Увага!!! Поўны змест
Паросныя каты
На добры лад, дык кот зусім непатрэбная ў гаспадарцы жывёла. Трымаюць людзі катоў не так за іх турботу, як з ласкі: жывому ж недзе жыць трэба.
I, здаецца, ніякага ўрону на катах гаспадар не можа панесці. Але гэта ў людзей гэтак, а ў Заблоцкіх, бывала, і кот хібіць.
Бяруць яны кацянё гадаваць – выбіраюць, прыглядаюцца: хаця каб не кошка. А дадому прынясуць, дык колькі таму кацяняці пашаноты! Не раўнуючы, як клейкаму смеццю на веніку.
Сабе ўкарацяць, а яго малаком паіць будуць: хай хаця расце большы ды на мышы спрытнейшы. А каты Заблоцкім ручацца – віда-віда, здэцца, расце. Падкачаюць крыху, а там, як прыйдзе марац, сядзе іх кот на парозе і нема крычыць:
– Кур-ня-яў! – на двор просіцца.
Але і на гэта ніхто ў Заблоцкіх лішняе ўвагі не возьме. Толькі пасля, як возьме гэты кот ды апаросіцца, тады ледзь не сварацца Юстап з Прузынаю. Малыя, бывала, адно перад адным бягуць у хату навіну сказаць. Яшчэ з сянец крычаць пачынаюць:
– А мамачка, кот пяцёра кацянят прывёў!
– А каб ён здох з нашым катом! Ізноў кошка.
– А я табе не казаў: прыглядайся, як будзеш браць, каб не кошка была?!
– Глядзела.
– Панацягвала табе на той час.
– Чорт яго тады што ў малога пазнае! Чаму ж ты не паглядзеў?
– Інтэрас мне вялікі!
– А што мне аднэй каты трэба?! Здохні ты разам са сваімі катамі!
Не такі б быў Заблоцкім жаль, каб ціхія каты пападаліся, а то самыя крыклівыя ўсякі раз лучаць да іх. Пакуль гэта здыхата прывыкне к дому, к новым гаспадарам – ото ўжо патужыць, ото паенчыць, пакурняўкае! Так яго галасы прыслухаюцца, што ў полі будзеш вярсты за дзве ад дому, а яны ўсё ў вушах чуваць.
– Не еў, не еў! – як перадражняючы каго, усё крычыць, ды з такою злосцю, што Юстап будзе маўчаць, маўчаць, ды і не ўмоўчыць – на жонку абавязкова пасварыцца:
– Дала б ты гэтай здыхаце млека, а то за яго енкамі хоць ты сваёй хаты адракайся.
– Давала. Хаця ты не бядуй надта! Еў. Хай яго боль есць! От удалося такое крыклівае, Усё па мацеры тужыць, ніяк забыцца не можа.
Адно добра, што кот невялікая жывёліна. У мяшок кошка з усім сваім племем улазіць. Завязуць сабе Заблоцкія іх дзе далёка, як едуць куды, развяжуць мех ды і пусцяць на волю ў лесе ці так дзе ў чыстым полі, далёка ад Баркаўцоў.
Турбацыя тут невялікая, але працы шкода: зноў выбірай, зноў гадуй – кармі малаком малое, зноў не ўгадана: а што, як кошка? Усё клопат чалавеку.
От каб гэтак, як каты, авечкі ручыліся. Азалаціўся б тады Юстап Заблоцкі. А то чаго толькі ён ім ні стараецца, каб большы прыплод быў, каб матыліцы на вантробах не заводзіліся. Што людзі ні раяць – усяго паспрабуе. Кажуць, што жытнія спарышы (каласы, што па два, па тры з адной саломіны растуць) надта ж памагаюць, калі котным авечкам даваць, надта ж тады вялікі прыплод будзе. Юстап са спарышамі не хібіць. Ён, снапы носячы, знойдзе іх шмат, у анучку ўвяжа і схавае на восень. А як прыйдзе тая пара, Юстап спарышы патрэ на далоні і авечкам аддасць з сечанаю бульбаю. Потым усё будзе да іх прыглядацца. А што добрае ўбачыць, жонцы і людзям пахваліцца:
– Надта ж сяголета нашы авечкі круглыя. Ці не блізнята толькі яны прывядуць гэты год?
Тым часам і чакаць не доўга. Ускорасці акоцяцца авечкі, і, як наперакор Юстапу, каб не хваліўся болей, – па адным ягняці будзе ў кожнай, ніводная блізнят не прывядзе.
– От, каб вы павыдыхалі ўсе да аднэй! Каб на вас немач з катамі разам! – узлуецца Юстап.
I праўда. Крыўда чалавеку. Кошцы ніхто спарышоў не дае, а калі раскідаецца, дык адным словам племя адвядзе: чацвёра, а то і пяцёра кацянят, як лялек. Усім бацьком па дзіцяці.
– От, каб ты выдахла! – скажа, бывала, Юстап. – Хай бы авечка лепш!
Ды толькі б тае бяды было, каб усяго авечкі блізнят не вадзілі. Было б з яго й тых, што па адным ягняці прывядуць.
Жыў бы на гэтым Юстап. Горай было, што маладога нічога Заблоцкія не маглі ўзгадаваць. I не праз каго чужога, не праз ліхадзея, што ўсяму свету дабра не думае, а праз Тахвілю швагерку, што да іх хадзіць гуляць унадзілася, праз благія Тахвіліны вочы нядоля невінаватаму чалавеку.
Праўда ці не, але кажуць нашы баркаўчане: зірні Тахвіля на коні, як іх вядуць у малатарню запрагаць, – не пойдуць у дышлі, хоць ты іх бі-забі. У хату Да каго зайшоўшы, бойку, што масла біць, яна згледзіць год будзеш біць, а масла ад маслёнкі не адлучыш, добра шчэ, калі ў крупкі збяжыцца, а ў камяк усё роўна яго не згорнеш – дарэмная праца; лепш бяры частае рэшата ды працадзі. А хай у хляве на што маладое паглядзіць, або на карову, ці на свінню, ці на авечку перад часам, дык усё роўна – або здохне, або да пары не даносіць: звергне; калі ж свіння пападзецца ёй на вочы, дык, апарасіўшыся, свае дзеці паесць. Ужо кот, нашто трывалае стварэнне, а й то Тахвіліных вачэй збаяўся. Выпала было раз так, што не дзеці, а сам Юстап на пограбе ў кастрыцы кашэчыя радзіны агледзеў.
– А каб ты выдахла – зноў кошка, – ды пайшоў ён у хату навіною пахваліцца. Ажно там сядзіць Тахвіля, нейкія гішэфты з Прузынай вядзе. От Юстапа і цікнула, каб звадзіць яе туды на радзіны, каб спрактыкавацца, пашкодзяць катам благія вочы ці не.
– Але й шмат наша кошка кацянят прывяла, – дзівіцца ён, у хату прыйшоўшы. – Каб ты бачыла, Тахвілька!
Тахвілі дзіва з усяго. Усё ёй цікава, усё ведаць трэба.
– Што ты кажаш?!
– От паглядзі, калі не лянуешся.
– Ды ўжо ж! Трэба паглядзець, калі дзе блізка.
– На пограбе.
Пайшлі яны туды цэлаю табалою. Раскацілі кастрыцу. Паглядзелі, дык там і не лішняе тых кацянят – усяго тройка. Не было з чаго дзівіцца, але здзівіла-такі іх Тахвіля. Назаўтра нейкая заўшыца як убілася ў кацяняты, як узяло іх гнуць, курчыць – як на жывот, усе трое енчылі, і кошка чацвёртая з імі.
Апошнія дні два кашачае племя не жыло, а мучылася, пакуль па адным не адсыпаліся. Услед за радзінамі і пахарункі на пограбе былі.
Хоць Заблоцкія ніколі кашачаму заводу дабра не думалі, але як на іх мукі тады паглядзелі, дык заракліся Тахвілі паказваць кацянят… […]
Благія вочы
Нашы баркаўчане і ганяць, і шкадуюць Тахвілю.
– Можа, – кажуць, – і сама яна гэтаму не рада. Што ж, калі яе гэтакія вочы: на што гляне, дык пашкодзіць.
– Але, пане ты мой, пашкодзіць! Ды шчэ як пашкодзіць!
Хто чужы, таму па Тахвілі малы клопат: узгаворацца пра яе, бедаваць паможа, а кінулі гаварыць, дык і забудзецца. От ужо Юстапу – інакшая рэч: ён жа шваграм Тахвілі прыходзіцца – сякі-такі сваяк лічыцца. Не раз Юстап казаў сваёй Прузыне, каб пасварылася на сястру.
– Скажы ты ёй, хай гэтакая разумная не будзе, а то некалі людзі ўсё роўна прытаўкуць за благія вочы, хай пераставіць сябе, пакуль ціха.
Прузына лепей за Юстапа ведае Тахвілю. Ён толькі тое пляце, што ад людзей чуць давялося, а яна ж гадавалася ў аднэй хаце. Прузыне от злосць за сваю нічога невінаватую сястру.
– А сціхні ты! – асыкнецца бывала яна на Юстапа. – Дурні здумалі, плятуць немаведама што; а ён ім і веры дае.
– Ды цябе сем сабак не перабрэша, а не то каб я адзін. Аднаго заводу з Тахвіляю. Чорт за д’ябла цягне.
– Ат! Гавары з п’яным пацеры. Ты сваё, а ён сваё.
Прузына да Тахвіліных вачэй прывыкла. Яны ёй і не страшныя былі, дарма што – цёмныя, троха не зусім чорныя. Ды й праўда! Ці мала на свеце ёсць людзей з цёмнымі вачыма? I ніхто ім па гэтым ганьбы не дае. Не было б па адных вачох і на Тахвілю такой напасці, каб яна хоць крыху сама сябе глядзела. А то, мусіць, у год раз ці й таго меней мылася,’дык хадзіла чорная, як цыганка. (А можа, тут і не мыццё вінна? Можа, яна была твару такога? Хто яго ведае!) Ды сама як сама, але ўсё на ёй каравае было – як хустка на галаве, так і ніжэй усякая адзежына ламалася ад гразі. Ды, раздумаўшыся, не было Тахвілі дзеля чаго (ці то праўда, – дзеля каго) надта строіцца, вымывацца, вычэсвацца. Як я знаў, звекавала яна пры брату, сватоў ні адкуль не чакала, дык от – як дзень пражыў, так і добра.
Яшчэ ззамаладу пра Тахвілю благая слава па людзях пайшла. Але к гэнай славе надта не прыслухоўваліся, як Тахвілін бацька пахваліўся, што дасць ёй восемдзесят рублёў грашыма і каня, карову пасагу.
Было ў Тахвілі з гэтай прычыны на вяку трое сватоў.
Шчаслівы папаўся быў адзін год: за сватамі дзверы ў іх не зачыняліся – на адным тыдні ўсе трое прыязджалі. Але праз Тахвіліны пераборы ды праз тое, што людзям не магла яна слова перапусціць, раскідалася той год вяселле ў іх хаце. Дваім сватом Тахвіля адказала, што маладыя надта ж беднага звання былі: адзін парабак з двара, а другі шкляроў сын з мястэчка. Трэція сваты былі лепшыя: малады быў гаспадарскі хлопец. Можа б, з імі і лады былі, але праз свата, праз яго доўгі язык раскідалася ўсё.
Благі той сват, што, дзе трэба, спрытна пагаварыць не ўмее, але бяда, калі і залішне шалахтун. Будзе тады тое, што ў Тахвілі было.
З-за парога пачаў ён гаворку як трэба, што прыехалі яны тавару паглядзець, а потым, як селі за стол, сказаў, як і ўсе ўмелыя сваты кажуць, – калі вымярхаліся з вялікай дарогі ды не церпіцца:
– Не на тое мы прысланы, каб быў стол засланы. Трэба, каб і на стале было.
Потым далей-болей… разгаварыўся сват з Тахвіліным бацькам і аж да такой мовы дагаварыўся:
– Можа, вы і не залюбіце, але што трэба, то трэба сказаць. Гэта ж, як той казаў, не на дзень, не на два, а да смерці пара будзе. Людзі ўсяк тут дзейкаюць, але ў нас свае вочы ў ілбе ёсць. Ці яно праўда, ці не – можам пераканацца. Можа, таго хваста ў вашай дачкі і заваду няма, можа, пра ўсякае вядзьмацтва яна нічога і ў галаве ніколі не мела, але як яно не на дзень, не на: два, а на век робіцца, дык чым надта і ўвярацца няма чаго. Усё на свеце можа быць.
Сват пачаў такую брыдэзную мову, а малады яму патаку:
– Але, але! Трэба пераканацца.
Тахвіля слухала, слухала, а нарэшце, як хапіла памяло з качарэжніку ды калі сунецца да стала.
– Вон! Каб вашага і шныру тут не было. Што вы зубы продаць тут, за гэтым сталом, паселі?! Вон, пас
Па той раз – годзе сваты к Тахвілі ездзіць. Казалі, хто бачыў гэта ўсё, што тады, хоць з пэнду без шапак выскачылі з хаты, але на вуліцы такі апомніўся сват, што за гэтакі сорам хоць склясці хату трэба. Калі, забыўшыся, як яно тады было, людзі чаго з сваёй галавы не прылгалі, дык кляў ён гэтакімі слоўмі:
– Каб гэты двор, гэта хата па вокны граззю-балотам заплылі; каб сюды добраму чалавеку ні падысці, ні пад’ехаць было.
Кажуць нашы баркаўчане, што той сват, няйначай, крыху вядзьмак быў, бо ўсё так і сталася, як ён скляў, калі праўда, што ён кляў гэнак. Сваты надалей крыжык у іх варотах палажылі. Болей ніхто не прыязджаў і не прыходзіў: баяліся, каб Тахвіля, як што не пад лад, конна з хаты на іх не выехала.
Тахвілі не шкодзіць!
Не была б яна такая абрыджоная, не цярпела б звягі ад людзей. Сама вінавата!
Трэба ёй ведаць усё, што дзе на свеце ёсць. Дзе людзі сабраўшыся, трэба ёй, ціхенька прыслухоўваючыся, сунуцца туды. На сход даўней з жанок адны ўдовы (ды й то ўсяго тыя, у каторых вялікіх сыноў няма) хадзілі. З хаты ўсяго па чалавеку даўней ішло на сход. А Тахвіля – няма дуру, што з іх хаты бацька на сходзе – шамуль-шамуль, ды зараз і яна там ёсць. Ды хоць бы, туды прыйшоўшы, як удовы, пастаяла дзе ззаду, паслухала. Дык – не: ёй трэба наперадзе быць.
Уціснецца ў самую сярэдзіну, стане, дзе гаваркіх людзей болей, ды стаіць. Каб лепш усяго даслухаць, каб перад ёю смела гаварылі ўсё, ззамоладу глухою прытварылася. Ніколі ад першага разу не адкажа чалавеку, калі той у яе чаго пытае.
– Што? Што ты кажаш? – яшчэ яна ў яго папытаецца.
Калі добра, дык за другім разам адкажа, а не – то шчэ болей памуштруе: трэці раз мацней папытаць прымусіць.
– Ну – хоць забі! – не чую! – скажа і рукі распастрэ. Хустку над вушамі падыме, каб лепей усё дазвання слухаць было.
На сход прыйдзе ды калі ў што лепш уверыцца хоча, хоць і чула яго, а папытаць трэба. Таўхане памаленьку каго пад бок.
– Як?.. Што ён казаў?!
Калі нарвецца на такога чалавека, што няцяжка яму слова сказаць, дык:
– Ага! Вунь яго як! – скажа, другі раз ад добрага чалавека тое самае пачуўшы.
Толькі што немавернікі нашы людзі, не далі яны Тахвілі веры, што так – без дай прычыны – можна глухім стаць. Прабавалі яны ў Тахвілі прасіць, каб пазычыла чаго. Тройчы пытацца прыйшлося, а яна ўсё ніяк пачуць не магла.
– Але ж – хоць забі – нічога не чуваць, – казала.
Тады другі раз, на спрактыкаванне, давай перад ёю жанкі гаварыць, што надта ж гэтага года ў дварэ заработкі добрыя: не два злоты, а паўрубля за дзень на сене даюць. На ўсё Тахвіля забылася, гэта пачуўшы. Падступілася яна бліжэй дый пытае:
– На якіх жа луках яго сушаць, гэта сена?
Тады баркаўчане і дазналіся, што толькі «дай»
Тахвіля не чуе, а на «на» ў яе вуха востра. I от за гэта прытваранне ды за тое, што ўсюды любіць уваткнуць свой нос, і зненавідзелі Тахвілю нашы людзі. Хаты замыкаюць і самі хаваюцца, як яна ідзе да каго на двор. А дзецям загадаюць, каб праз акно крычалі:
– У нас няма нікога дома – толькі мы адны.
Сама сябе Тахвіля не шануе.
Яшчэ маладою дзяўчынаю яна была, яшчэ сваты ездзілі, а ўжо цягнула яе людзям якую раду даць. Хоць ціхенька – каб ніхто не ведаў – хоць усяго сваяком, на каго спадзявалася, што нікому не скажуць, але прабавала вогнік адкідаць – над вугольчыкамі ўжо ўмела яна шаптаць. А па Цыпруянавай смерці і саўсім варажбіткаю стала. Ужо і ад людзей не хавалася. Край свету сталі знаць Тахвілю, сталі ездзіць у Баркаўцы лячыцца. Умее цяпер Тахвіля і ад вужакі хлеб даваць, і навязкі навязваць, і рожу, і ўсе дванаццаць трасцаў лячыць.
Цыпруяна даўней у Баркаўцах за ведзьмака мелі.
Як ён жыў, я не помню, а распытацца не было часу. Толькі чуў, казалі, – адступіўся ад яго перад смерцю і бог і людзі. Кінулі яго сыны аднаго ў старой хаце канаць. I да таго ж былі яны трывалага сэрца, што Баркаўцы разлягаліся ад Цыпруянавага стогну, а яны і не падступіліся к бацьку папытацца, чаго яму хвораму трэба: ці вады падаць, ці так чаго даць з’есці. Другім баркаўчанам не вялікая бяда па Цыппруяну – ён ім ніякі свой, ад яго ж стогну толькі страх нападаў. Адна Тахвіля вядзьмацкай смерці не пабаялася – дарма што чужая, да самай смерці даглядала яго.
Калі праўда, што людзі кажуць, дык ведзьмакі не так, як усе, паміраюць. Іх душа не гладкая, а корані папускаўшы ў чалавеку сядзіць – сама скора выскачыць не можа; як смерць прыйдзе, чэрці з крукамі прыляцяць ды самахцом яе дзяруць. Ад гэтага і боль, ад гэтага і стогны… Каб лягчэй чарцям душу крукамі драць, а чалавеку канаць, разбіраюць людзі столь, расцягваюць страху над ложкам, дзе вядзьмак пры смерці ляжыць. Каторы не такі зайздросны вядзьмак, таму скарэй прыйдзе смерць. Не так доўга будзе ён на свеце пакутаваць, калі перад гэтым адкажа свае замовы павяронаму якому чалавеку. Тады не так моцна ў ім душа сядзіць, барздзей яе чарты крукамі падчапіўшы наверх выцягнуць.
Баркаўчане, пакуль Тахвіля па Цыпруяну не спагадала, не стала яго даглядаць, блізка пад тую хату, дзе вядзьмак канаў, баяліся падступіцца, а цяпер іх цікавасць перамагла страх. Удзень нязручна па падвоканню стаяць, падглядаць. А як крыху змеркнецца, дык і абстануць нашы людзі тую хатку, усё роўна як там гарыць, ды шчэ агонь наверх не выбіўся. Як не б’юцца адзін з адным, каб даступіцца ў акно паглядзець.
I казалі – праўда ці не – што даследзілі, даслухалі, як Тахвіля прасіла ў Цыпруяна, каб ён ёй свае варагі перад смерцю адказаў.
– Вам жа, – казала, – самім лягчэй будзе.
– Не! Няможна, дзеткі. Я зарокся з сабою ўсё ў дамавіну забраць.
Як роднаму бацьку, гладзіла яна ласкаваю рукою яго пакудлачаныя валасы.
– Дзядзечка!..
А ён адхінаецца, прымае Тахвіліну руку з свае галавы.
– …Няможна, дзеткі!
– …Даражэнькі, залаценькі!.. Ну няўжо вас не ўпросіш?! Няўжо вы такія акаянныя?! Дзядзечка!..
I такі ўмалёгала Тахвіля старога ведзьмака. Казаў ён:
– Ты мне чужая-чужаніца, а лепш за родную дачку.
Адказаў Цыпруян ўсё, што сам ведаў. Навучыў, як, у якую пару рабіць што, дый прыйшоў на яго канец таго дня пад вечар.
Дзіва няма, што з таго часу саўсім за ведзьму нашы людзі Тахвілю мець. Дзіва няма, што на Купалле, кажуць, робіцца яна чорным катом ды ходзіць па людскіх хлявох з дайніцаю даіць чужых кароў.
Пасля гэнага ўсё на Тахвілю можна сказаць, і дзіва не будзе.
Вядзьмацкія начары
Не то праз Тахвілю, не то так праз каго гіне Юстап. Не ведае ён добра, як і праз што, але здагадваецца:
– Тут нешта не багавое. Нешта на гэтым грунце зроблена, што ніхто на ім не разжыўся. Тут без начараў не абышлося.
Як апануюць, бывае, Юстапа цёмныя думкі, дык проста бяда. Работу робячы трохі спакайней, а як у свята – ратунку няма. От ён, каб сам сябе развесяліць, па дарозе ўвесь неспакой свой ветрам развеяць, возьме ды пойдзе сабе ў святы дзень да Хлюпск. Там Ворка на рагу карчму трымае, а ў карчме людзей, як селядцоў у селядзёўцы, там сабе знойдзеш добрага чалавека, каб сваю бяду яму расказаць.
Грошы Юстапа не любілі, а ён іх і два разы – абы толькі дзе вылатаў якога рубля, дык той самы дзень не на тое, дык на тое, а ўсё роўна на нешта аддасць. Ён, як мае грошы браць, насыпле дабра якога аброчную торбу, закіне за плечы дый пойдзе сабе памаленьку.
Стрэне каго са сваіх людзей у Хлюпску – разбядуецца: хоць ты яму грош дай на беднасць. Нашы ж людзі трывалыя: што ім жаласнае ні гавары, будуць слухаць, падцмакваць, памогуць бяду бедаваць, а слязы з вока не ўпусцяць.
Ніяк Юстап тропу не дойдзе, што ў яго робіцца дома.
– От скажэце, мужчынкі, чаму ў мяне ў засеку ўпадае? Здэцца, і не бярэш ні на што і нідзе ніякага знаку, а бывае ў нядзелю ці так у які святы дзень адлучыш часу, пойдзеш паглядзець, дык многа менш у засеку, як перад гэтым у нядзелю было. От чаму гэта, мужчынкі? Мая галава ніяк не знясе здагадацца.
Нашы баркаўчане такія людзі: паглядзяць на торбачку, паглядзяць на Юстапа, самі сабе ўсміхнуцца неўзапаметку ды бедаваць гаротнаму чалавеку памагаюць. I бачаць яны, што Юстап гэта самае даўно думаў, пра што яны цяпер здагадаліся. Кажа:
– Ці не чорт тут часам падлятвае? Я так і думаю, што – ніхто інакшы – ён выносіць маё дабро! Гіну я праз людскія варагі. Згубіў мяне благі чалавек – наслаў чорта на невінаватую душу.
Успомніўшы чорта, у Юстапа бывала аж шорах па целе пойдзе, аж паправіць ён сваю торбачку на плячох, каб не так муляла. Гэта нам цяпер страху няма, а тады, перад вайною, баяліся. Каб самому з чортам саўладаць, толькі адважныя нарываліся. Юстап жа на гэта не квапіў. Ён пытаўся:
– Ці не ведаеце дзе, мужчынкі, добрага варажбіта? Можа б, ён адрабіў, а то прапасці прыходзіцца, так жывучы.
Дзе тыя мужчыны ведаюць варажбіта! Але ў Баркаўцах быў адзін чалавек, Нічыпар зваўся. Той дык усіх іх аб’ездзіў, як у хату смерць была ўбілася ды пяцёх сыноў, як дубоў, і дзве дачкі ў дамавіну палажыла. За дзвесце вёрст бываў, як бяда прыспічыла. Да Нічыпара Юстапа і выпраўляюць мужчыны.
– Ён ведае, скажа…
– Але ж праўда! Трэба будзе калі Нічыпара папрасіць, каб дарогу расказаў, а не – то каб сам завёў, калі час будзе мець.
Гаворыць з людзьмі Юстап, а на Тахвілю, швагерку сваю, добрага вока не мае. Ва ўсякім разе яна ў яго на памяці.
– Ну, – кажа– каб дазнаўся, хто ў маёй бядзе прычыннік. Не пашкадаваў бы такога чалавека. Даў бы ведзьмаку, наддаў – што б ён хацеў, а прасіў бы, каб тое, што мне было зроблена, ён таму чалавеку назад адрабіў бы ды шчэ к таму каб скрывіла, скурчыла, каб усе людзі зналі яго.
Памаўчыць, памаўчыць Юстап дый прызнаецца:
– Яно-то, як вам сказаць, крыху і вядома, праз каго свет гарыць. Але няма каму чаго гаварыць! Не чужая-чужаніца, а сваё роднае тое.
– Ды чаго ж там?! Дзіўны чалавек! Чорт яго бяры, што свой. Зрабіў бы яму, каб больш зарокся і свайму і чужому шкоду рабіць.
– От, будзем жыць – будзем бачыць.
Пабядуе Юстап, а як да гэтага месца дойдзе, дык і канец яго мове. Яму няма часу – трэба йсці.
А баркаўчанскія мужчыны яшчэ доўга будуць усё на тым самым месцы стаяць, штукаваць, глядзець, як Юстапу цяжка з торбаю на высокі Воркаў ганак узысці.
Што Тахвіля чорта на Юстапава дабро наслала, яшчэ не ўгадана было, а што блох паднесла, дык гэта Юстап усё роўна як на свае вочы бачыў. Рабілася яно ўночы перад звеставаннем. Прынесла Тахвіля блохі ў смецці (толькі што перад гэтым вымела хату) і пасыпала недзе пад падрубу. Яе льга было злавіць, бо каб каму знесці блохі, трэба іх несці ў аднэй кашулі і нічога не гаварыць, з кім стрэнешся. I Юстап злавіў бы Тахвілю. Таго вечара ён не клаўся спаць, а як людзі пагасілі агні ў хатах, надзеў ён кажух, аблавухую шапку, падперазаўся і надумаўся пільнаваць, каб хто якіх варагаў яму не зрабіў. I прыпільнаваў бы, каб шляхціц Мамэрт перад гэтым не павесіўся; а то людзі гавораць, што ходзіць Мамэрт па смерці. Збаяўся Мамэрта Юстап – не пайшоў на двор, а сеў на лаве і думаў усю ноч у акно глядзець. Ды што ж – і ў акне можа здань здацца, да паўсмерці напалохаць чалавека. Але Юстап і ад гэтага ратунак знайшоў. Ён лёг на лаве пад акном і вочы заплюшчыў, каб не бачыць, а вушы, як заяц, падняў, каб чуць, як дзе які шорах будзе, каб тады борздзенька выскачыць і варажбітку злавіць. Але і шорах быў і вароты бразнулі былі, а Юстап толькі слухаў, што болей будзе, не даў яму Мамэрт нават вачэй расплюшчыць – усё ў памяці круціўся, аж мурашкі за скураю хадзілі ад страху. А каб нябожчыкаў, што па смерці ходзяць, не баяўся Юстап, злавіў бы ранічкаю перад звеставаннем Тахвілю і спаў бы сабе добра ўвесь год, не трэ было б чухацца, паліць агню, як ужо ўсе людзі паснуць, ды ганяць чорную слату з падолу, з паясніцы.
Яно-то добра, калі блохі ёсць на завод у гаспадарцы –нечага пагоду будзеш ведаць. Як усходзяцца кусаць каторай ночы, дык смела кажы, што заўтра дождж пойдзе – усякі раз угадаеш. Але ж добра, калі гэтага дабра ў меру. А ў Заблоцкіх было яго аж цераз лад. Каб гэта праўдзіла (што на дождж блохі кусаюць), дык улетку больш бы стаяла вады, як зімою ляжыць снегу, з хаты б нельга было выйсці – дзень пры дні бесперасціханку цубіў бы дождж; зямля б вады не папіла, а да таго раскісла б, што на баркаўской вуліцы (дармо што чвыраватая) абы ступіў, дык па пахі і ўехаў бы ў твань. Хто яго ведае, як тады б людзі жылі.
Добра так, як яно цяпер ёсць. Добра, што блохі не праўдзяць.
Злавіў бы тады Юстап Тахвілю, каб сабаку меў. Тады б не так ён нябожчыка баяўся. Хоць заплюшчыўшы вочы выйшаў бы на ганак. Свіснуў бы на сабаку. Паклікаў:
– На-цю-на!..
Смялей бы было чалавеку, каб хоць сабака пры нагах цёрся – усё пачуваўся б, што не адзін. А так сам свае баязлівай натуры саромеўся ён, сцярогся, каб не прагаварыцца каму, каб людзі з яго кпіць не сталі.
Даўно думаў Юстап, каб дзе добрага шчанюка ўзяць сабе гадаваць. Сабака – не кот. Людзі не дурныя, калі кажуць, што як сабака хвастом віляе, ён – рад, а як кот віляе – кляне. I от яму раз трапіўся добры шчанюк. Позна ўвечары ехаў Юстап з млына, і от у адным засценку ішла дзяўчынка ў вуліцы і вяла за сабою сабачку. Маленькі, кругленькі… Так ён Юстапу спадабаўся, што той сталы, сам у сабе чалавек, а зрабіў, як які блазен: саскочыў з воза, за таго сабачку ды ў мяшок барздзей, ды на сані, ды па кані. Дзяўчынка ў плач:
– Я тату скажу!..
А Юстапа толькі там і бачылі. Воз быў лёгкі, дык шпарка даў лататы.
Дома каня кінуў на дварэ невыпраганага, а мяшок у хату панёс. Дзеці ўжо спалі, дык пабудзіў сабакі паглядзець.
– Савоста! Агата! Уставайце! Я вам цацку з млына прывёз.
Тыя кулём з ложкаў паскочваліся цацкі глядзець. Галасу нарабілі паўнюсеньку хату.
– А бо, татка сабачку прывёз!
– На, цюцька, на! На, Жучак, на! – толькі глянуў, імя яму Савоста даў.
Юстап глядзіць ды з дзіцячай радасці цешыцца:
– Сягоння сабе гуляйце з ім, а заўтра каб і не дакранулася ніводнае. Прывяжам, каб ліхі быў, каб на чужых брахаў.
Успомніў Юстап, што конь нераспрэжаны, што мяхі на возе – трэба паўносіць у сенцы, але адразу не пайшоў за работаю – яшчэ ўзяў шчанюка на рукі, к лямпе паднёс, расшчапіў яму шчэляпні і прызнаў:
– Чорна ў роце – ліхі будзе.
Зірнуў яшчэ ў вочы і сказаў:
– Разумны будзе некалі сабака.
Юстап сваё слова спраўдзіў: назаўтрае ўзяў на прывязь шчанё, зрабіў яму будку з аполкаў пры курыным хлеўчыку. А тут як даў мароз, як схапіў ён малога сабаку за лапы, дык той давай з болю брахаць. Аж Юстапава душа радавалася з яго брахні.
– А што?! Я казаў, што сярдзіты сабака будзе.
Потым бачыць Юстап: на каго ж ён брэша, няма нідзе нікога. I калі здагадаўся, што гэта з марозу, ды спусціў яго з ланцуга, у крысе прынёс у хату, дык сабака ўжо хадзіць не мог, качаўся, а як увагрэўся крыху, дык – дармо што сухія лапы былі – дзе ступіць, след зробіць. Шкода Заблоцкім шчаняці стала. Пакінулі яны яго ў хаце зімаваць. Дзеці яго як узяліся адукаваць, дык да ўсяго налажылі: і на задніх лапах станавіцца, і бліны са стала красці, і на печ грэцца лазіць. Хадзіла да Заблоцкіх Тахвіля, хадзіла шмат усякіх людзей. Разазнаўся з людзьмі Жук, усяму свету за зіму сваяком зрабіўся, забыўся брахаць. Падыдзе да чужога чалавека, панюхае дый адыдзецца, хвастом віляючы.
Перабылі зіму, прыйшла вясна. Паспрабаваў Юстап прывязаць Жука – а ну, можа, брахаць будзе. Але дзе гэта відана! Дзень пры дні спаў Жук і каб аказаўся. Толькі есці як захоча, устане ды акажацца, але й то не брахаў, а выў. А сабака калі вые, дык гэта на пажар або на смерць. Зноў бяда Юстапу. Зноў рупяслівыя думкі апанавалі яго. Бедаваў Юстап:
– Цягалася Тахвіля зімою. Яна яму недзе з есці нечага такога дала, што мову заняло.
Мусіў Юстап сабаку да катоў дараўнаваць. Папрасіў Андрука. Злавілі яны Жука, укінулі ў мяшок. Ехаў Юстап у падборку і Жука за адным заходам звёз.
Абрыдлая птушка
I не толькі з Тахвілі, а з птушкі – шэрай зязюлі, як потым Юстап разгледзеўся, гэтаксама свет гарыць. Праз яе не можа ён ніяк на капейку ўзбіцца. Зязюлька не абыякая птушка – варажбітка. Хай бы калі раней пачала кукаваць, дык – не, трэба Вялікадня чакаць, каб разам з валачобнікамі, разгавеўшыся. Пакукуе да Пятра, і годзе! Хоць ты яе распрасіся, дык ані не ўважыць. Каб чалавек канаў і захацеў ведаць, колькі яшчэ год пажыве (а перад смерцю немаведама чаго можа захацецца) – і то не паслухае. А гэта што? Наравы.
Хай бы была на адны гады варажбітка – умела вылічыць, і было б з яе, дык не, гэтага мала: навучылася яшчэ й багацце людзям на год угадваць. Першы раз, як пачуеш яе кукуючы, мацай у кішэнях. Хай сабе капейка, хай грош, хай пагнуты, хай шчарбаты, дзе заваляецца – увесь год цябе будзе чорт не браць, будуць любіць грошы такога чалавека. А ў каго няма нічога пры сабе – на ўвесь год прапашчы чалавек, ці згубіш, усё роўна не будуць любіць цябе грошы, ніколі свайго гнязда ў тваёй кішэні не звіюць.
Юстап схітраваць хацеў. Ён усяк прабаваў: і ў хустачцы ўвязаныя грошы насіў, і ў мяшэчку, і так у кішэню кідаў капеек колькі. Ды калі няма шчасця чалавеку, дык ніякім спосабам лёсу свайго не падашукаеш. Як не чуваць зязюлі, бразджаць грошы ў кішэні, аж гадка, як ідзеш, а яны аказваюцца, лічаць, колькі раз ступіў. А як калі трэба, як кукуе – каб грош дзе, чыста, як на скаварадзе пасля падмазкі. А ўсё праз жонку сваю гіне чалавек. Не раз казаў:
– Зашый ты, Прузына, кішэні.
– Добра, – кажа.
I гэтак усякі раз. Ніколі не скажа, што «не хачу» ці «не маю часу», а ўсё зашыць дакляруе. Ніколі яна не змоліцца ўзяць іголку ды Юстапавай просьбы паслухаць. Усё на потым адкладае.
А там пойдзе на сяло, загаворыцца і пра швіва, што яе дома чакае, забудзецца.
Любіла, бывала, Прузына на сяло схадзіць. Любіла з карчмы вясёлаю выйсці. У злагадзе яна з карчмаром нашым жыла. Бывала, як толькі свята якое, дык Юстап у Хлюпск, а Прузына ў карчму. Юстапу торбачка ўсю дарогу плечы муляе, а Прузыне павадок ад рэзгін. Разоў тры яна прынясе ў стадолу па вязцы саломы, каб было чым карчмару каня, карову падаслаць, а тады заходзіць у карчму барыш піць. I добра рабіла яна. Бо нашто Заблоцкім салома? Нашто ім той гной? I так яны прапашчыя, бяздольныя людзі. У іх і ў хляве жывёла не вядзецца і на полі нічога не расце.
Сама лепш чалавеку, як весел ён: ніякай тады нуды няма, ніякага цяжару на сэрцы. Так Прузына не любіць быць адна, а пасля барышу і пагатоў – дзе жанкі сабраўшыся, знойдзе і зойдзе ў тую хату. Там хто пра неўмалот гаворыць, хто на свае недастачы скардзіцца, а Прузына папросіць у каторага мужчыны закурыць, пусціць дым ды і перапыніць нудную, гаспадарскую мову.
– Ат! Што там гаварыць?! Смачан хлеб з грэцкаю мякінаю.
Гэта Прузыніна слова добра ў памяць людзям. Некаторыя яшчэ помняць, што яна і Юстапам сваім хвалілася:
– Мой Юстап так хлеб з грэцкаю мякінай густуе, што, бывае, к Вялікадню машчуся пірагі рашчыняць, а ён, як убачыць, давай сварыцца на мяне: «Лепш зацірку б гэтаю пшэннаю мукою падкалаціла б, а хлеб і штодзённы, кастравы дабёр».
Аднаго шкода, што Прузыніна смерць рана прыйшла, што не давялося мне на свае вочы паглядзець, што з яе за кабета была. Кажуць, і сваю і Юстапаву долю – усё хваліла яна.
Калі праўда, дык за адно хваліць яе не варта, што кішэні не латала. На добры лад, можна было і на сяло схадзіць і дома зрабіць, што належыць. А то праз гэта зненавідзеў Юстап усё шэрае, зязюлястае, што проста глядзець на яго не мог.
А Прузына, наперакор, пусціць гадаваць адны зязюлястыя кураняты. Так якога другога пер’я прадасць, а зязюлістага на завод пакіне.
– Надта ж яны, – кажа, – нясушчыя.
– Ды чорт іх бяры, што яны ў цябе нясушчыя. Я табе кажу, каб не было ў мяне на гаспадарцы гэтага балота. I каб не было! Гіну я праз іх!
– Ты скажы: п’яны ты ці дурны? За каго цябе мець?
– За каго хочаш…
– От, пляце нешта: гіну, не паўстану. А што яно і да чаго, каб хто папытаў.
Юстапа не ціхі поп хрысціў. Ён часам як усшухарыцца… От як гэты раз: было якраз надвячоркам. Куры на дождж рана на куросадні селі. А ён як усхадзіўся – проста ў курыны хлеўчык і пабег і давай папацёмку зязюлястых курэй мацаць. Дзве нейкія скраўся за ногі ўхапіць ды да таго памаленьку ўзяўся, што на дварэ, як агледзеўся, што адна толькі зязюлястая ў руцэ, а другая чорная, то чорную, невінаватую пусціў, дык яна і разу нагамі не ступіла. Палопала крыллямі, без ног ісці паткнулася дый давай ціхенька аддыхаць на тым самым месцы. Затое другой, зязюлястай, была скорая смерць. Папалася Юстапу сякера ў рукі, дык ён курыцу зараз на калодку ды – па шыі. Тулап сабе, а галава сабе – пакацілася. I на што была зязюлястая неслуш! Без галавы аж к суседу на двор уцякла ратунку прасіць, ды не пара было – там ля ганку як упала, дык нагамі разоў два дрэпнула і – фэртык.
Прузына чыста напалохалася. Аж не ведала, што рабіць: клікаць людзей ці без іх абыдзецца, утаймуецца. Юстап барзджэй на злоснага, як на вар’ята паказваў: і вочы былі як трэба, і ў гаворцы не блытаўся, але з чалавекам нечага верыць. Засек і рад – смяецца:
– От табе і крупнік на заўтрае. Дзяды зробім.
– Каб табе пад грудзьмі рабіла за тваю работу!
– Ціха, Прузына, – усё добра будзе.
– Адну задушыў, дык душы ж другую, каб цябе ванцач душыў! Як жа яна будзе жыць без ног?!
– Хай жыве як знае.
– Каб ты свету не знаў! Шчэ зубы продае. Выкрупіў ногі – круці й галаву. Хай табе самому на патыліцу гэту дурную мазгавешку заверне. Барзджэй жа! Хай не мучыцца.
Была тут і другой, чорнай, скорая смерць. Толькі гэта не пабегла да суседа, а адразу пад сякераю ўсвежылася.
– От табе і другі будзе крупнік.
Савоста тады яшчэ малы быў, не яму было ўлазіць у гаспадарскія інтарэсы, ды й той пастаяў, што робіцца, паглядзеў ды пайшоў з двара.
– Ой, бацька, бацька! – пакруціў ён толькі галавой.
Так сам сабе Юстап і нарабіў урону, на цяперашнюю цану, на цэлых паўтара рубля, калі не лепей. От ужо сусед яго, Андрук, куды курыца без галавы на скаргу прылятала, той бы гэтага не зрабіў. Ён бы гэтыя зязюлястыя куры павязаў сабе добранька, ды ў каранёвы пляцёны кашэлік ды да Хлюпску усё б нешта ўтаргаваў, было б за пераходку. Юстап жа гэтак не ўмее. Яму, як пад злосць, – ух! – здэцца. Ён больш гарачага характару.
«Незнашоныя» боты
Таго Андрука, кажуць, можна было па прымаўцы пазнаць. «Пане ты мой», апрыч яго, ніхто не казаў. А ён дык з прыціскам, каб выразней было, патрапляў.
– Такі-то – пане ты мой! – чалавек і гэтакую штуку выкусіць? – дзівіўся ён бывала.
Поўны нашы Баркаўцы дзівакоў. Былі яны даўней дый цяпер не зводзяцца, а ўсё штогоду з маладых растуць. Дзівак сам Андрук, дзівак і сын яго Пракоп Андручок. Абодва яны любяць кірмашы. Андруку, бывала, дзевяць вёрст прайсці за забаўку, а Пракопу – нізаводня ехаць трэба. Яно-то, можа, тут не аб адной трываласці ход, а больш аб рызыцы. Любіць Пракоп сытага каня і добры паязд, каб і ехаць шпарка, і выкіравацца спрытна, калі дзе будуць павароткі ці варотцы па дарозе, каб свіснуць пужкаю, за вёску выехаўшы, цмокнуць.
– Но-о-о! – ярка на ўсю сілу сказаць ды слухаць, як вецер шапку прабуе сарваць, не сарве з гуляшчымі рукамі ляціць, свішчучы, у сваю дарогу.
Любіць Пракоп, каб барзджэй у Хлюпску быць, каб толькі мігцела ўваччу, што з боку дарогі ёсць. Андрук жа толькі цяпер, як па старасці яму ногі не служаць, удвух з сынам на кірмашы ездзіць.
Сядуць удвух, як добрыя паны, на ўсё сядзенне.
Возьме Пракоп лейцы ў рукі.
– Но-о-о! – гукне, хоць яно, на добры лад, і не патрэбна б было – іх конь і сам ведае, што з месца трэ а хапіць, каб аж зубы, як у воўка ляснулі ў таго, хто на возе сядзіць.
Толькі іх і бачыў.
Аж малыя нейкую песню пяюць, як Андруковых драбінку на дарозе ўбачаць.
…ззаду падпылёны
ляціць, як шалёны.
Толькі старасць Андрука ездзіць прымусіла, а так ён любіў ціхую спаважную хаду, любіў разглядаць ідучы, што дзе на полі ёсць, якую людзі дзе работу робяць. Не было тае нядзелі, каб без яго ў Хлюпску абышліся. Такая адлегласць, як ад нас да мястэчка, Андруку нічога не вадзіла – пераходкі не шкадаваў. Бывала, возьме ў каранёвы беленькі кашэлік яец якіх дзесяткі з два, сырчык з аладку дый пайшоў сабе ў сваю прывычную дарогу памаленьку. Бывае, зімою няма яму чаго з сабою на продаж узяць: куры яец не нясуць ужо, а запасу ў іх няма (услед Андрук да Хлюпску адносіў, як былі), каровы таксама не дояцца – не толькі каб сыр зрабіць, але й самім як праз лякарства малака пакаштаваць няма; тады й так з голымі рукамі без каранёвага кашэліка, але трэба яму, як толькі нядзеля, у Хлюпску быць – хіба толькі мяцеліца ўсходзіцца ды не пусціць.
А чаму Андруку так пахне Хлюпск? Што ён з свае хады выйгранку вялікую мае? Яму не заробкі трэба, а каб паслухаць было чаго, каб у чужых разумных людзях пабыць. Была прагнасць у Андрука навіну пачуць, дзе разумнікі збяруцца, любіў ён пры іх збоку пастаяць, знакамітай гаворкі паслухаць і сваё час-часам, падумаўшы, туды трапнае слова далучыць. З сямі сёл, бывае, па чалавеку збярэцца, а ён, Андрук, – восьмы ад нас, з Баркаўцоў. Праз яго слава нашай вёскі ў людзі йшла, праз яго жарты нашых людзей ва ўсёй акалічнасці і ведалі.
Дзівіўся Юстап з Андрука – як гэта ў яго стае за ўсякім разам што ў кашэль узяць. I аж папытаўся ў яго аднаго разу.
Андруку толькі смех са свайго суседа, жарты наўме:
– Гэта мае куры такога заводу, што па два разы на дзень нясуцца. Яец за тыдзень дадуць, як гразі; каб услед прадаць не адносіў, дык карабоў бы не стала, не было б у што складаць.
Андрук на глум казаў, а Юстап падумаў, што напраўду. Зайздросціць ён Андруку, а на сваю нядолю маракуе:
– Дзіва што, у цябе дваццацера курэй. Нябось, каб карысці не было, не хаваў бы гэтакую плойму. От у мяне васьмёра ёсць, і то я ад іх яйца ніколі не бачу. А ўсё праз людскія варагі век мне не паўстаць. Я ўжо гэты год на звеставанне добра прыпільнаваў, хто непрыяцель мой. Толькі от не хочацца якой дзе рады старацца, а то б папомніў ён мяне. Тут ніхто далёкі – блізкія, суседзі.
Гаворыць Юстап ды не дагаварвае, бо тут не ўгадана, хто яму варагі зрабіў: можа, Тахвіля, а можа, і гэты самы Андрук, што перад ім стаіць, добра гаворыць. Што праўда, то праўда: Юстапавы куры не любяць дому, не пільнуюцца яго, ходзяць несціся ці ў Андрукову крапіву, ці ў Тахвілін лопух – да некага з суседзяў.
Пільнаваў тады перад звеставаннем Юстап, не толькі блох каб хто не паднёс, слухаў ён, на лаве лежачы, вочы заплюшчыўшы, ці не будзе хто часам і вароты трэсці. I дапільнаваў бы, каб не Мамэрту собіла перад гэтым павесіцца, каб не хадзіў ён па смерці. А то неяк з поўначы чуў, як нехта тройчы памаленьку стукнуў варотамі, але галавы падняць не пасмеў, каб у акно зірнуць, пазнаць свайго непрыяцеля. Калі ён услухаўся добра, дык здэцца, што і пачуў нават, што там на дварэ гаварылася. Гаварылася тое, што даўно ўжо ўсім вядома:
– Чые вароты трасуцца,
Хай таго куры ў мяне нясуцца.
Каецца цяпер Юстап, што тады лепей да голасу не прыслухаўся: можа б, і Андрука пазнаў, бо не можа быць, каб так, без чараў, куры па два разы на дзень несліся. Андрук – хто яго ведае, які чалавек. «Незнашоныя» яго боты гэтаксама не можа быць каб без якога вядзьмацтва такія моцныя ўдаліся.
Дармо што ва ўсякі хлюпскі кірмаш быў Андрук у іх абуты, ніяк ён не мог тых ботаў знасіць, у руках носячы. У людзей, калі ботаў на год хапіла, дык і добра, а Андрук як пашыў сабе к вяселлю, дык і ў дамавіну яго паложаць, у тыя боты абуўшы. От што значыць работа! Тады шчыгульна не рабілі, а моцна, не глядзелі, каб бот на назе ашчыкнуўся, а глядзелі, каб доўга насіўся. Тады капылоў і малатка шаўцы не зналі на цагліну боты рабілі, пранікам, што палотны біць, гналі цвікі ў падэшву: гэтак барзджэй і спрытней – толькі дзірак накалі ды цвікоў наўтыкай, за адзін мах яны на месцы будуць. Ого, даўнейшая работа!
Бывала ў Хлюпску ўсе ў лапцёх хадзілі – адзін Андрук у ботах. Вунь якая яму павага была за гэта! З самымі разумнікамі мог ён даступіцца пагаварыць. Шанавалі Андрука боты, шанаваў жа і ён іх, як вока ў ілбе: усё пад ногі сабе глядзеў, каб дзе ў лужыну не ўступіць, каб абысці, калі што на непадмеценым бруку, на месце стрэнецца такое, што за ногі ўзяцца можа. Далікатна быў праз гэта чалавек. Ніколі, бывала, не ступіць на ўсю смелую, а ўсё асцярожна, памаленьку, каб падноскі раней пары не збіць. От чаму яму і прадаць скора было смела яйца, сыры куплялі ад яго, бо бачылі, што чысты, пашанотны чалавек.
Андруку боты былі толькі дзеля людзей, а ў дарозе йдучы яны толькі ціснулі, мулялі і было цяжка нагам. Ён рабіў па-бабску: у канцы мястэчка, на беразе канавы, пад вілаватаю бярозаю садзіўся разувацца, як дадому ішоў. Абатрэ сабе боты, каб пылу на іх не было, звяжа хораша анучкаю, за плечы закіне і пайшоў. Волен сабе, лёгак чалавек. А ў мястэчка ідучы, зноў ён вілаватай бярозы не мінаў: тут садзіўся абувацца. Потым была пара ў Андрука, калі ў боты абувацца. Пачыналася яна з вясны, як зямля стужае, падсохне пасля разводдзя, і канчалася, як пачнуцца асеннія дажджы, гразь. Дармо што боты вады не пушчаюць, а шкадаваў іх Андрук у гразь саджаць – лапцём у яго было небалазе. А зімою, дык якая там чорта рызыка ў ботах, калі набярэцца на іх па возу снегу, што аж нагі не пацягнеш – тады толькі настывае тавар ды горай у нагу холадна. Ні разу Андрук не аграшыўся, зімою ботаў не надзеў.
Фармазонскія грошы
Баркаўчане веры не давалі, каб у Андрука фармазонскіх грошаў не было. Даўней, кажуць, і праўда: некаторыя мелі такія грошы, што за іх можна што хочаш купляць: і тавар у цябе будзе і грошы назад вернуцца – не згледзіш, калі ў кішэні апынуцца.
Тады зноў за іх купляй што трэба. Цяпер звяліся фармазонскія грошы, няма іх ужо. Калі й былі ў каго, дык прапалі разам са старымі грашыма, а з новых, каб фармазонскія зрабіць, не ўмеюць цяперашнім светам, звяліся тыя майстры, што некалі былі.
Цяпер ніякаму дзіву людзі веры не даюць, а даўней аж былі раз, як бо смеючыся, але напраўду папыталіся баркаўчане ў Андрука.
– Ты гэта не так сабе што кірмаша да Хлюпска дапінаеш. Ці не маеш часам фармазонскіх грошай з рубля якога?
Андрук такі чалавек, што ці на глум што гаворыць, ці на праўду, аднак у яго гладка выходзіць: скажа і не ўсміхнецца. Што людзі гавораць, тое і ён пляце за імі ўслед.
– А дай рады! Ёсць саракоўка.
– А што! – азірнуўся на мужчын той, што пытаўся.
– Вы думаеце: дабро мець фармазонскія грошы – чорта! Не так з іх дапамогі, як клопату. Каб што добрае купіць, дык разоў пяць трэба да Хлюпска схадзіць. Купіш на капейку абаранак, а саракоўку даеш. Тады і рэшта твая будзе і саракоўка неўзабаве знойдзецца ў кішэні. Яна добра мяне знае: ніколі не заблудзіць – усякі раз ка мне вернецца.
– От, дзіва што людзі багатымі робяцца!
– Прызнайся, Андрук! Тут жа нікога чужога няма – усе свае людзі, – малёгаюць яго мужчыны. – Без чорта ў гэтай справе не абышлося?
– Як вам сказаць? Хто яго ведае!
– А такі ж? Як яны да цябе, гэтыя грошы, у рукі трапілі?
Давялося так, што Андрук і не ведаў, што ім на гэта сказаць. Пусціўся ў такую мову, што потым аж сам быў не рад. Чуў, што адзін чалавек быў гэтакую самую грыўню ў карчме на дне кварты знайшоў. I Андрук мужчынам, доўга не думаючы, сказаў, што і яму тамсама сваю саракоўку знайсці давялося.
– Шанцуе табе, Андрук! – зайздросцяць мужчыны.
– Чорта! Які там шэнц?! Хацеў бы збыць бяду з галавы, каб згубіць ці знарок кінуць дзе ў якую нетру балота, дык ратунку няма – услед назад варочаецца.
Мужчыны чулі, што той чалавек, што ў карчме ў кварце фармазонскую грыўню знайшоў, на тым самым месцы, дзе знайшоў, як пакінуў, дык і не вярнулася больш. Гэта самае яны і Андруку параілі зрабіць, а ён падрадзіўся:
– Трэба будзе паспрабаваць – а ну, можа, помач ад гэтага будзе, можа, не вернецца.
Быў тады ў гурце з мужчынамі і Юстап Заблоцкі. Слухаў ён, маўчаў ды сам сабе думаў, што шанцуе людзям (нехаця шчасце ў рукі просіцца), а к яго берагу нічога добрага не прыплывае.
От каб гэта яму такія фармазонскія грошы! Жыў бы сабе і гора-бяды не знаў. Баязно крыху спярша было, што чорт у такім шчасці ўдзельнік, а, падумаўшы, на ўсё адчаіўся чалавек.
«Што там з чорта за страх?! Абы жыць добра было, абы ён у тваю руку спрыяў, а не шкодзіў. Хай сабе насіў бы ў свіран – абы толькі не выносіў, як цяпер».
Тады, таго вечара, маўчаў Юстап. А пачакаўшы неяк, аднаго разу ўзяў ён быў кварту гарэлкі ды пазваў Андрука да сябе. Як добрага суседа пасадзіў сабе на кут ды і кажа:
– У мяне да цябе невялічкі інтэрас ёсць – пагаварыць трэба.
Андрук на куце, а сам Юстап сеў на столку. Паставіў кварту, накроіў хлеба ды кажа на жонку:
– Дай нам закусіць чаго.
– Што ж я дам? Каб раней сказаў, дык хоць сала крыху прыпякла б, а то цяпер вазьмі, што хочаш.
– Усё кажы ёй за ўсякім разам. А так ты здагадацца не магла?!
– Ты ж здагадайся, што хто збіраецца рабіць!
– Ды ты б, як маеш тарокацца, пайшла б ды хоць сырога сала пакроіла на талерку.
– А ты б гэта даўно сказаў!
Прузына пайшла па сала, а Юстап тым часам пабедаваў, што от, каб яйца былі, добра б было: нечага разлажыў на прыпяку агоньчык, паставіў дзве цэгліны, на цэгліны скавараду, а ў скавараду разбіў штук колькі яец – скора і смачна б было.
Але што ж, калі куры не нясуцца!
Як было ўсё на стале: і выпіўка, і закуска, дагаварыўся Юстап, чаго яму ад Андрука трэба.
– Аддай, – кажа, – ці прадай ты мне тыя свае фармазонскія грошы, калі яны табе не патрэбны. Зробім так, каб яны не ўцяклі ад мяне. От, хоць і зараз, запражом каня да з’ездзім у тую карчму. Ты іх у кварту на старое месца паложыш, а я вазьму, і будуць мае. Я табе і барышу пастаўлю, і адступнога дам. Бяру грэх на сваю душу, але нічога іначай не зробіш, калі не шанцуе ніяк – можа б, хоць гэтак разжыўся крыху.
Над Андрука няма ў свеце лепшага лгара. Ён і не думаўшы, калі скажа слова, дык у людзей яно ў такой веры, як прысяга.
– Ад дарагой душы, – кажа ён Юстапу, – рад бы быў прыяць свайму чалавеку. От каб ты на дзень раней мне аказаўся – усё б добра было, а то ўчора якраз быў надвечар у папа – імшу за тую саракоўку закупіў. Расказаў яму ўсю сваю бяду, дык ён мне і параіў гэта зрабіць. I – пане ты мой! – у моцныя рукі папала: от ужо суткі скора і назад не варочаецца, як учора аддаў: нідзе гэтак доўга не забаўлялася.
Пацмокаў Юстап – чаму яму не ўчора было гэтаю парою к сабе Андрука зазваць: былі б у яго фармазонскія грошы.
А сягоння – не ў пару. Поп не промах. Калі само шчасце ў рукі прыйшло, ведае ён, дзе яму месца даць. Поп фармазонскіх грошай не адкіне. Добра і яму трывалую капейчыну мець пра запас на цёмную ноч.
Юстап, аднак, таго дня ад Андрука так не адчапіўся. Спазніўся з фармазонскімі грашыма, дык прасіў, каб куранят штук са трое даў на завод.
– О! гэта можна будзе, – не адказен быў Андрук. – Гэтага б ты і раней дапамінаўся. Толькі што я без жонкі нічога табе пэўнага сказаць не магу. Лепш ты сам у яе калі папытайся.
– Да ўжо ж! Трэба будзе, – у адно слова сказалі і Юстап і Юстапіха.
Дзіва, што мінулася папам цяпер іх панства! – выкляў тады іх Юстап. Калі кляў, а калі спраўдзілася. Але такі не на вецер пусціў ён сваё моцнае слова. I не шкодзіць! Нашто было лезці не ў сваё. Калі ты поп, дык глядзі сваіх модлаў, дык – дзе ты бачыў! Яшчэ стараецца, каб як накпіць з нашага брата.
Нашто яму былі тыя фармазонскія грошы, калі і так даволі было ўсяго? Хай бы лепш імі Юстап, бедны чалавек, запамогся.
Юстап быў раз як пераканаўся, што яго слова спраўдзіцца можа, дык усё, што раз лепш, клясці патрапляў. Гэта ж неяк аднаго года надта ж шмат андручыха курэй завяла, цэлую сарачню – абарону за не было, пішчаліцаю, бывала, лезуць у ток, абы адчыніў. Як агарнула была Юстапа шатанская злосць, як скляў ён суседскія куры смяртэльнаю кляцьбою:
– Каб вы да заўтрага павыдыхалі ўсе да аднэй! – дык і спраўдзілася. Не да заўтрага, а ў скорасці – гады цераз два – як напала на куры нейкая заўшыца, дык у Андрука адсыпаліся ўсе да аднае. Здыхалі і ў другіх, але не так. А ў Андрука, як чамярыцы хто падсыпаў. У самага Юстапа з васемнаццаці шасцёра засталося, але гэта нічога не значыць. Рад быў Юстап.
– Маё, – казаў, – слова богу даходна.
* * *
Немаведама што даўней рабілася. Дзівішся, як старых наслухаешся. Амаль не ўсе старыя клясці і нешта крыху на праўду падобнае гаварыць здатны.
Бывае, слухаеш-слухаеш, як дзе іх чалавек колькі збярэцца ды самі з сабою гаворку распачнуць, ды й не ўтрываеш, скажаш:
– А йдзеце вы! Плятуць нейкія ракашэды. Дзе гэта відана, каб чэрці ў людзей у дарозе коні выменьвалі ды замест каня рагаціну якую сукаватую маглі чалавеку ў аглоблі ўперці?!
Ілгуць старыя.
Ого! шчэ і як ілгуць! У іх гаворцы ў дзесяць столак маны болей, як праўды. У адно слова, як згаварыўшыся, гавораць.
Чорт у іх ва ўсіх не абы-хто – не то на пана, не то на папа падобен: у капелюшы, у палітоне з струкаватым каўняром. Так рызыкоўна адзеты, што – проша бачыць! А каняжына чуе патом чорта: як воўка пудзіцца, азіраецца, фыркае. Чалавеку і не ў галаве тады, чаго так жывёла ў аглоблях вар’юецца.
Усякі раз чорт ні адтуль, ні адсюль стрэнецца сярод дарогі, далікатна папросіцца:
– Падвязі, чалавеча!
Чалавеку ўсё ненапамкі. Ён раздабрэе і пусціць.
– Садзіся сабе, падарожны чалавек, – скажа.
Ну, а як сядзе чорт, зразу стане цяжэй каню – па самыя вязы сані западаюць, калі гэта зімою робіцца. Чалавеку толькі потым гэта цікне, а тады – ненапамкі. Пачынаецца торг. Хоць маленькае, але не абыдзецца чорт без шальмоўства: калі коні не давядзецца змяняць, дык хоць люльку на корч чалавек змяняе (здэцца, такую харошую нямецкую, з даўгім цыбуком, чорт Дае, што проста не нагледзецца, а дома як паглядзіць – гнілы карчук асінавы, а не люлька); а не – то хоць яблыкаў дасць дзецям гасцінца завезці (тады, як бярэ, чалавеку ненапамкі – дома разгледзіцца, што не тых чорт яблыкаў даў, што на яблыні выраслі, а тых, што на дарозе мерзлых назбіраў; спрытней бы іх было на сахор узяць ды па полі растрэсці, як у хату ў торбе несці ды ў рукі браць).
Ілгуць старыя. Хто гэта скажа, што праўда іх?
Але – хай сабе!
Некалі і мы нешта скажам, як жылі, дзе былі, пусцім казкі ў свет. А чартоў нам не трэба будзе ў свае казкі ўстаўляць. Знойдзем нешта мудрэйшае за іх. Хоць і не дажыў Юстап Заблоцкі, няма яго цяпер у Баркаўцох. Але быў у нас, круціў светам, пакуль сам не скруціўся, яго сын Савоста. Было шмат усякіх людзей. Маладзейшыя некалі зайздраваць нам будуць, як мы ім нагаворым, што за нашаю памяццю на свеце было. Цешыцца яны некалі будуць, слухаючы казкі пра вясёлы наш час.
Ого!..
Абы толькі здаровы былі.
1929 г.
