Увага! Поўны змест
Сядзелі на прызбе, кланілі к сабе галовы, як дзве высахшыя макаўкі пад сільным ветрам, і вялі гарачую гутарку.
– Дзякуй, Сымонка, дзякуй, што адведаў ты мяне хаця перад смерцю. Рад, вельмі рад, – скрыпеў сухім голасам Сцяпан. – Гляджу на цябе і не веру сваім вачам – ці гэта ты, ці не ты?
– Мо і не я, – смяяўся Сымон, – пастукай! Толькі паволі, бо я цяпер шкляны, гы-гы!
– Смех смехам, а кусок часу. То ж мы з табой і не бачыліся з тае пары, як я купіў у Меера рабую карову і як прытрапілася, помніш?.. тое…
– Як не помніць? – помню.
– А знаеш, удалая была жывіна, словам не сказаць, – і ўежна, і да зімы ўладна, і на цяляты, проста гад – не карова…
Пыхаў Сымон люльку, напіхаючы тытунь, і падрыгваў выблекаванымі вачыма.
– Да таго часу, ваша, камень пакаці, то пакрышыцца. А што казаць пра скаціну! Яно ж нежанатыя былі тады?
– Гавары мацней, не чую! – наставіў вуха Сцяпан.
– Нежанатыя былі! Дзецюкі, як дубы, аж народ аглядаўся. А цяпер што? – трухло! Вунь унуку майму трэцяму гэты год на лёсы.
– Ці ж гэта так даўно? – Падняў з задзіву Сцяпан навісшыя бровы.– А я думаў, гадоў пятнаццаць.
– Павысахлі рэчкі… хо-хо! – кепкуе бяззубым ротам Сымон, – пят-нац-цаць, дрэнна, дрэнна, ваша, лічыш! – Б’е па плячы старога.– А як мяркуеш па нас, будзе ўжо па трынаццаць? Бо я думаю, што не! Глядзі, толькі, толькі зубы выразаюцца. – Паказвае бяззубы рот.
Ускалыхнуўся вецер на сухіх галінках, быццам смерць сміганула лёгкім ценем па ліцах старцаў.
– Эй, Сцяпане, Сцяпане, старыя мы ўжо пні! Адною палавінай на гэтым баку, другою на тым. Фю! Жыццё, як тая муха, бззз! і праляцела, – пстрыкае пальцамі Сымон у паветры.
– Так, так, яно-то так, праляцела, – годзіцца Сцяпан, – але як аглянешся назад, як падумаеш ды прыпомніш тыя магілы, насыпаны сваімі рукамі, на слезы выліт… каху-каху! – папярхнуўшыся горкім словам, кашляе. – Ось, спытай суседа і сведку аб пройдзенай дарозе, – паказвае скурчаным пальцам на крыж пры варотах, – усіх маленькіх пахаваў, усіх аплакаў. Не пашкадавалі, родненькія, мяне… старога, не пашкадавалі! – адно за адным, адно за адным, як пацерачкі, пакаціліся. – Згарнуўся ў кручок і кідаў жаласную скаргу ў вочы распяцця. – Ну, – заківаў галавою, – яго святая воля! Вечнае адпачыванне!..
А крыж – старавіна замшалы – ліцом глядзеў на абодвух і думаў сваю думу… Разам, пэўне, са Сцяпанам свой век скараталі, разам старэлі і горбіліся. Мо не адна бура над іх галовамі шумела, не адзін гром у іх сэрца мераў, а яны ціха смутак сабе павяралі. Нат і паходзілі адзін на аднаго: абодва шэрыя, сухія, замкнутыя ў сабе, панура глядзелі ў зямлю.
– Праз крыж твой і мукі, – выбач ім, Пане! – кончыў сваю малітву Сцяпан і ўжо крыху спакайнейшым голасам вёў далей гутарку:
– Жывём цяпер толькі ўдвух. Вось сяджу часам на прызбе і думаю: ану, хто каго перастаіць? Хацеў, было, падперці, але, як ужо на тое пайшло, – паглядзімо, хто каго: ці я яго, ці ён мяне? Равеснікі ж, бачыш, Сымоне, і мы з ім. Шчэ бацька мой нябожчык паставіў, якраз у той год, як я меў нарадзіцца.
І тут Сцяпан папраўляецца, сядае добра, бярэ Сымона за рукі, як ён прывык рабіць з кожным свежым чалавекам, і пачынае свой сказ, мо ўжо тысячу раз пераказаны ім у жыцці.
– Бацькі мае былі гаспадары, але дзеці ў іх не гадаваліся. Народзіцца худое, зялёнае, гадоў два-тры пакавэнчыцца ды памрэ. Перапрабавалі ўсяго чыста. Хто чаго не парадзіў: лекі, знахары, шаптухі, а скутку ні на шэлег. Знаку – ні той божа. Ходзіць гэта мая матка са мною, восьмым ці дзевятым, а пошасць, – знакам тым халера, – косіць народ, што ні радачкі. Хмарай ідзе па ўсёй старане. Людзі не згадаюць, што і рабіць: абворваюць вёскі, моляцца, на афяры даюць, крыжы ставяць. А матка гэта мая і кажа да бацькі: «Чалавечку, пастаўма і мы крыж, жывучы на аднаселлі… Мо і нас бог укрые ад заразы, а мо і дзеткі стануць гадавацца! Пасля яна-то спамінала, што быццам крыж агністы мільгануў ёй перад вачыма. Парадзіліся, пагаварылі ды паставілі злева ля варот. Праз колькі тыдняў я і нарадзіўся, – хлопец не хлопец, а цвік! так, такі дзіця-каўбук. Бабка стала купаць, зірк – і рукі адняліся… На правай лапатцы ў дзіцяці, знакам тым у мяне, чырвоны крыж, так, такі крыж – радзімы знак. Суседзі на здзіў дзівіліся: адны варажылі шчасце дзіцяці, другія – наадварот. Хе-хе-хе! значыць, прыйшоў на свет божы ўжо з крыжам. А после калі пасыпаліся – так толькі крыжы, крыжы па ўсёй скуры… А душа шчымам шчыміць. Бацькі з пажару не выйшлі, няшчасце з жонкай, астрог, калецтва, а после – як пацерачкі, – да апошняга…
Сціснуў галаву касцістымі рукамі і горка плакаў. Сівое валоссе сіратліва касмыкамі разносіў вецер. Дзеравяныя кулі пры нагах мёртва качаліся ад сударажнага плачу.
– Сцяпане! – крэпка надумаўшыся, азваўся Сымон.– Чуў, шмат чуў ад людзей пра тваё адзіноцтва, але што зробіш, жыццё трасе чалавекам… ой, рэчкі павысахлі… так трасе, так трасе, як вецер лісцем на дзераве! А мы з табою, Сцяпане, праўду сказаць, асеннія лісты, патрасе шчэ крыху намі, патрасе, і адпадзем! О-ё-ён! рэчкі павысахлі… бззз! і праляцела… А вазьмі хоць мяне: і жонка жыве, і дзяцей маю, і не калека. А дабра, што плюнуць. Палын кіпіць у грудзі, гаркаценне цераз берагі… – паказвае на сэрца. – Выгналі бацьку на старасць – і жабруе. Ох, рэчкі павысахлі… А што зробіш? Мусіць, там было так напісана… – Глядзіць, як гусак, адным вокам у неба.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Асенняе неба і хмарна і зімна… не адкажа вам, пажоўклыя лісточкі. Вецер толькі закалыша і знікне. Адзін звон мо па вас заплача шчыра, а зямля-маці прытуліць спрацаваныя косці. Елка або бяроза пусціць карэнне ў вашы збалелыя сэрцы, выцягне з іх усю горыч і вынесе ў вясёлай зелені суроваму свету… канец мукі.
1910-1912
