
ІІ
Дзяніс Зазыба прайшоў дзве вайны. У чатырнаццатым годзе яго забралі на румынскі фронт, а ў васемнаццатым годзе ў іх раён прыйшоў Шчорс набіраць добраахвотнікаў, і Зазыба запісаўся ў чырвоную армію. У Верамейкі ён вярнуўся з ордэнам Чырвонага Сцяга, які атрымаў з рук Будзёнага.
Хто такая Марыля Зазыба, не сказаў нават Марфе, толькі папярэдзіў: казаць усім, што гэта пляменніца з Латокі.
Раніцай Зазыба ўбачыў, што сяляне рабуюць калгасную стайню. Высветлілася, што завадатарам быў Раман Сёмачкін. Ён дэзерціраваў з войска і ўжо некалькі дзён хаваўся на гарышчы. З сабой Раман Сёмачкін прывёў свайго саслужыўца, татарына Рахіма.
У вёсцы было два брата Сёмачкіны, але старэйшага, Паўла, гадоў пяць таму пасадзілі за забойства Домны Варонінай. Забівалі старую жанчыну ўдваіх: у Паўла сохла нага, і браты вырашылі, што старая яго сурочыла. Усю віну Павел узяў на сябе, пашкадаваў сям’ю жанатага брата.
Быў у вёсцы яшчэ адзін дэзерцір – Брава-Жыватоўскі. Ён першы паспеў схадзіць у Бабінавічы і атрымаць пасаду паліцэйскага. Да яго далучыўся Мікіта Драніца. Гэты нікчэмны мужык ўвесь час круціўся побач з людзьмі, якія маюць уладу. У апошні час яго «сябрам» быў Чубар. Перад тым, як сысці, Драніца закапаў нешта ў сябе на агародзе. Верамейкаўскія хлапчукі паказалі гэтае месца старэйшым. Там была торба, поўная падмётных лістоў (даносаў). У ёй былі даносы на ўсіх жыхароў Верамеек, на Чубара і Зазыбу ўключна. Торбу гэтую хлапчукі ўтапілі ў вясковай сажалцы.
ІІІ
З Верамеек Чубар накіраваўся ў Крутагор’е, але па дарозе яму стала вядома, што ў горадзе немцы. Здарылася так, што Чубар страціў сувязь з райцэнтрам і быў у разгубленасці. Ён ішоў у Крутагор’е, каб далучыцца да рэгулярнай арміі. У самым пачатку вайны Чубара выклікалі на нараду ў райкам партыі. На гэтай нарадзе быў створаны партызанскі атрад. Але Чубар туды не трапіў.
У пошуках броду праз Бесядзь Чубар выйшаў на мост каля вёскі Белая Гліна. Насустрач яму з кустоў выйшаў чырвонаармеец. Крокі за два ад яго Чубар ўбачыў другога чырвонаармейца. Гэта быў атрад сапёраў, яны павінны былі падарваць мост. Іх клікалі Халадзілаў (аднекуль з Урала) і Шпакевіч (з Мазыра). Падарваць мост не атрымалася, прыйшлося падпаліць. Пасля гэтага чырвонаармейцы, а з імі і Чубар, накіраваліся за Бесядзь. Дарогу распытвалі ад вёскі да вёскі і выйшлі ў размяшчэнне 258-й стралковай дывізіі. Чубар хацеў далучыцца да войска, але яго адправілі на зборны пункт у Журынічы, дзе фармавалася апалчэнне. Вінтоўку, якую Чубар захапіў з дому, у яго адабралі. Дзе тыя Журынічы, ніхто толкам не ведаў, і Чубар заблудзіўся. Калі зусім сцямнела, недзе наперадзе пачулася нямецкая гаворка. Чубар адскочыў убок, страціў раўнавагу і зваліўся паміж бульбяных разор. Гэта выратавала яму жыццё – паветра над галавой прарэзала аўтаматная чарга. На шчасце, немцы прынялі яго за зайца. Калі яны адышлі, Чубар пабег. Інстынкт самазахавання і страх гналі яго прэч ад таго месца, дзе ён ледзь не загінуў. Заначаваць прыйшлося ў лесе на кучы сухой ігліцы.
ІV
Увечары да Зазыбы прыйшоў Парфёна Вяршкоў і завёў размову аб падзеле калгаснай маёмасці. Некаторыя людзі ў вёсцы лічылі, што савецкая ўлада больш не вернецца. Зазыба быў супраць дзяльбы. Ён нават хацеў арганізаваць збор новага ўраджаю ўручную. Акрамя таго, Вяршкоў паведаміў Зазыбе галоўную навіну: у Бабінавічах немцы аднавілі валасное праўленне. Камендант Адольф Карл Гуфельд загадаў склікаць агульны калгасны сход, на якім заявіў, што новая ўлада не супраць калектыўнага гаспадаркі ў вёсцы. З газет было вядома, што акупанты мелі намер распускаць калгасы, але тут чамусьці павялі сябе па-іншаму. Зазыбе падумалася, што Гуфельд можа апынуцца камуністам.
V
Прачнуўшыся рана раніцай, Чубар напёк сабе на сняданак бульбы – каля лесу было бульбяное поле. Як толькі Чубар спатоліў голад, нечакана пачалася страляніна. Пад Чубарам захісталася зямля. Ён выйшаў на ўзлесак і застыў ад страху: уздоўж канавы стаялі нямецкія танкі. Чубар кінуўся бегчы ўглыб лесу. На другім баку жытняга поля ён кінуў шынель, які падарыў яму Шпакевіч, вырашыўшы, што без яго будзе больш бяспечна. Між тым дождж перастаў і Чубар ўбачыў на паляне нячыйнага каня. У яго з’явілася надзея дабрацца да Журынічаў. Пад вечара ён сустрэў на лясной дарозе незнаёмага мужыка, які паказаў яму правільную дарогу. Праехаўшы яшчэ трохі, Чубар наткнуўся на чырвонаармейскі пост. Гэта быў невялікі атрад, камандаваў якім немалады камісар, паранены ў нагу. Ён распавёў Чубару аб арганізацыі партызанскага руху ў тыле ворага і сказаў, што месца Чубара менавіта там. Сам ён далучыцца да партызанаў не мог: яго група выносіла з акружэння важныя дакументы. Словы камісара прымусілі Радзівона задумацца, але ён да гэтага часу не ведаў, на каго ў Верамейках можна спадзявацца. З сабой чырвонаармейцы Чубара не ўзялі, але накармілі, далі яму вінтоўку, патроны да яе і патлумачылі, як дайсці да Верамеек. На наступную раніцу Чубар рушыў у дарогу.
VІ
З раніцы Марфа Зазыба сабрала гасцінцы і пайшла на радзімы – Сахвея Меляшонкава нарадзіла дачку. Марфе падумалася, што, нягледзячы на вайну, жыццё працягваецца.
VІІ
Да Шыраеўкі Чубар даехаў хутка. Не паспеў ён заехаць у сяло, як на яго накінуўся незнаёмы чалавек, які апынуўся сапраўдным гаспадаром каня, якога знайшоў у лесе Чубар. Прыйшлося каня вярнуць. Ніхто ў вёсцы не захацеў даць прытулак галоднаму і стомленаму Радзівону: ён быў тут чужым, яму не давяралі. Накарміла Чубара Палага Шунякова. Яе муж быў прыкаваны да ложка і яна доўга прасіла Радзівона застацца з ёй, але ён адмовіўся.
VІІІ
Позна ўвечары да Зазыбы зайшоў Мікіта Драніца. Яго паслаў Брава-Жыватоўскі забраць у Зазыбы ордэн. Стаўшы паліцыянтам, Брава-Жыватоўскі вырашыў выслужыцца перад начальствам. Ён вырашыў, што немцам гэты ордэн вельмі патрэбны. Зазыба ўзнагароду не аддаў, сказаў, што здаў яго ў ваенкамат. Ноччу было чуваць, як на балоце трубіць лось, выгнаны вайной з роднай пушчы.
ІХ
На наступную раніцу Зазыба, як было дамоўлена загадзя, вырашыў адвезці Марылю ў Бабінавічы. Дзяніс з самага пачатку здагадваўся, што дзяўчына была армейскай разведчыцай. У штабе вырашылі, што прыгажосць і веданне нямецкай мовы – самыя важныя якасці для разведчыцы, і выбралі Марылю. Вопыту разведчыцы Марыля не мела, толькі скончыла кароткатэрміновыя курсы радыстаў. Зазыба разумеў, што нават за адно знаёмства з Марыля можна паплаціцца жыццём, але быў гатовы да самаахвяравання. Ён не быў згодны толькі з тым, што ў ахвяру прынесена менавіта Марыля. Марфа вельмі прывязалася да дзяўчыны і не разумела: навошта ёй трэба некуды з’ехаць.
Па дарозе ў Бабінавічы Зазыба пасадзіў на воз бабу з вязанкай галля – ім было па дарозе. Баба доўга распавядала пра дабрыню і справядлівасць новага каменданта. Зазыба панура маўчаў у адказ: ён не верыў у справядлівасць і дабрыню немцаў. Неўзабаве шлях Зазыбе загарадзіла нямецкая калона. Немцы, маладыя салдаты, убачыўшы прыгожую дзяўчыну, хацелі скарыстацца выпадкам. Выратавала Марылю толькі тое, што немцам паступіла каманда ехаць далей.
Кравец Шарэйка лічыўся ў Бабінавічах майстрам сваёй справы. У маладосці ён працаваў на шахтах, глыбай пароды яму раструшчыла нагу. У мястэчка вярнуўся бязногім калекам, але на шчасце спадабаўся старому краўцу, габрэю Гірша. Пасля смерці Гірша ўся яго кліентура дасталася Шарэйку. Зазыба даўно сябраваў з краўцом і хацеў пасяліць Марылю менавіта ў яго, але, пад’ехаўшы да дома Шарэйкі, перадумаў, не захацеў ставіць пад небясбеку сябра. Параіўшыся, яны вырашылі, што дзяўчына паселіцца ў адным з пакінутых габрэйскіх дамоў. Шарэйка лічыў, што немцы пакінулі калгасы толькі для таго, каб скарыстацца сабраным ураджаем. Камендант зусім не камуніст, проста яму гэта выгадна.
Вяртаўся ў Верамейкі Зазыба разам з Брава-Жыватоўскім. Ён служыў паліцыянтам у Верамейках, але ў Бабінавічы ездзіў кожны дзень – выслужваўся перад начальствам. З’явіўся ў Верамейках Брава-Жыватоўскі гадоў васемнаццаць таму. Ажаніўся на ўдаве чырвонаармейца Парасцы Рыжанковай і неўзабаве стаў моцным серадняком, потым уступіў у калгас. Нават жонка пра яго мінулае нічога не ведала. На самой справе продкі Брава-Жыватоўскага паходзілі з той мясцовасці, што ў дваццаць першым годзе адышла Польшчы, сам ён нарадзіўся і жыў да першай сусветнай вайны пад Баранавічамі. Прыстаўку «Брава» да свайго прозвішча ён атрымаў у Гуляй-Полі ў бацькі Махно. Брава-Жыватоўскі быў былым чырвонаармейцам, якому пагражаў трыбунал. У канцы вайны ён зрабіў сабе ў Махно фальшывыя дакументы і пасля нядоўгіх тулянняў асеў у Верамейках.
Х
Стомлены, Чубар ляжаў на пяску ля глыбокай ямы і здалёк назіраў за незнаёмай вёскай. Апошнія дні, поўныя тулянняў, прывучылі яго да асцярожнасці. Напэўна, упершыню за сваё свядомае жыццё Чубар мог падумаць аб сваім месцы ў гэтым свеце. Ён нарадзіўся за восем гадоў да рэвалюцыі. Бацькі памерлі ад тыфу і Радзівон трапіў на «выхаванне» да чужых людзей. Працаваў парабкам у багатага хутаранца, затым паступіў у школу каморнікам. Скончыць школу яму не ўдалося – пачалася калектывізацыя і Чубар пайшоў «збіваць» з дробных гаспадарак калгасы. Наступныя дзесяць гадоў ён працаваў на розных пасадах, выкройваючы час для вучэння. Чубар добра разумеў, што выбіўся ў людзі толькі дзякуючы рэвалюцыі.
Неўзабаве Чубар заўважыў, што ад вёскі да ракі ідзе чалавек. Радзівон спыніў яго і стаў распытваць. Вёска называлася Антонаўка, а рака – Бесядзь. Да Веремеек было недалёка. Чалавек гэты апынуўся ваенурач. Чубар задумаў забраць яго ў партызанскі атрад, які збіраўся стварыць, але ваенны ўрач наадрэз адмовіўся. Ён быў вельмі дзіўным чалавекам. У самым пачатку вайны на яго вачах загінуў малодшы брат, потым ён трапіў у палон. З-за ўсяго гэтага з ім здарыўся моцны нервовы зрыў, ён лічыў сябе непрыдатным да жыцця. Гэта заўважыў камендант лагера і адпусціў яго, забяспечыўшы бестэрміновым пропускам да Свярдлоўска на імя ваеннапалоннага Скварцова Аляксея Ягоравіча. Убачыўшы гэты пропуск, Чубар прыйшоў у шаленства. Хітры немец выкарыстаў гэтага неразумнага чалавека як жывую рэкламу фашысцкіх перамог: калі пропуск выпісаны да Свярдлоўска, значыць яго хутка зоймуць, але ж ён знаходзіцца за Масквой. Мабыць, шаленства адбілася на твары Чубара, таму што ваенны ўрач ускочыў і кінуўся бегчы прэч ад яго. І тады Чубар ускінуў вінтоўку і стрэліў у спіну ўцекача. Ваенны ўрач распасцёр рукі і ўпаў дагары.
ХІ
Вярнуўшыся з Бабінавіч, Зазыба склікаў калгасны сход. Ён добра разумеў, што адказнасць за лёс калгаса зноў ляжыць на ім. На сходзе вырашылі падзяліць па спісах калгасную маёмасць, раздаць яе на захоўванне да прыходу Чырвонай Арміі. На наступную раніцу ўсё сяло сабралася ў Паддубішчы, каб мераць на палосы калгаснае поле з жытам.
ХІІ
Чубар спяшаўся далей адбегчы ад таго месца, дзе адбылося забойства. Да Верамеек заставалася кіламетраў трыццаць, але Чубар вырашыў спачатку зайсці ў Мамонаўку да сваёй апошняй палюбоўніцы Аграфены Азаравай. Радзівон ўжо перажыў сапраўднае каханне. Дзяўчыну звалі Фаіна, яна загінула, трапіла на чыгуначным пераездзе пад таварны цягнік. З таго часу ўсе сувязі не пакідалі глыбокага следу ў яго душы. Падчас вандровак у Радзівона назапасілася нямала назіранняў за жыццём ва ўмовах акупацыі. Недалёка ад Бесядзі, за мостам, Чубар ўбачыў незразумелы прадмет. Падышоўшы бліжэй, ён убачыў, што гэта падбітая нямецкая бронемашына. Непадалёк тырчала восем драўляных крыжоў з надпісамі па-нямецку і адзін маленькі пагорак зямлі, не адзначаны крыжам. Чубар падумаў, што сапраўдныя героі заўсёды застаюцца безыменнымі. Справа крыху далей, пасярод жыта, Радзівон выявіў труп чырвонаармейца. Сёння ён упершыню на свае вочы пабачыў вайну з яе ахвярамі.
ХІІІ
Калі пачалі дзяліць поле, заўважылі, што няма калгаснай кладаўшчыцы Ганны Карпілавай. Ганна была вельмі прыгожай жанчынай, але ёй не шанцавала ў жыцці. Нарадзілася яна ў вялікім сяле за Сновам. У Верамейкі, на радзіму бацькі, іх з маці прывёў голад. Першае дзіця Ганна нарадзіла ад вартаўніка – так яна расплацілася за мех бульбы. Потым нарадзіўся і другі. Так і засталася Ганна саламяным ўдавой з двума сынамі.
Увечары напярэдадні дзяльбы Брава-Жыватоўскі прымаў гасцей з нагоды спасу. Усе напіліся, а потым Раман Сёмачкін павёў татарына Рахіма начаваць да Ганны. Рахім быў цвярозы – мусульманская вера не дазваляла яму піць спіртное. Застаўшыся каля Ганы, Рахім стаў да яе прыставаць, а калі яна, стаміўшыся, задрамала, ён скарыстаўся выпадкам і згвалціў яе. Назаўтра у Ганны звычайна не было сіл некуды ісці, яна адчувала сябе зняважанаю.
ХІV
Удзень Чубар выйшаў да Верамеек, але перад гэтым ён пахаваў забітага чырвонаармейца. Яму дапамагаў селянін з суседняй вёскі, у якога Чубар браў лапату. А потым, па дарозе дадому, Радзівон сустрэў бабінавіцкага габрэя Хоню Сыркіна. Ён уцякаў разам з іншымі габрэямі, але па дарозе захварэла і памерла ад сардэчнага прыступу яго жонка. Ісці далей на ўсход з-за гэтай затрымкі стала немагчыма, і Хоня з двума сваімі сынамі вяртаўся назад. Перад Верамейкі яны разышліся. Чубар не хацеў ісці прама ў вёску. Словы камісара запалі яму ў душу, нібы ўключылі нейкі механізм унутры, і цяпер Чубар ведаў, што ён павінен рабіць. Гэтыя шматдзённыя тулянні змянілі яго. Ён нібы зноўку ўбачыў людзей і прыроду роднай краіны.
Чубар пастаяў трохі, назіраючы за жыхарамі Верамеек, якія дзялілі калгаснае поле, і хацеў ужо ісці, як раптам на луг выйшаў лось. Pаўважылі лася і ў Паддубішчы. Нейкі незнаёмы Чубару чалавек (гэта быў Рахім) стрэліў у яго і забіў. Чубар хацеў адпомсціць за лася, але з Паддубішча ўжо бег натоўп людзей. Радзівон адступіў за кусты і не заўважыў, як на пагорак выехаў конны раз’езд акупантаў, якія вялікай калонай уступалі ў Верамейкі.
Канчаўся ўсяго толькі другі месяц вайны…
