Сярожка выскачыў са сцюдзёна-пякучай вады, але позняе сонца, сеўшы на пушчу, амаль зусім не грэла яго, як не грэла ўжо лясную рэчку і спаласаваны доўгімі ценямі поплаў. Адно свяціла, што раздзьмуханы вугаль, і ў гэтым познім святле танклявы хлопчык ззяў, быццам свежаачышчаная моркаўка.
У пушчу я прыехаў ранішнім аўтобусам і ледзьве ступіў на двор мясцовага егера дзядзькі Юзіка, як з бульбоўніку выскачыў вось гэты шустры ваяка. Ён наставіў на мяне свой аўтамат, але я адразу ўгледзеў, што ствол стрэльбы з сланечніку, а круглы, матузом падвязаны магазін — з выдзеўбанай напалавіну кацелкі. Захапіўшы блазноту ў палон, я тут жа ўчыніў першы допыт:
— Як зваць, прызнавайся!
— Сярожкам… Гі-гі-гі…
Цяпер мы шыбуем з рэчкі не вуліцай, як ходзяць усе больш-менш сур’ёзныя вяскоўцы, а напрасткі: спачатку зялёным звілістым берагам, затым — логам і, паўз жэрдзе загарадзі, выспелена-хмельнымі гародамі. Сярожка не мітусіцца, як там, на рацэ, басанож шлапаціць па астылай зямлі побач са мной і сакоча безупынку:
— А верыце, улетку я дома толькі начую. Мама карову падоіць, дык я нахапаюся сырадою з хлебам і як шасну на ўвесь дзень… Дацямна.
— Не абедаючы?
— Гі-гі, я самапасам. Летам усяго поўна. Яблык, гуркоў, ягад. Напяку рыбы за рэчкай. Яе толькі аб травічку патрэш, шубку злупіш, яна тады ой смачная!..
— Відаць, і свавольнік жа ты, Сярожка?
— А там вунь, бачыце, два баракі. Там жылі мінскія студэнткі. Практыку праходзілі. Бывала, як с-сыпануць на рэчку ўвечары…
— Так ужо і сыпануць.
— Во, чэснае слова! — на ўвесь гарод крычыць Сярожка, стоячы на сваім.— Спытайце ў майго бацькі. Вёска з хатаў выйдзе і рагоча. Аж падае. А яны хоць бы хны…
— Можа, яны не чуюць?
— А можа. Баракі ж вунь дзе, далекавата.
— Ты, відаць, вельмі любіш пушчу? — пытаюся я, і ён, неяк адразу наліўшыся яшчэ большай пяшчотай, нечакана абдымае мяне танклявай, але, адчуваецца, моцнай рукой, нібы кацянё трэцца шчакою аб мой каструбаваты пінжак, і ад гэтай раптоўнай даверлівасці маленькага чалавечага сэрца робіцца неяк не па сабе.
— Няўжо ж не люблю,— ціха прызнаецца ён.— Я б цэлыя дні сядзеў у лесе. Ці ля вальераў, дзе алені жывуць і зубры. У нас добра, калі турыстаў мала. А панаедуць з гарадоў, тады бывае спачатку цікава, а пасля — хоць уцякай. Нагледзішся на іх. Такія ўсе модныя, вясёлыя… Тады думаецца, што ў горадзе… ну, неяк вельмі цікава, весела…
Сярожка ўздыхае. Па ўсім відаць, што яго разважанні даўно вынашаныя, шчырая дзіцячая туга па далёкіх, загадкавых гарадах азорана ружовасцю і блакітам зманлівай невядомасці, а голас трымціць, быццам у жаваранка. Я зверху апускаю руку ў залатыя яго касмылі, і руцэ мякка, цёпла, што ў летняй вадзе.
— Табе не холадна босаму?
— Не, я прывычны.
Ля хаты ён першы ўскоквае на жэрдкі загарадзі, і я асцярожна, каб не падраць штаны аб вострае сучча, па тых самых жэрдках лезу следам за ім. На двары ляжыць прывезеная з пушчы атава — цэлую машыну, мусіць, згрузілі,— і, можа, гэта яна, атава, пахне сырадоем і мятай. Ужо ў сенцах мы выціраем ногі, а ўвайшоўшы ў хату, бачым, што акрамя Сярожкі, уся сям’я ў поўным зборы: напэўна, чакае нас да стала на вячэру.
Неўзабаве на стале з’яўляецца вялікая эмаліраваная міска з белай гарачай бульбай. Старэйшы з хлопцаў, Жэнька, нясе на стол гарлач з малаком, а сярэдні, Валодзя, старанна, аж сапе, наразае мяккі хлеб. Сярожка бяжыць у суседні пакой і валачэ адтуль новае крэсла; у жоўтыя лапікі, як восень за вокнамі. Ён усаджвае мяне на крэсла, а сам мосціцца побач, на ложку. Усе, хто тут, за сталом, разам з сухім і строгім на твар дзядзькам Юзікам і пакладзіста-ціхай, раздабрэлай Еўдакіяй Рыгораўнай, не зводзяць вачэй са свайго чубатага чыжыка, які сур’ёзна, не зважаючы на іншых, праз зубы цэдзіць малако з вялікага фарфоравага кубка. Мне здаецца, што ўсе тут хочуць сказаць яму нешта, ды не гавораць, усё роўна як саромеюцца каго: можа, Сярожку, а можа, мяне. Нарэшце падае голас маці:
— Ну і прывязлівы ты, сынок. Чалавек не паспеў агледзецца, а ты прыліп, як смала да рук.
— Ну што вы, Еўдакія Рыгораўна,— спрабую я ратаваць Сярожку і нашы з ім добрыя адносіны, але Валодзеў рот, быццам дзюба вялікай птушкі, задзірыста разяўляецца… I я змаўкаю.
— Нездарма ў школе прыліпалам завуць.
— Ну, ты…— пакрыўджана зморшчыўшы нос і ўвесь свой рабенькі, што чыжыкава яйка, тварык, ледзь не праз слёзы вішчыць на Валодзю Сярожка, ваяўніча прыўзнімаючыся над сталом.
— Цішэй вы, хлопцы! — строга супакойвае бацька, а маці, зусім з іншым падыходам, шэпча малодшаму:
— Баравічкі на стол не паставілі. Збегай, сынуля.
I Сярожка, тут жа забыўшыся на крыўду, зрываецца з ложка і бяжыць на кухню. Там ляскае посудам, шамаціць паперай, хляпае дзверцамі пасудніка і неўзабаве аберуч валачэ на стол літровы слоік. Маці нажом здзірае са слоіка прысохлую накрыўку, адклейвае ад верхніх грыбоў залітую алеем марлю, і першыя баравічкі, малюпасенькія, крамяна-жоўтыя, плывуць са слоіка ў Сярожкаву талерку. Да пахаў сырадою, свежай бульбы, жытняга хлеба далучаюцца пахі лаўровага лісту, гваздзікі, перцу, і ўжо Валодзя, глыбакадумна ўцягваючы носам вострую грыбную духмянасць, з замілаванай усмешкай цікуе з-пад прыгожых чорных броваў на брата і зусім іншымі, як раней, словамі далікатна кранае яго душу:
— Добрых грыбоў сёлета і не было. Сухмень стаяла. Адзін Сярожка немаведама дзе панавыпорваў іх.
— Дзе-дзе, пад мохам,— ганарыста кідае малы і, загробшы ў слоіку вялікай драўлянай лыжкай баравічкі, падкладае іх мне.
— Там нават моху няма, дзе ты збіраў,— кажа бацька, сухімі вуснамі цягнучыся да лыжкі з грыбам.— Гэтыя ж ты з Ясікавай курцінкі прынёс. З бярэзніку.
— I ў Ясікавай браў,— дзелавіта пагаджаецца Сяргей.
Гаворка за сталом паступова гасне, адно смачнае чаўканне чутно з усіх бакоў. У прачыненае акно чуваць рэдкія галасы вячэрняй вуліцы: пратарабанілі драбіны, разы тры хліпнула і замоўкла чыёсьці малое, пратупаў па жвіры верхавы конь, скураным сядлом прапеўшы пад седаком, разы два, як ля свайго акна, рыкнула чужая карова.
— Чаму Ясікава? — быццам самога сябе перапытаў, пажаваўшы, дзядзька Юзік.— Алянёнак быў у нас такі, Ясік. Гады два, як знайшлі яго ў трэцім квартале. Не, ужо тры леты будзе. Ляжаў, нагу зламаўшы. На матацыкле прывезлі яго дамоў, нагу ў лубок паставілі. Сярожка вачэй не зводзіў. I нічога, акрыяў. Нага зраслася, вырас наш Ясік. За час хваробы так да людзей прывязаўся… Можа б, тады, пасля папраўкі, і завёў яго ў лес, ды Сяргей у слёзы. Ат, думаю, хай сабе гадуецца, пракормім. Ніхто не думаў, што пачне Ясік біцца, як падрасце. Свайго, бывала, не кране, а чужога — так і глядзі, каб рогам не парнуў ці нагой не ўцяў. За дзяцей страшнавата стала. А тут суседзі пачалі хадзіць, каб сплавіў куды. Адважыўся.
— А ён усё роўна з лесу вярнуўся.
— Пасядзі ты ціха, Сяргей. Ну, вярнуўся. Дні праз два нешта. Ён, малы мой, якраз у школе быў. Узяў я скацінку на вяроўку ды за вароты. Калгасны шафёр з ЗІЛам падвярнуўся. Адкінулі мы задні борт, канцамі на кузаў кінулі пару дошак, завялі па іх Ясіка ў кузаў — ды па газах. Кіламетраў трыццаць везлі асфальтам ды там лесам яшчэ пятлялі.
— А ён зноў прыйдзе,— злуючыся, невядома на каго, бурчыць Сярожка.
— Ну, можа, калі і прыйдзе,— абы не засмучаць яшчэ больш сына, пагаджаецца бацька.
— Вось пабачыце. Тады ўжо схаваю ад усіх. Не дам нікому.
— Ён вельмі вырас, сынок,— устаўляе разважлівае слова маці.— З такім гулі кепскія.
— Мяне ён не чапаў.
— А другіх? Ці ты адзін тут жывеш?
— Нічо-о…— супакойвае сына бацька.— Можа, і сапраўды знойдзецца. Тады мы яму ў вальеры куток выгарадзім. Прыстроім, як дома.
Малаком запіўшы вячэру, мы дзякуем за баравічкі Сярожку, дзякуем Еўдакіі Рыгораўне і падымаемся з-за стала.
На дварэ змерклася, ад сонца не засталося і следу, але ні зор, ні месяца яшчэ няма і ў паміне. Запыніўшыся на ганку, я чую далекаваты, з-пад лесу, брэх дварняжкі, а бліжэй, з вуліцы,— жаночую спрэчку. У думках жа — алені. Не Ясік Сярожкаў, а проста алені, чые трубныя крыкі, як песні, і бойкі таксама, як песні, цяпер, а палове верасня, у самым разгары. З раніцы мы дамаўляліся з дзядзькам Юзікам на ўсю ноч ісці ў пушчу слухаць аленяў, і вось усе нашы планы рухнулі: аказваецца, яшчэ калі мы з Сярожкам прападалі на рэчцы, ляснічы прыслаў дзядзьку загад сабрацца ў начное дзяжурства.
Гаспадар грыміць у сенцах ботамі: напэўна, збіраецца. А вось ён і сам: у кароценькім кажушку наросхрыст, з іжаўкай на пару ствалоў у руцэ. Запыніўшыся на ганку, ён спачатку глядзіць на неба, затым — у бок рэчкі, на цёмную сцяну пушчы, вешае іжаўку на плячо, з бліскучага цэлафанавага пачка дастае цыгарэту, закурвае — у кожным руху яго столькі неахвоты кранацца з месца, ісці не туды, куды хочацца. Ён гукае з ганка Сярожку. Той не адгукаецца, тады кліча жонку, ды яна таксама не падае голасу. Прабубніўшы нешта сабе пад нос, дзядзька без усякай злосці на каго-небудзь лаецца і праз двор ідзе да мяне.
— Прыспічыла яму пасылаць,— кідае ён.
— А можа, мне ўдасца Валодзю падгаварыць?
— Пустое. Ён аленя ад лася не адрозніць. Нецікава з ім. Во Сяргея калі б.
— Не трэба, няхай малы спіць.
— Ну, глядзіце самі, я не вельмі хачу яго ў лес пускаць. Не, вы не падумайце, што ноч, лес, усё такое… Хоць малы, ды нічога з ім не здарыцца. Тут іншае. Сэрцам ён у нас слабенькі. Толькі пачуе аленя, увесь калоціцца. Усё ад Ясіка пачалося…
Дзядзька Юзік пайшоў. З двара мне добра відаць, як там, за веснікамі, ён зноў быў спыніўся, стаяў, курыў, як рушыў вуліцай далей, а праз нейкі час адтуль, з вуліцы, у веснікі бухнуўся Сярожка. Радаснае хваляванне рвалася з яго: бацька дазволіў усё ж ісці са мной.
Што падсмалены, ён насіўся ў хату і з хаты, цераз двор у гумно, назад: прывалок кажухі, гумовыя боты, цёплыя анучы. Усё гэта мы паўсцягвалі на сябе і гародамі падаліся спачатку да рзчкі, а там ужо, паўз ваду,— да насыпу, на асфальт.
Паветра не зыбалася, такая ціхая бралася ноч. I цёплая, быццам сагрэлася ў нашых кажухах. Трэ было спяшацца, і мы прыбавілі кроку.
На ўзлеску, непадалёк ад рэчкі, гарэла вогнішча. Адтуль неслася песня.
Мы скіравалі з асфальту ў гушчар і нейкі час прабіраліся ельнікам; калі ж ельнік скончыўся, нас абсыпалі маладыя бярозкі: навокал пасвятлела.
Наперадзе суха і трывожна рыкнуў алень. Я няўдала сунуўся ў цемені на кучу сушняку, ён затрашчаў, а Сярожка, бліскаючы белай галавой наперадзе, азірнуўся і зашыпеў на мяне вужакай.
Нарэшце паміж дрэваў пачаў зыбацца месяц, белы і круглы. Ён часта хаваўся з вачэй, але кожны раз зноў і зноў аказваўся на дрэве і трапятаў там, пашматаны рэдкімі галінамі. Часам ён зусім хаваўся за густым лісцём, а часам падымаўся над дрэвамі і зноў на поўную сілу ззяў, круглы і чысты. Цяпер мне свяціла наперадзе не толькі бялесая поўня Сярожкавай галавы, але і поўня месяца, і я ведаў, што гэтага святла нам хопіць, каб і ўначы знайсці ўсё, што шукаем.
Быў шырокі прагал, за ім — лапіна лугу. Сярожка вёў мяне ўздоўж падросту бярозы і хвоі, на дыбачках, час ад часу згінаючыся і на хаду шоргаючы рукой па траве — правяраў, ці не кладзецца раса. Расы яшчэ не было.
Як не пад самым вухам хрупнуў сушняк. Мы спыніліся і тут жа ўбачылі, як з лесу выйшаў вялізны рагач. Ён пастаяў, павёў галавой у наш бок, насустрач нам пагрозліва варухнуў магутнымі рагамі і, калі не ўбачыў, дык напэўна адчуў як небяспеку, нашу прысутнасць, бо раптам дзіка рыкнуў, сцішана, што чалавек, захроп, і з-за ягонай спіны на асветлены месяцам луг выйшлі самкі, гладкія і блішчастыя. Яны таксама, як па камандзе самца, крутнулі галовамі ў наш бок і лёгенька, дружна, нібы танцуючы, патупацелі ў луг. Рагач цяжка ўдарыў заднімі нагамі ў зямлю, ёкнуў, што здаровы конь селязёнкай, і кінуўся следам за самкамі.
— Ажно пяцёрка. Ды прыгожыя…
— У такога больш будзе. У іншых забярэ. Здаровы які, бачылі? — шаптаў Сярожка.— Дзе яны спыняцца?
— За луг шыбанулі. У лес.
— А можа, і не ў лес. Там канал. Яны часта за каналам на траве пасуцца.
Мы крочылі далей.
Яшчэ гадзіну назад меркавалі нанач вярнуцца дахаты, наесціся перад сном малака з хлебам, спаць на высушанай атаве, дзе, напэўна, пасланы ўжо льняныя посцілкі і цёплыя коўдры, а цяпер пра гэта я ўжо не думаў, цяпер я адчуваў сябе, як на імклівым кані, якога паганяў Сярожка і які закружыў, затуманіў голаў, кінуўшы нас у пагоню за нечым новым, загадкавым. I я раптам спытаў:
— А калі заначуем?..
Копы стаялі пасярэдзіне лугу. Мы выбралі канцавую, бліжэйшую да лесу, у які неспадзявана загналі табун. Трохі разваяваўшы верх, у ботах і кажухах паўшываліся ў сена, якое там, усярэдзіне, абдавала сухасцю і цяплынню. Можна было тут жа і задрамаць, ды пасля маўклівай пагоні за аленямі разгаварыўся Сярожка:
— Звечара яны толькі горла чысцілі.
— Цяпер доўга маўчаць будуць?
— Самае цікавае к раніцы пачнецца.
На блізкім дрэве застракатала сарока. У канале, як прачнуўшыся ад гэтага стракатання, моцна пялёхнула па вадзе нешта вялікае і жывое — напэўна, бабёр.
— Табе ў голаў не холадна, Сярожка? Ужо на макушку нешта браць трэба.
— Мая галава пад аўчынай. Вы таксама настаўце каўнер. Ён вялікі. Раса кладзецца. Вы настаўце.
— Угрэўшыся, усё праспіш. Лепш з халадком.
— Вас алені пабудзяць.
— Хоць бы пабачыць. Туман ці дасць.
— Яшчэ лепей. Пад раніцу гэтае малако як разбяжыцца па атаве— алені ўплаў пойдуць.
— Як гэта?
— А тады пабачыце.
— Ну, давай спаць.
— Спіце.
Мы змоўклі, і маім слыхам завалодала апошняя і адзіная мелодыя ночы — нуднае сакатанне няўрымслівых цвыркуноў. Яно лілося як з бяздоння, і толькі пачаўшы прывыкаць да яго, я быў пачаў разам з тым засынаць, ды раптам гэтае сакатанне паглынуў пошум крылаў вялізнай птушкі. Расплывістым ценем яна шуганула над намі ў бок канала, дзе пялёхнуўся бабёр, і, напэўна, села там, бо шум у крылах абарваўся блізка і неяк адразу.
— Не спіць,— уздыхнуў Сярожка.
— Бусел?
— Не, жораў. Яны тут жывуць.
— Яшчэ не ўцяклі ад халадоў?
— Ужо. Гэты застаўся, адзін. Пазняк, і крыло параненае. Як стаі ляцелі, ён падняцца не змог. Усе падняліся, крычаць, гукаюць яго, кружацца, а ён на зямлі стаіць, плача, як сірата якая.
— Ты бачыў?
— Ведаю. Цяпер месца сабе не знаходзіць.
— Загіне?
— Бацька абяцаў злавіць. На зіму ў хату возьмем.
— А як злавіць?
— Мароз ціскане — сам да рук пабяжыць. Людзей ён не баіцца.
Той ноччу, пад раніцу, я прачнуўся сам, без Сярожкавай помачы: ён яшчэ спаў. Адкрыўшы вочы, я разгледзеў над сабой месяц, убачыў надзіва вузкія пёры воблакаў. Празрыстыя, быццам марлевыя, воблакі распаўзліся па ўсім небе, і яно нагадвала зямлю, такую ж белую ад туману. Нібыта і тут, вакол капы, і там, вакол месяца, слалася адна і тая ж стыхія, а берагі ў іх былі таксама адны: круг лесу. Гэтыя берагі ледзьве праглядваліся, але разам з тым, як і ўсе берагі для вандроўнікаў, сваім далёкім цяплом абяцалі штосьці ўжо страчанае і нешта яшчэ не набытае. Я ляжаў тварам да неба, і свежая глыбіня ночы скіроўвала мае думкі ўжо не назад, да сну, а наперад — да цвярозай развагі і пражытай рэальнасці: там, у малюнках перажытага, слаліся такія ж белыя ночы. Адна з іх, як ружовы сон. У той ночы мы з бацькам ляжым на возе пад такім жа сцюдзёным асеннім небам, і мне гэтак жа, як цяпер, цёпла ў ногі, але не таму, што яны ў ботах і сене — нічога гэтага не было,— а таму, што бацька развязаў мех з хатнім рыззём і загадаў мне ўтачыць туды ногі. Мы вязём свае пажыткі на чыгунку, якой будзем вяртацца з бежанства. I другая ноч… Паром у тым жа восеньскім тумане, і мы ўсёй сям’ёй сядзім на мяккіх клунках, плывучы за Волгу… Бывалі і яшчэ не менш белыя ночы восені. Але на ўспамін прыходзяць тыя дзве.
Месяц паўзе на край неба, цягнучы за сабой белыя дарожкі воблакаў, якія нідзе не абрываюцца, бо высмыкваюцца з цэлага акіяна белай кудзелі. Мне ўяўляецца, што гэта дарожкі чыйгосьці жыцця, што цякуць яны з аднаго акіяна, агульнага для ўсіх: для Сярожкі, дзядзькі Юзіка, для мяне. Зрэшты, прыходзіць думка, што калі паўглядацца, дык у тым акіяне ўбачыш паром цераз Волгу, свайго бацьку, а на той вунь белай пісязе, што пралегла мастком цераз месяц, быццам цераз круглую сажалку,— Сярожку, які сядзіць, звесіўшы чорныя ад загару ногі. Там бачыцца мне адбітак усёй гэтай ночы: з капой сена, аленямі, асірацелым жоравам, зноў жа — з Сярожкам…
Нешта кратаецца блізка, быццам у нагах, і я ўжо чую ціхі Сярожкаў голас:
— У мяне два яблыкі ёсць.
Расплюшчыўшы вочы, прыўзнімаю голаў і бачу, як сена, дзе клаўся мой маленькі спадарожнік, зыбнулася, белаватая смуга адарвалася ад яго і разышлася, а на тым месцы высунулася скудлачаная Сярожкава галава. Шчылінкамі заспаных вачэй са свежай, што раніца, усмешкай Сярожка зіркае на мяне, і мне зноў становіцца лёгка і супакойна.
— I хлеба акрайчык ёсць,— глядзіць ён мне хітранька ў вочы.
— Глядзі, які прыпаслівы.
— Толькі ціш-ш-ш…
— Сам не круціся. Пачуюць.
— А вецер адкуль?
— Ветру няма.
— Ёсць маленькі. Прыслухайцеся… Абы не з нашага боку на аленяў. Яны з ветрам далёка чалавека чуюць.
Мы ахвотна згрызлі сакавітыя белабокія антонаўкі, зжавалі акрайчык хлеба, а тым часам лес пачынаў ажываць, поўніцца першымі галасамі аленяў. На гэты раз разведка іх скончылася хутка, і ўжо яны вухалі, рыкалі, і мы апынуліся не ўскрай заўзятай лясной вакханаліі, а ў самай яе сярэдзіне. Вакол яснела. Неба чысцела не толькі на ўсходзе. Празрысты месяц ледзьве трымцеў на вострых вяршынях елак, гатовы праткнуцца на каторую з іх і рассыпацца са шкляным звонам. Алені крычалі ўсё бліжэй да нас, і як толькі чуйную, быццам пустая бочка, прастору праразаў блізкі роў самца, Сярожкавы вушы натапырваліся, што якія лакатары, у той бок, і мне здавалася, што яны ловяць голас Ясіка, што, акрамя голасу Ясіка, не шукаюць нічога.
Спакваля туман асядаў, з лясных берагоў спадала яго белая начная коўдра. З усіх галасоў нам бліжэй сталі чуваць два: адзін з курцінкі, у якую загналі аленяў звечара, другі з процілеглага ўзлеску. Яны ўсе блізіліся да нас, няўмольна збліжаліся паміж сабою, і гэта былі хвіліны, калі алені не ўладарылі ўжо над сабою, калі спрадвечны жывёльны інстынкт падначальваў іх адной стыхіі, адной немінучасці.
— Зірніце на палоску. Дзе туман канчаецца,— пачуў я ціхі, што з-пад капы, шэпт.— Плывуць…
— Што? А-а-а… Ага.
Па тумане, як па белай малочнай рацэ, сапраўды плылі рогі аленя. Дзе туман збіраўся гусцейшы, яны як давалі нырца, але зноў вынырвалі з белай глыбіні і тады відаць была ўся галава аленя, рашуча выцягнутая тупой храпай наперад. Часам алень спыняўся і, абдаўшы халодны луг прагавітым ровам, крыху пастаяўшы, плыў далей. Часам, спыніўшыся, ён не крычаў, а доўга стаяў моўчкі, пакуль сустрэчна, з процілеглай лясной грывы, не адгукаўся такі ж працяглы, з металічнай вібрацыяй голас. Туман у той старане ляжаў радзейшы, і на самым узлессі я заўважыў сілуэт яшчэ аднаго аленя: ён неяк не рашаўся крануцца з месца і як бы хаваўся ў ненадзейнай парадзелай смузе ад свайго праціўніка, але нарэшце зрушыў з месца, падпарадкаваўшыся законам лесу.
Неўзаметку яны абодва нырнулі ў туман і замоўклі там, але праз кароткі час адтуль данёсся сухі, што дрэва аб дрэва удар, яшчэ ўдар… яшчэ… Нешта цвёрдае шоргнула, як палка аб палку, нешта жывое мыкнула, рыкнула, і зноў: чах, чах, чах…
— Чуеце? — шапянуў Сярожка.— Чуеце?..
Там біліся рагачы.
Спачатку да нас даносілася адно звонкае чахканне рагоў, затым туман асеў на траву, і мы ўбачылі над ім дзве рагатыя галавы, адну супраць другой. Алені дыхалі адзін аднаму ў самыя мысы, кожны чакаючы моманту, каб выгадна садануць рогам саперніка, і вось каторы з іх улучыў такі момант: сухі ляскат данёсся зноў. Біліся спакваля, як прымерваючыся ці шкадуючы сілы, і нарэшце ляскат заціх: адно напорлівае скрыгатанне і ціхае, быццам сушняк пад нагамі, пахрупванне. Рагач, якога мы першым агледзелі і пачулі гэтай раніцай, доўга і зацята наступаў на свайго праціўніка. Той спачатку ўсё не паддаваўся, адно галавой пакручваў, каб неяк вырваць рогі з палону. Ды сілы здалі: алень адарваўся пярэднімі нагамі ад зямлі, павіс у паветры і пачаў гнуцца ў дугу, затым злаўчыўся скокнуць убок, ірвануў голаў да самай зямлі, вызваліў усё ж рогі і, адбегшыся, стаў. Нейкі час, наліты ўжо не сілай, а злосцю, ён глядзеў на праціўніка і, напэўна, прызнаўшы сваё паражэнне, падаўся ў лес. А той вялікі рагач, горды перамогай, моўчкі, з высока ўзнятымі рагамі праводзіў яго да самага лесу, затым выцягнуў галаву наперад і на ўсю немалую сілу сваю абвясціў аб перамозе магутным, працяглым ровам. Можа, гэтак ён яшчэ раз выманьваў саперніка на бойку, ды пабіты ваяка недзе ў гушчары безгалоса залізваў раны.
Пачуўся дружны тупат лёгкіх на ногі самак. Яны беглі па сцежцы, якой сыходзіліся самцы, беглі ў той бок, адкуль на бойку прыйшоў пераможца.
Неўзабаве і мы, пакінуўшы ўгрэтыя сянныя пячоры, вярталіся дахаты. Сярожка першы ўкатваў ботамі цёмна-зялёную стужку на свежай, срабрыста-роснай атаве. Крыссё незашпіленага кажушка матлялася на ім з боку на бок, і гэтак жа, з боку на бок, у цяжкаватай хадзе ківалася яго бялесая галава.
— Сярожка!
— Што?
— Скажы ты мне, як гэта можна на слых пазнаць Ясіка? Колькі аленяў у пушчы?
— Ну, можа, дзве тысячы.
— Бачыш? А крычаць усе аднолькава.
— Усе аднолькава, а Ясік не так, як усе.
— Куды там, Ясік твой.
— Куды там, куды…— Сярожка спыніўся, загарадзіў мне дарогу, схапіўся ручкамі за борцікі свайго кажушка, танклявымі пальцамі ўпіўся ў аўчыну, і вочы яго пакутліва звузіліся, як тады раніцой, калі заспаны вышываўся з сена, а губы скрывіліся, як ад нечага кіслага.
— Ну, што ты, Сярожка, ужо і пакрыўдзіўся. Ды я…
— А ведаеце, што, калі Ясік малы быў, суседскі сабака Журка ніжнюю губу яму адхапіў. Дзірка зажыла, але засталася. Бывала, як мыкне, дык тут жа і свісне. Мыкне — і свісне. I вырас, дык свістаў. I цяпер…
Над галовамі глуха, што ў гніляк, тукнуў дзяцел, аж пасыпалася труха. Збоч сцежкі ў кустах страпянуліся, заверашчалі сініцы. Страпянуўся і сам Сярожка.
— Тут зімой усякіх птушак поўна. Бліжэй да вёскі злятаюцца. Адсюль жа вёска блізка. Ля чалавека ім лягчэй пракарміцца.
Ён шаснуў да ельніку, зазваніў там, кігікаючы на нешта жывое. Следам за ім я прадраўся праз калючы гушчар і над самай галавою заўважыў вавёрку. Трымаючы ў лапках шышку, яна церабіла яе вусатай зубастай мордачкай, лыпаючы ўніз, на нас, цёмнымі рухавымі вочкамі.
— Шусь-кігі, шусь-кігі,— пужаў яе, скачучы на адным месцы, Сярожка, але пушысты камячок з хітранькай мордачкай і не думаў скакаць ад нас.
— Ну, жыруй на здароўечка,— махнуў ён рукой, і мы выйшлі на сцежку.
Сяргей зноў сакатаў, быццам не было ў яго трывожнай ночы і беганіны па лесе. Мая цікавасць да ягоных расказаў не гасла і цяпер, і з’яўлялася адчуванне, быццам гэты дзіўны хлапчук навешвае на цябе не рыбацкі і не паляўнічы рыштунак, а нешта больш важкае, што так спатрэбіцца ў дарозе потым. I вабіў кожны лясны пянёк, на якім можна было б прысесці, у памяці рассарціраваць падаранае Сярожкам і пушчай за гэтую ноч, усяму даць сваё месца: Ясіку, жораву, капе духмянага сена, беламу месяцу… і крамяным Сярожкавым баравічкам.
Прыліпала… Гэта Валодзева слоўца нечакана ўспыхнула ў маёй памяці зусім іншым святлом, як учора за вячэраю. Можа, тым, што праменяць ракавіны малюскаў, якія недзе на далёкіх марскіх шыротах вось гэтак жа даверліва ліпнуць да чужых караблёў, а потым, ужо ля берага, сарваныя з карабельнай абшыўкі чарнаногімі, як Сяргей, хлапчукамі, грэюцца на чалавечых далонях, радуюць чалавечыя душы гулам далёкіх штормаў.
Як гэта ноч… З Сярожкам, узбуджанымі аленямі, капою цёплага сена, вялікасна-белым месяцам над галавой, асірацелым жоравам, вавёрчынай мордачкай…
Паснедаўшы, я ад’язджаў з пушчы. Да аўтобуса мяне праводзіў Сярожка.
Яшчэ ў нас заставалася вольная гадзіна, і мы зайшлі ў буфет. Сярожка папрасіў марожанага. З бутэлькай фруктовай вады і марожаным мы селі за стол пры самым акне. Людзей тут было мала. Ціша стаяла, што ў лесе.
Мы моўчкі елі халоднае, як прадвеснік зімы, марожанае, запівалі яго цёплай, што ўспамін аб леце, вадой і слухалі чужы транзістар на суседнім стале.
За вялікім, на ўсю сцяну, акном у густой жаўцізне стаяў кашлаты, таксама на ўсё акно, клён, і лісце нячутна сыпалася з яго. Быццам азораныя сонцам папяровыя караблікі, яго зубчастыя лапкі апускаліся на волкую зямлю, і музыка, як адбіваючыся ад іх, гучала ціхім развітаннем з салодкім сённяшнім днём. У гэтае развітанне зрэдку ўпляталіся мажорныя гукі скрыпкі, але яны квола трапяталі, што мроі, і хутка гаслі — непрыкметна, як і з’яўляліся. Часам, здавалася, з прыціхла-спустошанай глыбіні даносіўся шчымліва-прагны голас пакінутага стаяй жорава, але і ён заміраў, шкляным звонам рассыпаўшыся недзе над нашымі галовамі. Шмат іншых галасоў прыплывала з гэтай музыкай, і таксама на адно імгненне: з бясконцасці жаўталесу прыходзілі і адыходзілі, на момант замёршы на даляглядзе і там жа растаўшы…
Мы выйшлі на вуліцу.
Транзістар застаўся там, за цёплай блішчастай шыбай, але і тут, з намі, у палоне густой і сухой барвовасці жыла песня восені — тая ж самая, у той жа празрыстай кашулі, пашытай парою ранняга лістападу і чуйнай перадзімоваю цішынёй.
