Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Здарылася са мной такое, што доўга адчуваў сябе ніякавата. Больш таго, спачатку здавалася: я зрабіў добры ўчынак, а потым быццам гэта кепска.
Вось непрыемнасць.
Мае старэйшыя два браты касілі ў полі канюшыну, і я ім насіў полудзень у гліняных спарышах, загорнутых і завязаных маці ў белую паркалёвую хустку, каб яда, пакуль данясу, не астыла. Касілі яны аж у Востраве, самым далёкім урочышчы. Але я туды дарогу ведаў, з ахвотай пайшоў.
Прынёс.
Пакуль касцы абедалі, потныя, карычневыя ад сонечнага загару, косы адпачывалі, а я сядзеў на духмяным пракосе. Паблізу ў кустах залівалася берасцянка.
Мяне зацікавіла: як робяць копы з таўшчэзных, скошаных валкоў канюшыны? Я ўжо бываў на сенажаці і ведаў, што свежую траву варочаюць, сушаць, зграбаюць у валкі, потым пластуюць і складаюць у копы. Старэйшы брат Пятро мне адказаў, што канюшыну не зграбаюць у копы, а з валкоў яе круцяць і ставяць кучкі, у якіх яна сохне.
Мой другі брат, Алесь, ён заўсёды з мяне насміхаўся, сказаў:
– Вазьмі дома граблі і прыходзь сюды, памагай зграбаць у копы.
Такі жарт, вядома, не бракаваў Алесю сказаць мне дзякуй за прынесены полудзень, і старэйшыя зноў узяліся за косы.
Вяртаючыся дамоў, я ўсё чамусьці думаў пра граблі. Ступаючы басанож па нагрэтай пясчанай дарозе, разважаў сабе, як бы я ўпраўляўся з велізарным валком. Канюшынішча нізенькае, вельмі калючае – ногі пакалоў бы…
З пагону, дзе ездзілі з нагружанымі вазамі, а ў большасці ганялі жывёлу на пашу, я збочыў праз лаз на бакавую дарожку, наблізіўся ўжо да нашай сядзібы, аж гляджу: ляжаць граблі. Нібы знарок хто іх паклаў. Якраз на сцежцы.
У вёсцы, як вядома, сядзіба ад сядзібы аддзялялася сцежкай. Па-рознаму называлі гэтую мяжу. У нас з аднаго боку жыў дзядзька Стапановіч. Дык нашы двары былі разгароджаны плотам. Там, дзе ўпрытык стаялі хата, хлеў, адрына, межавалі сцены, а дзе не было будынкаў – зямлю падзяляла мяжа. Вузенькая – між пасевамі, шырокая – у агародзе між градамі, і называлася яна паўмежак. Па паўмежку хадзілі мы і ўся сям’я дзядзькі Стапановіча. А воддаль на прысядзібных участках, дзе можна было праехаць з калёсамі, пралегла сцежка, парослая муравою, трыпутнікам, раннікам, малачаем і дробненькім падарожнікам. Вось на гэтым месцы адзінока ляжалі граблі. Папярок сцежкі. Частка доўгага грабільна – на нашым баку, а стаўпец з зубамі ўткнуўся ў траву на баку дзядзькі Стапановіча.
«Чые гэта? – падумаў я. – Хто мог пакласці граблі? Хіба ім тут месца?.. Калі я ішоў у Востраў, іх не было».
Спачатку я пераступіў грабільна, хацеў ісці далей, а потым спыніўся. Паглядзеў кругом – наўкол ні душы. Хоць бы хто стаяў ці наглядаў. Нікога. Прыгожыя, адмысловыя граблі валяюцца ў чыстым полі. Я паставіў на сцежку пустыя спарышы і паклаў побач загорнутыя ў хустку дзве лыжкі.
Вельмі прыгожыя граблі. Гладзенькае грабільна нехта адшліфаваў і адглянцаваў. Яно аж слізгала ў руках. Зубы, устаўленыя ў стаўпец, – планку, прымацаваную ўверсе да рагача дзяржання, – таксама точаныя, знутры завостраныя. I не са звычайнага дрэва, нейкія каштанавага колеру. Не доўгія, як часам у неахайных граблях, дзе зуб зламаўся. Я паспрабаваў імі грэбці, – грабуць, самі лезуць у траву. А каб на пракосе?..
«Нехта згубіў, – падумаў я. – Хіба абмінуць, прайсці і не падняць такую знаходку?..»
I тут мне цюкнула думка пра Сенькавы знаходкі, за якія бацька яго хваліў. З Сенькам я дружыў. А Сенькаў бацька, Саўка, жыў у канцы сяла, каля рэчкі. Дражнілі яго па-вясковаму Тарбахват. Я не надта задумваўся над гэтай мянушкай, бо сябраваў з Сенькам. Ён быў хлапчук ціхі, добры, з ім не было чаго сварыцца. З ім, бывала, доўга сядзіш на беразе і моўчкі наглядаеш, як коціцца вада ў рэчцы.
Жылі яны неяк наводшыбе і крышку на ўзгорку, дзе стаялі хата і іншыя гаспадарчыя будынкі. Агарожы навокал бадай не мелі. Два калы і паўтары жэрдкі – хіба гэта плот навокал гумна і двара? Ад рэчкі ўсяго адно прасла, і тое зусім пахілілася. Калі цяпер задумацца, то гаспадар, мабыць, меркаваў, што ад такога суседа, як ціхаводная Пціч, ці варта адгароджвацца? Хто каму больш дасць, або хто ад каго больш адніме? Пціч – рэчка памяркоўная. Здараліся ў яе норавы, але не часта. Вось вясной, калі разлівалася шырока, магла пакрыўдзіць, заліць Саўкава гумно, адрыну, падысці да ганка хаты. Дык то ж вясной. Часам летам пасля дажджу вада прыбывала, падымалася і выходзіла з берагоў. Але навошта ад вады, ад грамадскіх сенажацяў адгароджвацца? Да таго ж колькі прыбытку прынесла Саўку рэчка? Чаго толькі не было ў яго пад паветкай?! Тут сховішча розных рэчаў і падарункаў Пцічы. Вось бочка, вулей, ступа… Аднойчы рака прымчала шырачэзны плыт. Вось дубовая калода, якую ўскаціў сюды Саўка са старэйшым сынам.
Сенька ўсё лавіў у рэчцы, што было яму па сіле. Часам я памагаў. Вока ў Сенькі было зоркае. Сядзім, бывала, на беразе, глядзім. Ён глядзіць, і я гляджу. Я на хвалькі, што кругамі разбягаюцца па вадзе там, дзе плёхне хвастом рыба. А Сенька, бачу, раптам устае, закасвае штаны да каленяў і спускаецца з берага да чоўна. У яго была даўгаватая жардзіна замест вясла. Яна лёгкая, ёй добра, плывучы на чоўне, адштурхнуцца па дне, папіхнуць і злавіць, прыгнаць да берага дошку, што несла плынь. Гэту дошку Сенька аднясе або зацягне, калі сырая, дадому, пад паветку.
– Малайчына, сынок! – пахваліць бацька.
За ўсё, што знаходзіў Сенька на беразе, прынесенае рэчкай, Саўка хваліў сына.
– Усё нясі ў двор, малайчына! Ідзеш у хату, не ідзі з пустымі рукамі!.. Дурань той, хто нясе са свайго двара.
Аднойчы плыў па рэчцы нечы зэдаль. Я памог Сеньку яго злавіць і прынесці пад паветку.
– Малайцы, хлопцы! – пахваліў нас абодвух гаспадар.
I мне было прыемна. Наогул, каму бывае кепска ад таго, калі цябе пахваляць? Ты ганарышся, што зрабіў добрую справу.
…Адным словам, я не мог абысці і пакінуць прыгожыя граблі. Такія ёмкія і адмысловыя. Яны заўсёды спатрэбяцца дома. За такую знаходку мне мала аддзячыць. Я ўскінуў іх, як гэта робяць дарослыя, грабільнам на плячо, зубамі ўніз. Іду, радуюся. Гэткія граблі! Чые яны, у тую хвіліну мяне нават не цікавіла. Можа, хто згубіў? Напэўна згубіў. Гэта ж далёка ад сяла, амаль каля пагону. А можа, хто зусім ад іх адрокся… Не, яны не плылі па рэчцы. Такія цудоўныя граблі! Дзяржанне аж слізгала ў руцэ.
Я быў упэўнены, што, як і Сенькаў бацька, мая мама скажа: «Малайчына».
Яна ў сенцах мыла бульбу. Увайсці да яе са знаходкай і з посудам было няёмка. Я паставіў граблі да прызбы і ўбег толькі са спарышамі.
– А я нештачка прынёс, – прызнаўся я радасна.
– Што?
Маці распытвала, ці многа касцам засталося касіць, але я ўвесь трымцеў ад сваёй прыемнай навіны. Выбег, схапіў аберуч адшліфаванае грабільна і ўнёс цераз парог у сенцы.
– Во! – працягнуў я граблі.
Мама чамусьці насупленым позіркам агледзела граблі ад зубоў да кончыка дзяржання і ціхім голасам спытала:
– Дзе ты ўзяў іх?
– Я знайшоў.
– Дзе знайшоў?
Я яшчэ не траціў надзею пачуць прыемную пахвалу, бадзёра тлумачыў:
– Іду, а яны ляжаць. Нехта згубіў. Дык я падняў, каб не валяліся, і прынёс дадому… Гляньце, якія! У нас няма такіх.
– Дзе ты іх падняў? – пачала дапытвацца маці.
– На сцежцы. Дзе пачынаецца наша паласа.
– Як яны ляжалі?
– Яны ляжалі вось так. Зубы ў траве на палавіне дзядзькі Стапановіча, а гэты канец на нашым баку. Аж каля пагону. Нехта згубіў.
– Чаму ты думаеш, што іх нехта згубіў?
– Дык нідзе нікога не было. Яны ляжалі адны, проста кінутыя на зямлю.
– А можа, іх хтосьці забыўся? – узяўшы граблі з маіх рук, разглядаючы, гаварыла мама. – Можа, паклаў на хвілінку, а зараз вернецца, прыйдзе забраць, а іх няма…
– Ніхто не прыйдзе. Я ж кажу, там нікога не было і няма.
– Як ты думаеш, чые могуць быць граблі?
– Нічые… Нехта згубіў.
– А можа, дзядзькі Стапановіча?
Я змоўк. Мне самому прыходзіла такое на думку. Але ж радасць прынесці гэткія прыгожыя граблі. З імі пагуляць, патрымаць у руках і то прыемна.
А маці ўздыхнула і сказала:
– Занясі іх і пакладзі там, дзе яны ляжалі! – I яшчэ настойліва дадала: – Аднясі назад! Пакладзі так, як ляжалі. Помніш?.. Нехта іх палажыў, забыўся, дык успомніць – прыйдзе забярэ!.. А ён, бач, знайшоў?! От дык знаходка!.. Аднясі!
– Не панясу, – упарта і пакрыўджана сказаў я.
Маці прыставіла граблі да вушака дзвярэй у сенцах, села на лаўку, узяла мяне за руку і ласкава запытала:
– Чаму не панясеш? Чаго ты, сынок, пакрыўдзіўся? Што я такое благое табе сказала?
Я мусіў прызнацца ў тым, што ў мяне карцела на душы. Я сказаў:
– Сеньку бацька, калі ён прыносіць што-небудзь дадому, па галаве гладзіць… I кажа: усё нясі ў двор. Дурань той, хто нясе са свайго двара…
– Ах, вось яно што?! – сказала мама. – А ты ведаеш, што Саўку, Сенькавага бацьку, дражняць Тарбахватам? У яго ўсё знаходка! Пакінь сякеру нанач на двары, заўтра ўжо будзе ў Саўкі. Павярнуўся ў хаце Саўка, запалак не стала. Ідзі да яго – запалкі ў Саўкі. Загледзеўся ён у цябе на што-небудзь, заўтра тое ўжо будзе ў яго ў каморы. Сцягне, і не заўважыш… Жывёлу не замыкае, каб у чужую сенажаць улезла. Усім палеткі патравіў. За тое Саўку і клічуць Тарбахватам… Дык што, ты ў яго ці ў Сенькі хочаш навучыцца?
Я маўчаў. Але на сэрцы ўжо не было зайздрасці Саўкавай пахвале. Калі ўспомніць, між Сенькам і мною, сапраўды, было нешта такое… Ён доўга насіў, не аддаваў мой ножык-складанчык, і, калі мне надакучыла чакаць, я сказаў: «Чаму ты не аддаеш сцізорык? Гэта ж не твой, а мой». Сенька спакойна адказаў: «Бяры, калі гэта твой…» Значыць, гэта – Тарбахват!
– Вось што, мне часу няма, і па галоўцы гладзіць за граблі я цябе не буду, – устаючы, сказала мама. – Але несці іх да пагону, сапраўды, далекавата… Лепш аднясі, сынок, іх дзядзьку Стапановічу. Аднясі, гэта ж блізка, цераз вуліцу, і скажы: «Вось вашы граблі. Я ішоў з Вострава і знайшоў іх на сцежцы. Каля пагону». Глядзі, так і скажы! От тады ты будзеш малайчына!.. Ідзі, аднясі!
I я панёс. Неяк неахвотна было расказваць, як я іх падняў. Але які тут сорам? Хіба я ўкраў? Злодзей?..
Самога дзядзькі не было ў хаце. Мяне спаткала цётка Стапановічыха, наша суседка. На двары яна сыпала курам зерне. Нёс я граблі ў дзвюх руках перад сабою.
– А мы шукалі, шукалі, – узрадавалася яна, – дзе ты, сынок, іх знайшоў?
Я расказаў так, як мяне мама вучыла.
Цётка ўзяла граблі і пахваліла:
– От будзем падглядаць у вуллях пчолы, соты даставаць, я табе мёду дам за гэта. Ну, малайчына!
