Янка Брыль – выразнік моцнага культурнага і нацыянальнага духу Беларусі, які таксама ўвабраў у сябе ўсё багацце польскай і рускай культур. Пяру Брыля належыць шэраг ці не найлепшых кароткіх апавяданняў на беларускай мове і адзін з самых смелых па форме і па духу раманаў, створаных у першае дзесяцігоддзе пасля смерці Сталіна.
Янка Брыль нарадзіўся 4 жніўня 1917 г. у Адэсе, але праз пяць год бацькі перабраліся ў родныя мясціны – вёску Загора Карэліцкага раёна Гродзенскай вобласці, што ў Заходняй Беларусь Тут ён скончыў польскую сямігодку, потым працаваў на зямлі, паралельна спрабуючы працягваць самаадукацыю. Літаратурная кар’ера Брыля пачалася ў 1938 г. з публікацыі лірычных вершаў і апавяданняў на старонках беларускіх перыядычных выданняў Вільні, але ў сакавіку 1939 г., у часы актыўнай антыпольскай кампаніі ў нямецкім друку, ён быў прызваны ў польскую марскую пяхоту. Захоплены ў палон у верасні таго ж года пры абароне Гдыні, ён здолеў вярнуцца на радзіму толькі восенню 1941-га. Ужо праз год пісьменнік ідзе ў партызаны, а таксама ўдзельнічае ў падрыхтоўцы разнастайнай антыфашысцкай літаратуры (нягледзячы на тое, што першыя ягоныя апавяданні былі надрукаваны на старонках афіцыйнай «Беларускай газеты», што выдавалася пад час нямецкай акупацыі). Пасля вайны Брыль працуе ў шматлікіх перыядычных выданнях, у тым ліку ў «Вожыку», «Маладосці» і «Полымі», а таксама ў Дзяржаўным выдавецтве БССР. У перыяд з 1966 па 1971 г. Брыль займае пасаду адказнага сакратара праўлення Саюза пісьменнікаў, а ў 1981 г. атрымлівае ганаровае званне народнага пісьменніка БССР.
У пасляваенныя гады пісьменнік, які захаваў шматлікія ўспаміны пра нямецкія лагеры, пачынае запісваць і выдаваць іх і хутка набывае вядомасць як выключна моцны стыліст і майстар тонкай лірычнай філасофскай прозы. Тры зборнікі ягоных апавяданняў і нарысаў убачылі свет яшчэ пры жыцці Сталіна, а ў 1952 г. за аповесць «У Забалоцці днее» (1950) аўтар атрымаў Дзяржаўную прэмію СССР (1952). У другой палове 50-х былі надрукаваны яшчэ тры зборнікі апавяданняў, сярод якіх асабліва ўдалым быў «Мой родны кут» (1959). Тэматычна амаль усе яны былі звязаны з жыццём заходнебеларускай вёскі ў міжваенны перыяд, барацьбой супраць нямецкіх захопнікаў і, у меншай ступені, станаўленнем калектыўных гаспадарак. Адно з самых моцных апавяданняў гэтага перыяду – «Галя» (1953). Твор, дзеянне ў якім адбываецца ў Заходняй Беларусі перад самай вайной, распавядае пра нешчаслівы лёс нялюбай жонкі спекулянта. У апавяданні з пэўным схематызмам апісаны сацыяльны строй і малюецца досыць ідэалізаваная карціна калгасных палеткаў пшаніцы і кукурузы «наогул без пустазелля». Аднак у творы ўжо ўлаўліваецца ўзнёслы лірычны настрой, уласцівы Брылю, бачна ягонае ўменне стварыць напружаную атмасферу і моцнае візуальнае пачуццё. Галя, як і іншыя героі пісьменніка, – натура чулая, спагадлівая, памяркоўная, схільная да роздумаў і самасузірання. З першых жа старонак твора чытач пагружаецца ў яе жыццё, пранікаецца яе перажываннямі. Зусім іншае апавяданне – «Трэба паехаць» (1957) мае форму гумарыстычнай скаргі, дзе паказаны складанасці і радасці жыцця ў краіне «з цягучымі, пракуранымі сходамі», на якіх пісьменнікі ўцягнуты ў няспынныя «гутаркі пра неабходнасць вывучаць жыццё».
У 60-я гг. творчасць Брыля дасягнула свайго найвышэйшага росквіту, і не ў апошнюю чаргу дзякуючы раману «Птушкі і гнёзды», датаванаму 1942-1944 і 1962-1964 гг. і выдадзенаму з пэўнымі зменамі асобнай кніжкай ў 1964 г. Напісаны экспрэсіўнай мовай, багаты на народныя элементы раман, што нагадвае па сваім характары хутчэй паэму, унікальны для беларускай літаратуры гэтага часу. Яго адрознівае шырокі дыяпазон новых тэмаў і ідэй, арыгінальная кампазіцыя, майстэрскае спалучэнне эпічных і лірычных элементаў. У цэнтры твора знаходзіцца герой з Заходняй Беларусі Алесь Руневіч і ягоныя землякі, захопленыя ў палон пад час змагання з немцамі ў шэрагах польскай арміі. Раман распавядае пра іх жыццё ў нямецкім палоне і пра дзве (першая з іх была няўдалай) спробы ўцячы і вярнуцца на радзіму. Кампазіцыйна раман будуецца ў адпаведнасці з трыма адрэзкамі часу, якім прысвечаны тры асобныя, аднак цесна звязаныя паміж сабой часткі. Першая расказвае пра дзяцінства і юнацтва Алеся Руневіча, што прайшло на роднай Наваградчыне. Гэтая ярка рэалістычная частка ўяўляе сабой успаміны героя. Найбольш аб’ёмная другая частка распавядае пра лёс Руневіча-ваеннапалоннага, а пазней – вольнага працаўніка. Трэцяя апісвае шлях героя ўжо пасля вяртання на Беларусь, яго барацьбу з фашыстамі ў партызанскіх шэрагах пад імем Юркі Бондара. Зараз ён у партызанскай зямлянцы дыктуе машыністцы гісторыю свайго жыцця, што пакладзена ў аснову першых дзвюх частак «Птушак і гнёздаў» – рамана ў рамане.
У ідэалагічным плане гэты шэдэўр далёкі ад чорна-белых афіцыйных маральных прынцыпаў. Брыль выказвае сябе надзвычай умераным і аб’ектыўным у апісанні розных персанажаў, ніколі не пазбаўленых чалавечых якасцей і праўдападобных на працягу ўсяго рамана. У аснове сваёй твор шчыра аўтабіяграфічны, ён пралівае святло на менталітэт тых заходне-беларускіх нацыяналістаў, што, паўстаючы супраць польскай акупацыі, мелі вельмі слабае ўяўленне пра тагачасную савецкую рэчаіснасць. У той перыяд, калі быў у сіле савецка-германскі пакт (1939-1941) і можна яшчэ было абменьвацца карэспандэнцыяй паміж Германіяй і СССР, маці і брат Руневіча адкрыта папярэджваюць, што яму не варта вяртацца на радзіму, і сам герой расказвае машыністцы пра лёс тых, хто пасля вяртання ў 1940 г. з Заходняй Беларусі былі адразу арыштаваны як польскія шпіёны. Тым не менш пасля пабегу і вяртання дамоў Руневіч яшчэ нейкі час адчувае асалоду ад сваёй свабоды і толькі пасля таго, як становіцца сведкам фашысцкіх злачынстваў, вырашае прыняць удзел у актыўнай вызваленчай барацьбе. З дапамогай свайго культурнага і чуйнага апавядальніка Брыль стварае кранальны лірычны раман, які не толькі шмат распавядае пра асіміляцыю Савецкім Саюзам Заходняй Беларусі, але таксама малюе багатую карціну свайго ранейшага жыцця і светапогляду.
Многія Брылёвы нарысы і апавяданні 60-х тэматычна пераклікаюцца з раманам «Птушкі і гнёзды». «Дакор» (1966), напрыклад, праз апісанне слана з вандроўнага заапарка ўзнімае важныя пытанні пра ўзаемаадносіны паміж нявольнікам і гаспадаром. У творы «Скрыпка пяе» (1964) кароткі ўспамін пра чароўныя краявіды раптам нечакана перарываецца адгалоскам фашысцкага мінулага, калі цыган-скрыпач, што ў вайну згубіў жонку, кідаецца бегчы з аўтобуса, як толькі нехта спрабуе яго сфатаграфаваць. Апавяданне «Ты жывеш» (1966) малюе поўную скрухі і болю карціну пакут мацярок і заканчваецца наступным паэтычным філасофскім сцвярджэннем: «Многае ў нашым жыцці праходзіць, многае мінаецца, а сапраўднасць пачуццяў, сапраўднасць паэзіі – застаюцца».
Янка Брыль часам надзвычай шчыра кажа пра лютасць і згубнасць сталінскага тэрору, абмяркоўваючы гэтую тэму, узнятую на старонках рамана «Птушкі і гнёзды», асабліва ў адносінах да тых ідэалістаў, што мігравалі з Заходняй у Савецкую Беларусь толькі для таго, каб быць арыштаванымі і апынуцца ў лагерах. У наступныя гады, аднак, апавяданні Брыля становяцца менш палітызаванымі. Ягоныя познія нарысы часта болей нагадваюць вольныя музычныя кампазіцыі, якія разгортваюцца паступова і контрапунктыўна, напрыклад, у нарысе «Яшчэ раз першы снег» (1971) на працягу некалькіх старонак аўтар вядзе гаворку пра пытанні часу, прыроды, мастацтва, дзяржаўнасці і мовы; іншы прыгожы позні твор «Ніжнія Байдуны» (1977) уносіць моцнае пачуццё гумару ў запамінальныя карціны заходнебеларускага жыцця 20-30-х гг. Яшчэ адна аповесць – «Золак, убачаны здалёк» – убачыла свет у 1979 г., а ў 1982 г. атрымала Дзяржаўную прэмію БССР імя Я. Коласа. Як амаль што ўсе ранейшыя творы Брыля, яна фактычна з’яўляецца дакументальным апісаннем ягонага ўласнага жыцця і заканчваецца на вельмі сумнай ноце, таму што дарослыя выключна дзеля сваёй дзікунскай пацехі прымушаюць двух дзетак-сірат – Валодзю Казака і Толю Немца біцца адзін з адным. Наступныя кароткія ўрыўкі з гэтай горкай навелы пра дзіцячыя гады аўтара высвечваюць два асноўныя аспекты творчасці Брыля: ягоную чалавечнасць і ягонае апірышча на памяць. У першым урыўку мы чытаем:
«У сталыя гады, падумаўшы калі-нікалі пра свой характар, з усёй яго сумессю нейкіх усё-такі плюсаў і мінусаў, я спрабаваў разабрацца, адкуль яна ў мяне, тая жаласлівасць, нават павышаная, ці што?».
Іншым (які ідзе пасля эпізоду з бойкай) заканчваецца кнга:
«Толькі той дзікі рогат чуецца. I плач. Безабаронны, беспрасветны… Каб не ён, я і не ўспомніў бы столькі ўсяго – праз паўвека».
Брылю належаць таксама пяць чароўных кніжак дзіцячых апавяданняў, сярод якіх, мабыць, лепшыя – «Пачатак сталасці» (1957) і «Жыў-быў вожык» (1976). Пісьменнік працаваў сумесна з Алесем Адамовічам і Уладзімірам Калеснікам над яркім дакументальным выданнем «Я з вогненнай вёскі» (1975), якое расказвае пра фашысцкія зверствы на Беларусі, а таксама займаўся перакладамі з рускай, польскай і іншых моваў.
Нягледзячы на тое, што Янка Брыль у сярэднім узросце займаў розныя афіцыйныя пасады (у тым ліку быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР у перыяд з 1963 па 1967 і з 1980 па 1985 г.), ён заўсёды заставаўся сумленным, чулым і справядлівым чалавекам. Не страціў ён таксама і свайго ярка эмацыянальнага напружанага лірычнага стылю ў вузкіх межах нарысаў і кароткіх апавяданняў. Таленавіты пісьменнік і цікавы чалавек, Брыль выступаў супраць шэрасці позняга сталінізму і прытрымліваўся сваёй пазіцыі ў лягчэйшыя, але ўсё ж і не такія простыя паслясталінскія дзесяцігоддзі.
Крыніца: Макмілін А. Беларуская літаратура ў 50-60-я гады XX стагоддзя: Манаграфія / Пер. з англ. А. Літвіноўскай / А. Макмілін. – Мн.: "Беларускі кнігазбор", 2001. – 332 с.
