Увага! Поўны змест
Быў татка ў Яські. Харошы татка. Часам прынясе цукру, белага хлеба і адразу каманду падае сыну:
— Ну, Яська, мы цяпер паны над панамі: цукар ёсць? — ёсць… хлеб ёсць? — ёсць. А што нам болей патрэбна?
— Што болей? То я пабягу да пана Пранцыся па каву?..
— Не, Яська, не бегай, не хопіць пенёндзаў у нас з табой, давай грэць лепш гарбату…
У маленькай пячурцы раскладалі агонь, ставілі касабокі закураны чайнік, татка садзіўся ля пячуркі, на калені к яму ўзбіраўся Яська. Грэліся. I пакуль не пачынала падскакваць пачарнелая крышка чайніка, Яська распытваў татку: дзе ён зарабіў хлеба, чаму пан Пранцысь буржуй, чаму паны не даюць татку ні грошай, ні працы. Звычайна татка жартаваў, часам жа гаварыў сур’ёзна:
— Мы з табой, Яська, рабочыя… Паны не любяць нас і баяцца нас… I для нас з табой яны жадаюць адной хіба толькі смерці…
Тады Яська сур’ёзна пытаў:
— А чаму ж ты гаворыш, што мы паны над панамі…
— Чаму? А таму, што мы нікога не баімся…— і ўжо жартаўліва: — Ды мы ж з табой і жывём вышэй над панамі…
Яська пазіраў на столь. Яна спускалася коса аж да самай падлогі. I столь і разам з тым сцяна. Яська ведаў, што гэта дах. У маленькае акенца відаць была шырокая рака, шасе за ёй, нізенькія хаткі прадмесцяў. Бліжэй відаць былі толькі дахі ніжэйшых дамоў, ды стаяла паблізу вежа касцёла. Над ёй часта лёталі галубы. Яны праляталі часам і каля Яськавага акенца, і Яська заўсёды хваліўся сваім таварышам, што ён і галубы жывуць у горадзе вышэй за ўсіх, аж на самым сёмым паверсе. Гэта была праўда. Але калі ён сказаў раз, што жыве вышэй ад усіх паноў, то сын рэстаратара Пранцыся, тоўсты гімназіст Вінцусь, падышоў к яму і так ударыў, што Яська паляцеў і моцна ўдарыўся аб каменны ганак дома.
— Твой бацька разбойнік, бальшавік, і ты бальшавік…
— Няхай сабе бальшавік…— адказаў з ярасцю Яська і, схапіўшы камень з бруку, пусціў яго з усяго маху ўслед уцякаючаму Вінцусю.
Прамахнуўся Яська — толькі дзвынкнула шкло ў парадных дзвярах, пасыпалася на тратуар. Такое тоўстае шкло — і на табе — пасыпалася. Востры быў камень, цяжкі. Перапалоханы швейцар выскачыў на вуліцу і, угледзеўшы Яську, ястрабам кінуўся да яго.
— Лаві, лаві! — крычаў ён паліцыянту…
Як жа паймаеш Яську! Таго і след прастыў. Засопшыся, забег ён на могілкі і, схаваўшыся ў густым бэзавым парасніку, сачыў адтуль за параднымі дзвярамі, за надзьмутым швейцарам, які нешта раіўся з паліцыянтам. У кустах было ціха і гудзелі шмялі, ды над вежай касцёла, як заўсёды, ляталі галубы, купаючыся ў бяздонным блакіце неба.
А раніцой прыходзілі да бацькі. Сам уласнік дома — рэстаратар Пранцысь і швейцар. Лаяліся, пагражалі паліцыяй. Перадалі рахунак за разбітае шкло.
— Ладна,— сказаў тады бацька,— заплачу…— І маўчаў, пакуль не выйшлі яны. Тады падняў Яську, пацалаваў яго, усміхнуўся.
— Эх ты, навошта ж шкло біць? Буржуі ветру не любяць… прастуды баяцца…
I ўжо зусім сур’ёзна:
— Гора нам з табой, сынку, гора…
У той дзень не было хлеба. Татка падарыў Яську блішчасты гузік, прыгожы такі, з каляровых шклінак. Відаць, знайшоў недзе на вуліцы. Яська не распытваў пра хлеб, ведаў — няма яго. Але спытаў пра бальшавікоў.
— Чаму Вінцусь кліча нас бальшавікамі?
— Падрасцеш, даведаешся… Яны нашы людзі, яны за рабочых.
— А дзе яны жывуць?
— А там… За ракой… Далёка..
I Яська ўглядаўся ў адчыненае акенца. Плыла рака, шырокая, вялікая — колькі барж на ёй і цяжкіх плытоў. Ходзяць лодкі па ёй, параходы. А сама ідзе далёка, далёка, аж за тыя сінія лясы, дзе канчаецца неба.
— I яны прыйдуць калі-небудзь?
— Хто?.— перапытаў татка.
— Як быццам не ведаеш, а яшчэ такі вялікі!
— A-а… Канешне, прыйдуць… Прыйдуць, сынку, прыйдуць…
Харошы татка ў Яські…
I не стала ў Яські таткі.
Быў такі жахлівы дзень. У горадзе ішла страшэнная страляніна. Яська хацеў пайсці на вуліцу, але татка загадаў яму сядзець дома. Яська ведаў ужо, што паны збіраюцца ўцякаць, а рабочыя не хочуць іх пускаць, хочуць забраць у палон. I ўжо зусім было рабочыя ўзялі верх над панамі, але прыйшлі новыя панскія палкі, якія ўцякалі з-за ракі, і сталі расстрэльваць рабочых. Яська доўга чакаў татку; не дачакаўшыся, прабраўся ў пад’езд і сачыў за вуліцай, па якой праносіліся конныя афіцэры і грукацелі па бруку гарматы. Паны вялі палонных рабочых у турму. Чуліся ружэйныя стрэлы, часам яны рабіліся вельмі частымі, і тады аж гудзела зямля і сыпаўся тынк са сцен. З двара на двор прабіраліся рабочыя: купкамі, адзінкамі. I аж ускрыкнуў ад радасці Яська, калі ўбачыў каля сцяны суседняга дома татку. Ён ішоў, прыгінаючыся, асцярожна пазіраючы па баках. У яго руках было ружжо.
— Татка! — ускрыкнуў Яська і кінуўся да яго праз вуліцу.
I не паспеў дабегчы да сярэдзіны вуліцы, як нешта грымнула ззаду, нібы над самым Яськам стукнуў пярун. Спаткнуўся быў Яська, упаў. Азірнуўся назад, бачыў — хутка зачынілася акно ў Пранцысёвым рэстаране. Узняўся, пабег да таткі. I не спазнаў яго. Стаіць татка ля сцяны, сухі, счарнелы. I ўсё хіліцца ніжэй і ніжэй. Выпусціўшы ружжо, зусім асеў на зямлю, схапіўшыся рукамі за бок.
— Тату, што з табой? — заплакаў голасна Яська.
— Ясю мой, Ясю…— толькі і прамовіў татка, замаўчаў зусім, на брук апусціўся.
Кінуўся Яська да таткі, абняў, прыхіліўся да яго і ўсё ўглядваўся ў таткавы вочы. Былі яны нерухомыя, глядзелі проста ў неба, дзе ў блакітнай бездані мітусіліся патрывожаныя галубы. Галубы былі ў небе, галубы былі ў таткавых вачах. Так можа здалося Яську, і яму стала страшна. I ён закрычаў на ўсю вуліцу:
— Нашто забілі майго татку? Нашто?
Нейчыя рука яго груба ўзяла за каўнер.
— Адыдзі, шчанё!
Злосныя людзі ўскінулі татку на грузавік, там было многа другіх забітых. Грузавік паехаў. За ім бег услед Яська, бег аж да могілак, дзе за сцяной, у размыты дажджамі роў, скінулі целы забітых. Да самага вечара сядзеў Яська ля таткі. Ён ужо не плакаў, толькі пільна ўзіраўся ў таткаў твар.
Ён палажыў быў у таткаву халодную далонь свой блішчасты гузік.
— Вазьмі, татку…
Але татка маўчаў. Яська ўзяў гузік, паправіў валасы на таткавай галаве, у іх заблытаўся дзядоўнік. Зірнуў наўкол. Вечарэла. На могілках, на касцёльнай вежы мітусіліся польскія салдаты. Ставілі гарматы, кулямёты. Кругом Яські было многа забітых. I калі сцямнела, стала боязна Яську. Ён пабег дадому і, хаваючыся, забраўся на свае вышкі, адкуль відаць Нёман-рака, адкуль відаць галубы і тая дарога, што ідзе далёка, аж туды, дзе жывуць яны, нашы…
Прачнуўся Яська позна ад моцнага грукату. Ён бачыў, што ў хаце яго гаспадараць чужыя людзі, паны. Яны павалілі стол, адцягнулі лаву ад сценкі. У адчыненае акенца — яго, Яськава акенца,— яны стралялі з кулямёта. Аж дрыжэлі сцены, падлога і рыпучы Яськаў ложак. Пахла дымам. Сухі, як жэрдка, афіцэр схапіў шчарбаты Яськаў чайнік і кінуў яго Яську.
— Бяжы па ваду, ды прэндзай…
Яська на міг які зірнуў у акенца. За мастом, за ракой ён убачыў вялікі pyx — ішлі салдаты, ды зусім другія салдаты… Ішлі машыны, ды зусім другія машыны… Не такія, як у паноў… I колькі было сілы, кінуўся Яська ўніз, па спарахнелай чорнай лесніцы. «Гэта адтуль… Што далёка… Цяпер мы дамо панам… За татку… Я скажу ім, дзе паны…»
Яська бег па вуліцы, яна была пустая, людзі пахаваліся па дамах, па падвалах. Вось і мост. На ім ніводнага чалавека. Бяжыць Яська, развяваюцца яго валасы, халодны вецер б’е ў расхрыстаныя грудзі. Бяжыць Яська, не зважае, як сыплюцца кулі наўкол, вышчэрбліваюць каменны брук, свішчуць злыя снарады. Бачыць Яська — імчыць насустрач яму грозная машына, аж мост дрыжыць пад ёй. Ды не страшна Яську, бачыць зорку ён на машыне. Адкуль яна?.. здалёк… I з апошніх сіл кінуўся наперад Яська, аціраючы халодны пот на ілбе… I раптам паплыло ўсё перад Яськам — і мост, і рака, і далёкае неба… Распасцёршы худыя ручаняты, Яська ўпаў на каменні; парваная кашуля на плячы густа пацямнела чырвонай плямай…
Першая машына цяжка спынілася ля Яські, з люка выскачыў чырвонаармеец, падхапіў Яську, вылаяўся:
— Не бачаць хіба, звяр’ё, што дзіця бяжыць, з гарматы б’юць па малому…
Калі апрытомнеў Яська ў шпіталі, ён убачыў над сабой схіленыя твары незнаёмых людзей.
— Ну, жыў ваяка!
Праз сілу ўсміхнуўся Яська — вельмі балела плячо — запытаў:
— Хто вы? Адкуль? Здалёк?
— Здалёк, хлопча, здалёк… Ды цяпер вось блізка…
— Тады мне не страшна… А ў мяне таткі няма.., паны забілі…— успомніў раптам Яська, заплакаў. Параненыя чырвонаармейцы, што ляжалі поплеч, усё суцяшалі яго:
— Не плач… Ну, як цябе зваць? Яська? Не плач, Яська, мы ўсе табе таткі…
— Я не плачу,— праз слёзы гаварыў Яська.— А таткі мне шкода… I мне шкода, што я не сказаў вам, дзе паны былі…
— А мы і без цябе іх добра нагрэлі… Не плач, Яська…
— А тых, што з майго акна стралялі і што з званіцы, дзе галубы?
— Усіх, брат, начыста… Ніводнага пана не пакінулі…
— Тады добра… Тады я можа і не захачу плакаць…
— Ну, вот і добра… А цяпер спі ды ачуньвай хутчэй… Ты ж зусім герой.
Яська слухаў і засынаў. Ціха перашэптваліся чырвонаармейцы, каб не абудзіць малога, які стаў агульным улюбёнцам усяго шпіталя.
Засынаў Яська, сніў Нёман-раку, далёкую дарогу, што ідзе аж за сінія лясы, далёка, далёка… I белыя галубы сніў. Ах, якія галубы…
