Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Трывожна крычыць птушка
У канцы ліпеня колькі дзён запар ішлі цёплыя дажджы. Жанчыны, што хадзілі ў лес па чарніцы, прынеслі ў фартухах сыраежкі і лісічкі.
Была субота. На лагу за вуліцай лянівы дымок чапляўся за сцены лазні, загінаўся, ападаў на мокрую і парную траву: у цёплым, няпэўна асмужаным небе слаба чулася сонца. Галасіста і радасна крычаў недзе певень.
Пастаяў я на двары, падумаў, паслухаў ваколіцу, насцярожліва-чуйную, нібы прытаптаная трава, і нечакана павесялеў ад думкі сабрацца схадзіць у лес па грыбы.
Тыдзень таму прыехаў я з горада ў вёску. Было прыемна цяпер скінуць цесныя чаравікі, абкруціць нагу сухой і шурпатай анучкай, надзець шырокі і ўвесь у латках бот: боты стаялі ў сенцах, халаднаватыя, церпка-пахучыя, з пабялелымі плямкамі прысохлай зямлі на іх і прыліплымі травінкамі. Узяў кошык, акраец хлеба і жаўтлявы мяккаваты шматок сала, вышчарблены братаў складанчык на шнурку і – пайшоў, трохі баючыся, каб не трапіць каму вельмі на вочы: у вёсцы не любяць гнацца за жураўлём у небе, калі сініца ў руцэ. Вёска хадзіла цяпер па ягады, а на грыбы яна накінецца пазней, калі баравікі пойдуць – хоць касою касі. Тады будзе рана, вельмі рана засынаць вёска, будзе рана ўзыходзіць над лесам чырвоны халодны месяц, будзе трывожна, прыглушана шалясцець таполя – уся ў цьмяным месячным мроіве, а на вуліцы не па-летняму глухая цішыня і цёплы, не вельмі моцны вецер. I будуць гарэць за ракою кастры начлежнікаў.
Так будзе потым… А якія ж грыбы цяпер?
I ўсё ж я пайшоў у лес.
Агародамі выйшаў я на сценку, а па ёй на вузкую дарогу, па адзін бок якой буялі кукурузныя кіяхі, а па другую густа стаяла вільготнае жыта. Пад нагу то тут, то там траплялі раструшчаныя кукурузныя пачаткі, і я ўспомніў, як нядаўна казала маці, што дзеці ядуць іх няспелыя, а потым, блазнюкі, жаляцца на жываты… Ну і няхай ядуць, блазнюкі, ну і няхай жаляцца… Так ішоў я, ішоў зялёнай дарогай і зусім не думаў, што стрэнуся з зайцам. А ён – вялікі, таўсматы, з рудымі бакамі – сядзеў сабе на дарозе і спакойна глядзеў на мяне – хоць ты вазьмі ды і стань. I я, можа, і стаў бы, каб ён раптам не валюхнуўся з месца і не пабег паціху і як бы кульгаючы. I тут я не вытрываў – свіснуў. I ён тады ўжо секануў порстка, дарогай паўз жыта, і адразу стаў нейкі даўжэйшы, і былі відны ў яго, калі бег, адны хіба ногі ды вушы…
Навошта я спудзіў яго? Але шкадаваў я нядоўга. Я падумаў, што, як цяпер грыбы, зімою заяц, можа, пазаве мяне ў лес, і хоць мне не вельмі трэба будзе той заяц, як цяпер грыбы, я ўсё ж прыйду – і гэта добра.
А лес, цяперашні лес, быў і знаёмы нейкі, і незнаёмы. Ён пачаўся, як толькі прывяла да яго дарога, з невялічкага ўзболатка, парослага хмызамі, а потым ужо быў малады сасоннік. I завіляла, то спадаючы ў хмызовыя нізінкі, то ўзлазячы на верасовыя палянкі, ужо не такая зялёная, як у полі, дарога. I маўчаў лес. Толькі аднекуль зверху, з шараватага і цёплага неба, плыў суцішаны, мяккі шоргат: такі яшчэ бывае вясной, калі ў тумане растае снег. Хораша пахла з каляін вільготным сасновым карэннем, а з дробных хмызоў – свежай лістотай, а потым неяк нечакана і саладкава-густа патыхнула водарам ад зламанага пры дарозе куста крушыны.
Дарога выводзіла мяне на дзялянку. Гонка і высока стаялі на ёй адзінокія сосны, цвіркалі недзе на маладых бярозках, садзіліся на зарослыя травой лаўжы разамлелыя аўсянкі. То падаючы ледзь не да зямлі, то сігаючы ўгору, праляцела чорная жаўна. Быў тут нейкі тужлівы прастор, як на старым, забытым дворышчы, і ўсё тут было, як бывае ў чалавечым жыцці.
Мінуўшы дзялянку, пайшоў я торнай дарогай – волакам, і збочыў там на патаемны, свой тут, у лесе, грудок – залубелы, лішаісты, з купкай маленькіх сасоначак і крывой бярозкай. Прыгнуўшыся, абышоў я і сасоначкі, і бярозку, і рудыя бароды рэдкага верасу: неаднойчы браў тут тугія, аж чорныя, баравікі. Але ўдача любіць сваю пару, і знайшоў я ўсяго сыраежку – засохлую, з белымі плямамі на брыльку, але без ніводнай чарвінкі…
Ну і няхай, ну і далей у лес, вунь на той доўгі ўзгорачак пад высокімі соснамі, з вывернутай ветрам бярозай – там павінны абавязкова быць лісічкі! I пайшоў я, і хораша мне было ісці і пазнаваць усё наўкол. Вунь там, куды павяла ад волака дарога, – печышча: некалі гналі каланіцу; за ім – урочышча з вольхамі, асінамі ды елкамі, а бліжэй да мяне, пад узгорак, цеглавіна з ягаднікам, і вунь нейкая жанчына, разагнуўшыся, глядзіць на мяне, і пагляд у яе затуманены, нетутэйшы нейкі, і сама яна здаецца нетутэйшай – аднекуль адтуль, можа, з часу якіх крывічоў ці радзімічаў.
I так дайшоў я да напаўзаваленага нейкага бліндажа і нечакана для сябе ўбачыў у яго спадзінцы цэлую плойму жоўтых, як кветкі, і прысадзістых лісічак. Але я не спяшаўся іх браць: было і без таго за што тут зачапіцца воку.
Густа і роўна парасла спадзінка бліскучым кругляцом, а на ім, ля самай купкі лісічак, ляжала бяроставая кузенька, прашытая лазовым прутком, зверху – белая, у чорных рысачках, а ў дне і па баках жоўтая, і тыя чорныя рысачкі прасвечвалі тут чырванню. I яшчэ вырастала са спадзінкі маленькая сасоначка…
Я быў ступіў ужо да бліндажа, як раптам у цеглавіне нешта зашоргалася, затрапяталася, а потым ураз трывожна піснула, палахліва заценькала, забілася нейкая птушка. I як бы хто штурхнуў мяне ў грудзі – я падаўся назад, лес хіснуўся, і я чуў ужо адно толькі неба: яно кружылася, і адтуль плыў і плыў на мяне трывожлівы бясконцы шоргат. I вось ужо нібыта я ляжаў на зямлі: не было ўжо ні выбуху, ні мяне, і змяркалася, і тарахцела па дарозе падвода, і галасіла, галасіла ў лесе мая маці…
Яшчэ раз ценькнула нейкая птушка – ага, сініца! – і я страпянуўся. Было ціха ў лесе, і чуваць было, як там, у цеглавінцы, яшчэ нешта шоргалася, але гэта, мусіць, з патрывожанага дрэва падалі кроплі і выпростваліся патрывожаныя галіны. I як бы нанава глянуў я на ўзгорачак, чысты, светлы, абсыпаны шыгаллем, праз якое прасвечвала сіняватая зямля, і, можа, ад таго ўзгорачак выдаваў не то фіялетавым, не то бэзавым. I мне было ўжо ніякавата за нядаўні спалох, і ўжо недзе далёка быў успамін аб тым, як сем гадоў назад па-дарваўся ў гэтым лесе на міне мой аднагодак хлопец, наш вясковец…
I я паціху зрэзаў лісічкі і пайшоў адсюль па рудым шыгаллі, і вока маё па дарозе прыкмячала шмат чаго, і ўсё наўкол мяне было нейкае сцішнае і светлае: яно як бы лашчылася да мяне і прасіла сябе пакратаць. I зноў папаліся лісічкі – раз, другі, а потым у бярэзніку, на ўзболатку, патрапіліся абабкі і брылястыя чырвоныя сыраежкі, а потым зноў былі лісічкі.
Нечакана азвалася сонца, коса сыпнула ружовыя мяккія промні на ствалы дрэў, на верас, і закурылася пара, а ў небе, відно было, як сплывалі і радзелі, бы туман, кудзелістыя хмаркі.
Зноў мне трапілася дарога і павяла на ўрочышча: я перайшоў ручай па залітых вадою жэрдках і выбіўся на гальную высакаватую мясціну з рэдкімі каржакаватымі соснамі. А тут быў пень, пацямнелы, шырокі, а на ім нехта, мусіць, часаў сасновы кол, бо ля пня валяліся акроечкі кары, рудой і падсохлай. Была вялікая спакуса сесці, і я сеў і пасля ўжо, агледзеўшыся, убачыў непадалёк яшчэ адзін бліндаж, а можа, і зямлянку: відзён мне быў нейкі равок, парослы травою. А можа, гэта і не зямлянка была, можа, гэта была нара: яе раскапалі некалі дзеці, а потым яна абвалілася, зарасла травой і мне цяпер здалася зямлянкай.
Як там сапраўды было, мне чамусьці не хацелася думаць.
Ружова і роўна свяціла сонца, было цёпла і парна, а за арэшнікам шумеў і булькаў ручай. I раптам адтуль, ад ручая, пачулася птушыная песня, такая порсткая, як сонечны прамень, і звонкая, вясёлая, як ручаінка. I здалося, усё – і лес, і цішыня, і ружовая парнасць – усё было для яе і ўсё нібыта ёй памагала.
I я сядзеў на шырокім, пацямнелым пні і слухаў бульканне ручая і гэту песню, такую порсткую, як сонечны прамень, і звонкую, вясёлую, як ручаіна.
Хораша спявала ў прыціхлым лесе тая птушка!
Жураўліная песня
В. Куцэнку
У радасці свая вясна, і калі стане вясновай душа – народзіцца радасць.
I неабавязкова ёй прыходзіць да чалавека вясной: ёсць яшчэ лета і зіма, ёсць восень, і ёсць яшчэ дзень і ноч, усход і заход сонца. Зімою трашчыць уночы на рэках лёд, і гул ідзе высока, аж да неба, а раніцай ляжаць снягі, ружовыя і чыстыя, як радасць. А ў жытнёвае лета вісіць над зямлёю яблык, пераспелы і светлы, як даўняя журба; ён упадзе – і надыдзе восень, а восенню хлапчукі пякуць на полі бульбу, і ўвосень прыходзяць да чалавека ўспаміны пра маленства.
Але толькі вясною высока ў небе клічуць радасць журавы, і калі яна запазнілася да цябе, зімой ці летам, удзень ці ўночы, дык абавязкова прыйдзе з гэтаю песняй, і ты, можа, спазнаеш тады і трывогу, і шкадаванне, і журбу, але ўсё адно гэта будзе радасцю.
У сакавіку, здараецца, ноччу ідзе дождж, і ў вадасцёчнай трубе грыміць, як гром, абвальваецца намёрзлы лёд.
У сакавіку першым дажджом і вільготным пругкім ветрам грукае ў акно ранняя вясна. I потым ужо будуць трубіць журавы, а яшчэ потым ралля ў полі стане шэрай, як жураўлінае крыло.
Неяк ноччу мне здалося, што я чуў, як трубілі, летучы над горадам, журавы.
Стаяў маладзічок у купцы тоненькіх воблачкаў, стаіўшыся, як рыбіна ў траве. Была ноч, была падшэрхлая і гулкая зямля, і недзе далёка і высока гуў самалёт, і, здавалася, ад гэтага далёкага суцішнага гуду трапяталася месячнае святло, і здалося, што разам з гэтым трапятаннем ідзе да зямлі жураўліная песня.
Стаяла ноч.
Ехалі ў адзінокіх трамваях і тралейбусах запозненыя пасажыры. У гарадскім парку валтузіліся ў сасновых шатах і ляніва крычалі галкі – стаяла ноч. Ішоў па вуліцы хлопец з дзяўчынай, і пяшчотна граў у ягонай руцэ маленькі радыёпрыёмнік. Стаяла ноч. I нехта стаяў пад ліхтаром ля тралейбуснага прыпынку і чытаў газету. I недзе спаў у нечай кватэры хлапчук, і яму снілася, што ён вялікі, бо стаяла ноч, I не спаў на будоўлі вартаўнік. Ён быў стары, апрануты ў кажух, тупаў ля штабеля ўжо непатрэбных дошак і ціха шкадаваў, што іх трэба аддаваць на дровы. А з дошак добрыя выйшлі б плот ці весніцы. Стаяла ноч, і вартаўніку ўспаміналася вёска яго маленства.
Стаяла ноч, і ляцелі ноччу над горадам журавы.
Стаяла ноч, і я стаяў пад высокай ноччу на вясновай зямлі.
О, ляціце, журавы, ляціце сваёй млечнай дарогай, вясёлай і шумнай, бы крыгаход! I вясновую радасць трубіце над цёмнай вясновай зямлёй. Не пытаюся, у якім краі пакінулі вы мае леты, ведаю, колькі было іх, і не пытаюся, колькі будзе.
Стаіць ноч, і я стаю пад высокай ноччу на вясновай зямлі.
Цякуць рэкі ў моры, і вырастаюць у неба дрэвы. Цякуць, як рэкі, дарогі па зямлі, і на сініх лугах маленства вырастаюць надзеі. I вырастае радасць, і Млечны Шлях сплывае ў вечнасць, і ляцяць, ляцяць сваёй млечнай дарогай над цёмнай вясновай зямлёю журавы.
Падарожжа за горад
Вясна даўно прыйшла ў горад, але ў горадзе найлепшая вясна, калі яна яшчэ нясмелая і маладая, калі нанач замярзаюць на тратуары лужыны, калі доўга ружавее ўвечары неба і калі стаіць над вуліцамі сіні туман, а чырвоныя агеньчыкі машын ірдзеюць ярка, нібы гронкі калінавых ягад.
Быў пачатак мая, і я пайшоў паглядзець на вясну за горад.
Дзьмуў свежы вецер, на падсохлым асфальце ўжо курыўся пыл, і гулка ляскалі ў пад’ездах дзверы.
Вясною заўсёды бывае прасторна ў горадзе: і шум машын, і вясёлае татахканне поезда, і перазвон трамваяў чуваць далёка, бо вясною бывае, можа, самае маладое рэха.
Вясною гучна стукае на сажалцы парнік, і ад гэтага таксама бывае рэха, і той, хто жыў калі-небудзь у вёсцы, пачуе яго, не ўтрывае і пойдзе за горад. Так здарылася і са мной, але ў гэтым не было нічога благога для горада, як няма нічога благога ў тым, калі сталы, далёкі ад вёскі чалавек у нейкі ласкавы і шчыры да яго дзень нечакана ўзрадуецца, разуе чаравікі і пойдзе басанож лугавою сцяжынаю. Бо ўся, можа, вялікая ці зусім малая мудрасць у тым, каб у пару адчуць, калі да цябе будзе ласкавы і шчыры той дзень, а ўжо здагадаешся пра гэта, калі чакаеш яго і калі верыш, што такі дзень табе недзе адпушчаны.
I вось была і мне цяпер лугавая сцежка, ды толькі рана было яшчэ ісці басанож па ёй.
Канчалася вуліца, і далей вяла праз лугавіну сцежка, размытая веснавой вадой, яшчэ не вытаптаная, з падсохлай ужо дзе-нідзе і патрэсканай гразёю. А за лугавінай відны былі маленькія дамкі рабочага пасёлка, і адтуль вецер нёс гуллівую і як бы раскудлачаную музыку.
Але што за слаўная мясцінка была тут летам! I вытаптаная, гулкая сцежка была, і трава, як на лузе, і балоцвінкі, і пасвіўся на куп’істай дзяцеліне, вышэй туды, да пасялковых агародаў, кімсьці пушчаны на волю конь. I колькі разоў я прыходзіў сюды з кніжкаю, калі самая пара была касіць, калі і сапраўды на лугавіне паяўляўся касец – не раніцаю ці надвячоркам, як у вёсцы, а нават і апаўдня – высокі, з загарэлай да чарнаты шыяй, у парыжэлых ялавых ботах і ў кепцы, але без кашулі. Я ляжаў, курыў, чытаў, утаропіўшыся ў цьмяную ад сонца старонку кніжкі, а ён усё шоргаў і шоргаў касой, аж пакуль не пачынала падсыхаць і невыказна хораша пахнуць трава. А назаўтра ўжо я перабіраўся бліжэй да пракосаў, набіраў сабе колькі трэба травы і зноў лажыўся і чытаў, а потым прыходзіла нейкая жанчына з граблямі, таксама загарэлая, як той дзядзька. Яшчэ на другі дзень на лугавіне вырастаў стажок, а ў жанчыны на загарэлых руках відны былі белыя драпіны ад сухога шорсткага сена.
I колькі разоў пасля браў я зімой у рукі кніжку і незнарок знаходзіў паміж старонак сухую травінку, і тады ўспаміналіся і шоргат касы, і пах завялай травы ў пракосах, і белыя драпіны на руках у жанчыны, і тое, як, чытаючы на лугавіне, знайшоў я аднойчы ў Мапасана зусім нечаканую для сябе навелу. У той навеле была лодачка, слаўная лодачка, уся белая, з сіняй аздобкай уздоўж борта, і яна ціха-ціха плыла па спакойным дрымотным моры, глыбокім і сінім. 3 берага глядзелі на мора прыгожыя вілы, чыста бялеючы ў садах, дзе раслі пальмы, алоэ ў вечнай згодзе з сонцам.
А лодка ўсё плыла і плыла, і нейкі Поль сказаў свайму сябру:
– А ў Парыжы ўвесь час ідзе снег. Ноччу шэсць градусаў марозу.
А той, другі, нічога не адказаў яму, толькі ўдыхнуў на ўсе грудзі цёплае блакітнае паветра, глянуў на вілы, якія былі ўжо далёка, і ўбачыў высока над імі вялізныя белыя горы, што ўсё раслі і раслі, і здавалася, ніколі не было пад імі ні вінаграднікаў, ні пальмаў, ні алоэ.
А лодачка ўсё плыла і плыла, і тыя, што сядзелі ў ёй, успаміналі зімовы Парыж, нейкага Жуля, што за адзін вечар скарыў сэрца багемнай прыгажуні Сільвіі Рамон і ноччу, калі ўжо разыходзіліся ад яе госці, басанож кружыў па аснежаным двары, мыючы ногі. Вялікі дзівак і вялікае дзіця быў той Жуль!
А лодачка ўсё плыла і плыла, сінела чыстае і спякотнае неба, усё раслі і раслі на гарызонце белыя горы, і нейкі Поль вычытваў з газеты пра снежныя абвалы ў горных вёсках з дзіўнымі назвамі Пірале, Дамонта, К’ябрана, Вальпрата.
А потым лодачка павярнула назад, і ўсё бліжэў і бліжэў бераг, і не было ўжо відно высокіх белых гор, і неўзабаве не было ўжо нічога, акрамя горада і сіняга мора, і ўсё плыла, плыла па дрымотнай вадзе лодачка, слаўная лодачка з сіняй аздобкай уздоўж борта.
Дзіўныя рэчы бываюць у класікаў, а яшчэ, можа, больш дзіўна тое, што ты вось ніколі не быў ні на Міжземным моры, ні ў Парыжы, але чамусьці ведаеш іх, нібы там некалі жыў.
А спякотны дзень на лугавіне, сена ў пракосах, кніжка Мапасана – усё гэта было са мной і, можа, было яшчэ з кім-небудзь другім, але таму, другому, неабавязкова чытаць гэтыя старонкі. Важна, каб з ім было, а свае старонкі ён сам напіша. I, можа, ён, як і я, аднойчы ўвесну таксама надумае ды і пойдзе на сваю даўнюю лугавіну, бо няма нічога благога ў тым, калі чалавек ступае на адну і тую ж сцежку двойчы і калі на яго ад гэтага находзяць успаміны.
Бо яшчэ вось так чалавек заўсёды знаходзіць сабе сябра ў падарожжа за горад.
