Звярніце ўвагу! Поўны змест.
У Ходарава, сваю вёску, Іван Калядка прыехаў ноччу, блізка да першых пеўняў.
З цягніка ў Магілёве ён сышоў познім вечарам, калі аўтобусы ў яго бок ужо не ішлі, ды пашанцавала – злавіў начнога таксіста. Гнаць за паўсотню кіламетраў той адмовіўся, а за горад падкінуў, і там, у полі, Калядка галасаваў, пакуль не спыніў спадарожную машыну. Пажылы шафёр уважыў, прывёз аж у вёску, хоць ламачына-самазвал, нават парожні, ледзь поўз. I грошы, дзівак, не ўзяў. Закурылі, паціснулі адзін аднаму рукі, і машына вярнулася на асфальт, а Калядка дзе з кабіны вылез, там, на родненькай вуліцы, і стаяў з лёгкім салдацкім чамаданчыкам, цяжка абсунуўшыся плячыма на новенькія варанёныя мыліцы.
Ні ў воднай хаце агню не было, вёска спала, і гэта суцяшала, бо яшчэ ў Ташкенце, у шпіталі, уяўляючы, як вернецца ў вёску, хацеў, каб гэта здарылася ноччу, абавязкова ноччу, і каб сустрэлі сабакі, адны сабакі. Яны – хай пазнаюць. I хоць прыехаў ноччу, не ўсё атрымалася, як уяўляў: сабакі не брахалі. Такой бяды. Але здзівіла, што ніводны дварняк не пачуў самазвала, як ён грымеў, падгопваў на катавінах, ніводны не пачуў ні яго, Іванавага, голасу, ні голасу чужога шафёра, як яны гаманілі, прыкурваючы ад афганскай запальнічкі. Ці ў вёсцы не стала сабак? Быць не магло. Чым Ходарава заўсёды славілася, дык гэта сабакамі. Тут не вадзілася ніводнай стрэльбы, нават іржавай куркоўкі, ніхто не паляваў ні звера, ні птушкі, не было ў вёсцы ні лаек, ні ганчакоў, але гультаяватыя дварнякі вылежваліся ля кожнага ганка – звягі хапала. Таму і здзівіўся. У нейкі момант здалося, што не ў сваю вёску трапіў. Пазнаваў і пазнаць не мог. Хаты як быццам знаёмыя, ды цішыня – якой у Ходараве не чуў зроду.
Густа, з усіх бакоў, цвілі сады. Вішні ды слівы ўжо адцвіталі, але яблыні абсыпаліся самай квеценню, ад якой ноч, здавалася, спачывала ў святле пражытага дня. Нават шыбы ў вокнах белым блішчэлі, усё роўна як хаты парасчынялі вокны і ў іх калыхаліся белыя гардзіны. Дождж прайшоў звечара – і там, дзе Калядка ехаў, за вокнамі вагона, і тут, у вёсцы, па якой стаялі лужыны,– у паветры парыла, зноў ці не на дождж, і гэтая начная цяплынь таксама, як духмяная белізна, давала адчуванне дня. Здалося, што хаты не спяць, што за кожным акном стаяць людзі, што яны, схаваныя прыцемкам і белым бляскам, глядзяць на яго ды маўчаць, як маўчаць сабакі ў дварах. Калядка адарваў мыліцы ад зямлі, зрабіў пяць крокаў – зноў спыніўся.
Ён не адразу заўважыў, што стаіць пад гонкімі вішнямі Капасёвай Ганначкі. Жыла-расла дзяўчынка побач, праз два шнуры яблынь ды праз два прагоны бульбы, за плотам у дзве жардзінкі, скакала-бегала, ён яе як дзяўчыну, сабе раўню, не заўважаў, а ў апошнюю вясну, калі ішоў у армію, заўважыў і здзівіўся, якая слаўная Ганначка, як яна адразу, за адну вясну, сонейкам налілася. I панёс у сэрцы не то боль, не то радасць, пакутлівую трывогу, тлумачэння якой не ведаў і не шукаў з прычыны зялёнае маладосці. Цяпер падумаў: не заўважаў, жывучы побач, а нехта ж высачыць з-за лясоў, з-за нівак. Можа, нехта ўжо высачыў? Занепакоіўся – няўжо? Дзе яна цяпер? У вёсцы ці ў горадзе? Працуе ці вучыцца? Тут, у Ходараве, якая вучоба, якая праца? Нават школы сваёй няма, хадзілі за тры вярсты ў Лукам’е. Вёска малая, трухлявая, ледзь не кожным калочкам на клады глядзіць. Неперспектыўная, як кажуць. Дык ці тут ёй, Ганначцы, месца? Мабыць жа, у горадзе?
З гэтымі думкамі і пастаяў, і да сваёй хаты дайшоў.
Два акны ў гародчык, дзе цвіў, моцна пахнучы, белы бэз, былі таксама, як па ўсёй вёсцы, белыя, нібыта і ў вокнах цвіў бэз. А хата – чорная. Ад дажджу, макраты. Студня пад вокнамі. Зрубчык нізкі, у зямлю праваліўся, але новы вяночак зверху ляжаў, свяціў, і стрэшка над ім новая. Ці не дзед змайстраваў? Ланцуг на калаўроце блішчэў. Іван падышоў да варотаў, бразнуў клямкаю і адразу зірнуў у бок суседавай хаты, усё роўна як чакаў, каб з хаты выйшла Ганначка. Ціха і там, ціха і тут. Паляскатаў мацней – ціха. У хаце – нікога? Дзе ж старыя? Праз штыкет гародчыка мыліцай дацягнуўся да акна, саўгануў у раму – шыбкі звякнулі, а далей – ні гуку. I ў хаце, і на ўсёй вуліцы. Ужо на гэтакі бразгат, бывала, ні ў адным двары сабака, нават самы гультай, не змоўчыць, падасць голас. А то…
Падышоў да калодзежа, выцягнуў вядро вады і доўга піў набгом, прыхлёбваючы, з успамінам, як у вагоне шукаў, дзе б напіцца, сноўдаў па вакзалах, перонах – глытка вады не мог знайсці. Затое цяпер доўга не адрываўся ад вядра, ад вады – сцюдзёнай, чысцюткай, з нябеснымі зорачкамі і з белымі яблыневымі пялёсткамі. Ён іх, бялюткія, не здзьмухваў, п’ючы. Плылі ў рот, а ён, скасіўшы ўніз вочы, глядзеў на кожны, пасміхаўся, нібы дзіця, блазнуючы, піў ваду з імі разам.
Напіўшыся, зноў ляскатаў клямкаю, дзынкаў у шыбу, але ніхто яму не адгукаўся. Дзе яшчэ маглі начаваць старыя, як не ў сваёй хаце? Іх круг жыцця даўно сышоўся-замкнуўся на вёсцы. Ды і ведалі, што ён, Іван, едзе. Ліст напісаў з Ташкента, а тэлеграму даў следам з дарогі. Не атрымалі? Адчуўшы нешта чужое ў роднай вёсцы, зноў агледзеўся, як шукаючы вакол загадку свайго становішча, і раптам пасярод вуліцы заўважыў дзіўную істоту. Яна сядзела па-сабачы, бліскала жоўтым святлом вачэй, сама жаўтлявая, калматая, падобная на дварняка, а вушы – тарчма, нібы ў ваўка ці аўчаркі. 1 ні знаку жыцця: ні голасу, ні хоць бы аднаго якога руху. Можа, здань? Адкуль з’явілася, калі хвіліну назад вуліца была зусім пустая, нікога на ёй не было? Падняў з-пад ног цагліну, шыбануў. Істота не варухнулася.
Калядка падышоў да плота, пралез паміж жардзін на агарод, засеяны бульбай, якая яшчэ не ўзыходзіла, абышоў па мяжы хлеў і лазню, адкінуў кручок на фортцы – зайшоў на двор з тылу.
На сенечных дзвярах вісеў замок.
Недзе грукнула. Не ў сенцах, не ў хаце – у лазні? Кот мышэй ганяў – свой ці чужы? А што ў лазні катам ды мышам рабіць? Не свіран, не хлеў, не клець – які наедак мышам? Можа, леташнія венікі?
Пасярод двара стаяла дубовая калода, і Калядка сеў на яе, дастаў з кішэні круглы кітайскі ліхтарык, пасвяціў вакол па двары. Двор быў надзіва чысты, зарослы травою, гразі ні следу, усё роўна як па двары даўно не хадзілі ні кабаны, ні куры, ні карова. Нават будка сабачая зарасла маладой крапівою ды свінарэем. Ціша і ў ёй, нібы ў труне. Дзе ж Сумёт? Няўжо здох? Сабака быў стары, з ім Калядка яшчэ малы ў школу бегаў, запрагаў у санкі. Можа, і здох, сваё адбрахаўшы. Светануў далей, у акенца лазні. Ледзь прамянёк лізнуў шыбку, як за ёю грукнула, быццам штосьці на падлогу звалілася. Ад промня? Усхапіўся з калоды на мыліцы, падскочыў да дзвярэй, пачаў ляскатаць. Там хтосьці дыхаў, але не адчыняў. Хаваўся? Падхапіў на плячо драбіну, якая ляжала пад плотам, прыставіў да франтона, з адной мыліцай падняўся на гарышча.
Столь яны з дзедам уцяплялі пяском ды мохам, але над прымыльнікам дошкі клалі голыя, нават не прыбіваючы, каб праз шчыліны выходзіла пара. Падняў дошчыну, побач – другую, пастаяў над дзіркаю, слухаючы, можа, яшчэ які гук зловіць, і, не пачуўшы нічога, акрамя нейкага як быццам знаёмага смуроду, ніякага гуку, звесіўся на руках у дзірку, намацаў нагою падлогу – бліснуў ліхтарыкам. У прымыльніку – нікога. Адчыніў дзверы ў парылку – бліснуў туды. Святло слізганула па печы, палку, лаўцы з тазамі і выхапіла з цемені чалавека – жывога: галава вялізная, сівая, на вачах круглыя шкельцы акуляраў. Той жмурыўся ад святла, шырока, нібы рыбіна ў прыдуху, разяўляў рот, намагаўся сказаць ці крыкнуць і не мог, а побач з ім старая, прыціснуўшыся да старога, за ягоным плячом хавала ад святла твар.
– Дзед Панкрат – ты? Баба Кланя?
Ліхтарык пагас. Калядка аберуч схапіў старых, быццам малых, прыціснуў абаіх да сябе і лбом, носам, вуснамі шукаючы ўпоцемку твары, тыцкаўся ў галовы і цалаваў, чуючы, што твары іх ужо гарачыя і мокрыя.
Старая вохкала, хлюпала носам, а стары, лапаючы ўнука за плечы, спіну, галаву, пытаўся:
– Няўжо гэта ты, Іван?.. Чаго ж ты тутака?..
– Ну… я гэта, дзед Панкрат. Я ж вам пісаў, што еду. Вы не атрымалі майго ліста? Тэлеграмы не атрымалі?
– Ды атрымалі, Іванка, – шаптала старая слабенькім і дрыготкім, як ад страху страціўшы апошнія сілы, голасам.– Усё атрымалі. Кіно гэтакае не чакалі.
– А чаго ж вы тут?.. Не мыецеся, а ў лазні. Хаты мала?
– А на машыне, можа, ты пад’ехаў? Машына гула.
– Я… на самазвале.
– Ну во, баба!.. – уз’ярыўся стары.– Я табе што казаў? Я і казаў: ці не Іван? А ты мне – што? Міліцыян, можа?.. Вось дык сустрэлі!..
– А бо-жа мо-ой!.. – залямантавала старая, быццам тое, што сказаў стары, да яе нарэшце дайшло.
Калядка зноў уключыў ліхтарык.
Акенца было завешана шэрай коўдраю, у куце на падлозе гарэў керагаз, на ім стаяла выварка, накрытая тазам, а з-пад таза ва ўсе бакі пырскала тая самая смярдзючая пара, якую ён пачуў яшчэ на гарышчы. Здагадаўся:
– У самагоншчыкі запісаліся?
Старыя прымоўклі, нібы перад тым міліцыянам, ад якога хаваліся, хоць спытаў Калядка больш са здзіўленнем, як з асуджэннем. Дзеду Панкрату ўсё роўна як зрабілася брыдка перад унукам – кінуўся апраўдвацца:
– А хто ж з вайны сустракае без кроплі пякучкі? Калі гэтакае чуў ці бачыў? Ці мы нехрысці? Людзі прыйдуць у хату павітацца. Не нальеш – асудзяць. Каму дакажаш, што няма дзе купіць?
Старой гэтыя апраўданні не спадабаліся:
– Ды кінь ты… Пайшлі, можа, у хату?..
– Бровар зачыняем? – спытаў Іван.
– Ліха з ім, хай смярдзіць. Агонь, баба, збаў.
Стары адступіў ад парога, прапускаючы ўнука наперад, той крутануўся на адной назе, выставіў мыліцу за парог, выскачыў з прымыльніка на двор, і там, пасярод двара, асветленага зорным небам і белым садам, апынуўшыся ў нечаканым святле каля дубовай калоды, на якой стаяў чамаданчык і ляжала другая мыліца, збянтэжыўся, усё роўна як голага вывелі на святло.
– А бо-жань-ка-а!.. – схапілася за галаву старая. – Што ж гэта яны з табою, Іванка, зрабілі?!
Калядка ўзяў яе за плечы, прытуліў да сябе, глушачы лямант у сваёй мяккай фланелевай куртцы, у якую тварам сунулася баба Кланя. Куртка была шырокая, з мноствам рамянькоў, замкоў, кішэнек, аборак, купляў яе ў Ташкенце на рынку, як выйшаў са шпіталя, убачыўшы, што да мыліц нішто вайсковае не пасавала, і, можа, гэтая вопратка таксама бянтэжыла бабулю – пэўна ж, чакала ўнука пры лычках ды бляшках, у форме, як з арміі ўсе вяртаюцца.
– Сціхні, баба, – адцягваў яе ад унука стары. – Жылі і жыць будзем. Сорак першы адужалі. I сорак пяты. Без ног ды без рук вярталіся праз аднаго. А жывём?.. I вёску адбудавалі, і дзяцей панараджалі…
У штодзённым жыцці старая хоць пакрыквала на старога, яго ўлада была большая, бо ішла ад спакою, разважлівага слова, перад якім яна замаўкала. I цяпер, калі пачаў разважаць, аціхла на грудзях унука, далонню выцерла твар і ўжо сама, адхінуўшыся ад яго, не па-дурному разважыла:
– Ты сядзь, Іванка. Стаміўся нябось.
Яны сядзелі пад сенечнымі дзвярыма на ганачку – унук пасярэдзіне, старыя абапал,– пад замком на дзвярах, які здзіўляў Калядку. Не вытрымаў, спытаў, з якога часу на сенцы з двара замок вешаюць. Баба Кланя нечакана павесялела:
– А гэта ж, Іванка, ад міліцыяна. Хаваемся, як, бывала, ад немца. Той самы страх. Хоць табе, бачу, смешна.
Смеху сапраўды было болей, як бяды, бо Іван усё роўна не зразумеў, навошта замок на сенцах, калі з вываркаю хаваліся ў лазні, але ўжо не дапытваўся, адно падумаў, што дзед замок не павесіць, выдумка, пэўна ж, запалоханай бабы Клані.
– А дзе Сумёт? Няўжо здох?
– Ды як быццам жывы. I як быццам няма, – мудрагеліста адказаў дзед Панкрат.
– Як гэта?
– А я ж табе, Іванка, пісала, пра нашу бяду, – прыгадала свой адзіны за два гады ліст баба Кланя. Лістамі яна, як і стары, не сыпала, бо літары ў яе слове былі падобныя на зубы ў гнілым роце, сама свае пісаніны саромелася, хоць аднойчы, на першым годзе ўнукавай службы, як дужа спатрэбілася, набралася смеласці, напісала. – Ці помніш?
– Помню, бабуля. Пра радыяцыю? Але ж у тым лісце ні слова не было пра Сумёта. Ты пісала, што Бочка аднекуль прывалок у вёску стрэльбу, сабак страляе. А пра Сумёта – ні слова. Ці ён і Сумёта забіў?
– Бочка страляў спачатку тых, каторыя па вёсцы бадзяліся. Казаў, што ёсць загад страляць, каб заразу не падбіралі, не разносілі. А пасля пайшоў па дварах. Хоць у будцы, на ланцугу, а не пашкадуе, пакладзе. Свайго сабаку, сам ведаеш, кожнаму шкода. Людзі і пачалі з ланцугоў спускаць. А яны, апошнія, ужо ведалі, што Бочка на іх палюе. Як з двара – дык і ў лес. Каторыя самі пазрываліся. А лес парабіў іх ваўкамі.
Дзед Панкрат, слухаючы, абурыўся:
– Якімі ваўкамі, баба? Сабаку воўкам не зробіш, калі сабака. Падзічэлі ў лесе. Галодныя, а ў вёску не ідуць. Падыдуць блізка і выюць, як ваўкі.
Старая змоўчала і патэпала ў лазню да керагаза, а яны, мужчыны, зайшлі ў хату. Як толькі стары ўключыў святло. Калядка адразу заўважыў, што яго тут чакалі. Звычайна яшчэ ў зальчыку блюлі парадак, усё ці амаль усё ляжала і стаяла на сваіх месцах, а тут, ля печы ды ля парога, як у кожнай гаспадарцы, і чыгуны, і вёдры, і дровы, падлога вечна брудная, фарбуй ці не фарбуй, гальнём шараваць не паспявалі, гразь як сама з двара плыла і плыла, асабліва ў дождж, у халепу, абы-што і абы-як вечна параскідана па лаўках, стале, падаконніку, з печы віселі транты. А то і падлога жоўценькая, нібы яечка, чыстым ходнічкам засланая, і ніякага шуруму-буруму на лаўках, ля печы ні чыгуноў, ні вёдзер, як і не вёска, як у хляве няма каго паіць ды карміць, печ быццам нядаўна пабеленая, з чыстай квяцістай шырмачкаю над пячуркамі, з якіх нішто не вісіць, не тырчыць, ніякіх нідзе ануч, трантаў. I нават партрэт яго над сталом. Здымаўся летась у палявой форме дэсантніка. Вось – падумаў – гэтакага баба Кланя яго чакала.
Селі за стол, засланы старой, але чысценькай, палапленай на рагах цыратаю,– адзін супраць другога.
– Адваяваўся, значыць, сынок? – Дзед Панкрат і раней называў унука сынком, што было справядліва, бо даражэйшага чалавека, як Іван, у старых не было. Ён гэта заўсёды памятаў.– А мы тут цябе, атрымаўшы ліст, кожны дзень чакалі. Старая на дні сто разоў бегала на шлях, хто ідзе ці едзе, пыталася: там Іванку майго не бачылі? А сустрэлі?..
Дзіўна было і Калядку:
– Ніколі б не падумаў, што мае старыя ведаюць, як яе, зладзейку, рабіць. I хто вас навучыў?
– Жыццё, галубок, навучыць.
Дзед Панкрат ціхі, лішняга каліва, колькі жыў, не ўзяў, яму як ёсць – люба, супраць сумлення ды закону не ішоў ні ў малым, ні ў вялікім. I вось гэтакі чалавек сядзеў перад родным унукам, хаваючы вочы, тручы пальцамі шкельцы ў акулярах, якія і раней, калі хваляваўся, мутнелі ад поту. Сам ведаў, што не ў сваё карыта ўсунуўся, але штрафніком сябе не лічыў.
– Я к атрымалася? Твой ліст падагнаў. Кінуўся я ў краму – як ні круці, а ў хаце свята, сынок з вайны вяртаецца? Да крамы пяць вёрст – прыбег першы. Я на, з гарэлкай, адна на сельсавет, мужыкі ды бабы плывуць з усіх вёсак, з горада, бо і ў горадзе не дужа купіш – нейкі ліміт прыдумалі, як раней на хлеб. А краму адчынілі – пайшлі па галовах. Бугаі ды шпікулянты хапаюць скрынямі, а табе, старому, ніякага подступу. Тры дні хадзіў – усё паражняком. Падказалі чалавека на хутары. Прыйшоў. Наліў ён мне каністрачку, у якой ты ваду браў на трактар. Гарэлка, вядома, свайго заводу. Прынёс у хату, а следам участковы з панятыми Мне людзі пасля сказалі, што хутаранца яны не бяруць, берагуць, самі ў яго пасуцца, а бяруць тых, хто ў яго купляе. Штрафу прыпаялі ды яшчэ маёй гарэлкай зямлю напаілі. А тут бульбу садзіць. Я ў калгасную кантору па каня, а мне кажуць – самагоншчык. Я да Бочкі: ты ж мяне ведаеш – ці я самагоншчык? А ён, хоць сусед, тое самае: не паложана – штрафнік. Я да старшыні…
– А Бочка які начальнік?
– Брыгадзір.
– А старшыня – хто? Бабуля пісала, што новы?
– Ананіч. Аднекуль прыехаў.
– I што гэты Ананіч?
– А тое самае. Што пайшоў супраціў закону. А калі супраціўнік, кажа, дык запрагай, дзед, сваю бабу.
– Гэтак сказаў?.. Ну а ты?.. Ты яму – што?..
– А я – не ўлада. Павалокся шукаць хамут на бабу.
Іван аж падскочыў з лаўкі:
– Ды ты што кажаш, дзед Панкрат?.. Ты?..
– А што было, галубок, тое і кажу. Прыйшоў я ў райком да самага першага. Сяджу ў прымыльнічку. Людзі сядзяць. Ён, першы, да нас з кабінеціка выйшаў. Як я сядзеў бліжэй да дзвярэй, ён у мяне і запытаў адразу – з чым прыйшоў? Так і так – хамут шукаю. Ці ў райкоме, кажа, хамуты прадаюць? Дык нідзе, кажу, не прадаюць, а бульбачку садзіць трэба. Адышоў ад мяне, як ад дурня, да наступнага чалавечка, але зноў вярнуўся, усё роўна як я яму дужа моцную скабку загнаў. Конь, пытаецца, ёсць? Кабыла, кажу, ёсць, а хамута, які на маю кабылу трэба, няма. А які ж табе трэба? Трэба, кажу, хамут на бабу. Ён рот разявіў – зачыніць не можа. Я змікіціў, як пасобіць, тлумачу, што Ананіч, старшыня, даў каманду, каб запрагаў бабу. Ён за тэлефончык – накручвае Ананічу. Праўда, пытаецца, што ты там старых баб у плуг запрагаеш? I давай чысціць. А потым – мне: вяртайся, дзед, у вёску, і каб больш гэтак не жартаваў, бо твае жарты падрываюць савецкую ўласць. Вярнуўся я ў вёску, гляджу і вачам не веру: стаіць ля маіх варот белы конь, гладкі, чысты, аж блішчыць, якраз пану для выездаў, хоць і запрэжаны не ў панскую карэту, а ў захлюпаныя драбіны. На драбінах – плуг з ворчыкам. Быццам у той казцы, якую ты, Іван, малым, калі ў школу бегаў, любіў чытаць дзеду і бабе. Не забыў? Пра канька-гарбунка?..
На душы зноў пасвятлела. Ад дзедавага ўспаміну, ад таго, што дурата з хамутом знайшла неблагі канец. Нават радочкі пад настрой успомніліся:
– Кобылица та была вся, как зимний снег, бела, грива в землю, золотая, в мелки кольца завитая…
Загаварыўшыся, не заўважылі, як на парозе з’явілася старая, аберуч трымаючы перад сабою абгорнуты анучкаю слоік. Стаяла ды слухала. Калі ж Іван, а за ім і дзед Панкрат зірнулі на дзверы, заўважылі, яна падышла, паставіла на стол паміж імі слоік, строга паглядзела на свайго Панкрата. Той здагадаўся, што яна чула іхнія казкі, ад пачутага ўзлавалася – рукі да слоіка:
– Бач, з дымком. Наша баба – золатца.
Іван з другога боку працягнуў рукі да слоіка:
– Гарачанькая?..
Ліслівае пахвальбы ў свой бок старая не прызнала. З анучкай у руках спакойна пазірала на аднаго, на другога, а потым сказала тое, што думала:
– Ты, стары, калі пачаў пра свае геройствы, дык пакажы ўнучаку, як тая белая кабылка ў цябе на спіне распісалася. Ну?..
Наступ быў для дзеда поўнай нечаканасцю:
– Ды я… Ды што мы?.. Іван не ведае нашай жыткі?.. Хай пра сябе раскажа, як з тымі душманамі?..
Ды старая і на гэтыя яго хітрыкі не клюнула:
– Іван раскажа. А ты, калі пачаў, круці да канца. Каб усё папраўдзе і да канца, як ты любіш казаць. Ну?..
Дзед Панкрат насупіўся і маўчаў, галаву ўтуліўшы ў плечы, нібы хворы ці пашкуматаны навальніцаю верабей, пакрыўджанымі вочкамі лыпаў то на старую, то на ўнука, усё роўна як сам зразумеў, што ўладу здаў і пакорліва чакаў літасці. Але гэтак толькі на момант здалося Івану. Можа, нават самой бабе Клані. Раптам, як прачнуўшыся, стары рашуча адсунуў ад сябе слоік з гарэлкаю, усхапіўся на ногі, упёрся кулакамі ў стол і скамандаваў, нібыта войску:
– Спаць!.. Пара, баба, спаць!..
I адбылася яшчэ адна нечаканасць – яна разгубілася:
– Ну дык… кладзіся, ці што?..
Іван ляжаў у топкіх пярынах ды падушках на канапе ў зальчыку галавою ў кут, дзе вісела любімая бабіна ікона Міколы-цудатворца і святога боскага ўгодніка. За ікону баба Кланя засоўвала пукі валошак, рамонку, купалля, пазней – жытнія каласкі, і травамі ў пакоі, нібы ў сянніцы, пахла заўсёды, нават зімою. Пахла і цяпер, асабліва модна – мятаю. У гэтакай мяккай ды чыстай пасцелі Іван даўно не ляжаў, а заснуць не мог. Спачатку думаў пра тыя травы, успамінаў іх жывыя пахі, потым стала душна, і ён вылез з-пад коўдры, адчыніў палавінку акна на вуліцу. Пасядзеўшы, лёг, і тады здалося, што побач з уцалелай левай нагою ляжыць правая. Рукою шарыў у тым месцы, нічога не намацаў, супакоіўся, але праз якую хвіліну зноў здалося, што правая, якую толькі што шукаў і не знайшоў, ные, як пасля доўгай цяжкой дарогі, што на ёй свярбяць усе пальчыкі, быццам даўно не мытыя, і ён сеў, адкінуў коўдру, як паверыўшы ў цуд. А потым ляжаў, глядзеў у столь і думаў пра вёску. Хто ў ёй цяпер жыве, хто яе за апошнія два гады пакінуў? Бочка ці не самы малады? Яшчэ – Капасі. Вось і ён, Калядка, вярнуўся. Ці надоўга? Як служыў, думаў, што вёска не затрымае, жыццё трэба ладаваць у горадзе, не ўдасца ў вялікім, дык хоць у райцэнтры. Усе ў арміі, хто з вёскі, мараць пра горад. А пазней, у шпіталі, зразумеў, што не яму пра горад думаць, што гэтакага, на адной назе, горад не прыме, калі за яго і зачэпішся – як жыць у ім сярод чужых людзей? На дзвюх нагах – адна жытка, на адной – другая. Трэба вяртацца ў вёску, да дзеда і бабы, там хоць хата свая, людзі свае, зразумеюць і пасобяць, родныя сцежкі, палі, лясы. На трактар не сядзеш? Але ж нейкая работа знойдзецца. Можа, Ганначка працуе ў калгасе? Карцела спытаць пра яе ў старых, ды яны ўжо, відаць, спалі. А тым часам у акне світала – зноў падумаў: чаму пеўні маўчаць? Ляжаў – прыслухоўваўся: дзе тыя кураччыны кавалеры? Пачуў – плакала баба Кланя. Ціха, глуха, у падушку. А што дзед? Заснуў – не чуе? Раней спаў з лёгкім храпам, з прысвістам. Можа, не спіць, маўчыць? Чаму ж не суцешыць бабу Кланю? Івану не было нічога балючай, як бабуліны слёзы, і ён нясмела, не ўпэўнены, што нехта адкажа, на ўсякі выпадак спытаў пра пеўняў.
Баба Кланя кінула плакаць, заціхла. Голас пачуўся дзедаў:
– Няма пеўняў. Нічога жывога. Пабралі кароў, свіней, авечак. Сказалі, што ад жывёлы зараза. Падбірае з зямлі радыяцыю.
I тады ціха, у лад дзеду і ночы, Іван спытаў:
– А што вы тут ясце? Ні свайго малака, ні яечка?
– А нам на кожную жывую душу даюць па трыццаць рублёў грабавых, каб з крамы карміліся.
– Грабавых?..
Іван ледзь вымавіў слова – замоўк, нібы косткаю падавіўся. Там, адкуль вярнуўся, трунаў набачыўся, але не мог падумаць, што той самай атрутаю ў першую ж ноч павее тут, у дзедавай ды бабінай хаце. Там – вайна, з бядою звыкся, баяўся, ці паразумеецца ўжо з мірнай вёскаю, ехаў, здавалася, з пекла ў рай, а што тут кажа дзед? Свой рай не цэніць? Забыўся, як на вайне? Можа, нагадаць? Не стрываў:
– Ведаеш, дзед Панкрат! Калі мы першы раз, яшчэ зайцы не абстраляныя, прыляцелі ў Кабул, выйшлі з самалёта, перад намі, на лётным полі, стаялі штабялі новенькіх цынкавых грабоў. Пад самае неба – бялюткія, блішчалі на сонцы. Крычаць хацелася: мы яшчэ жывыя, а вы тут ужо нас чакаеце?.. А як адтуль сюды ехаў, месца не знаходзіў ад думкі: вяртаюся, буду жыць, а цынк свой некаму пакідаю? Кагосьці іншага пакладуць у яго, у мой, такога маладога, як я, можа, майго сябра, які мяне, параненага, выносіў з бою?..
Не ўсё сказаў, што хацеў,– задыхнуўся. Маўчаў і стары. Заткнуўся са сваёй бядою? Але не – зноў:
– Яны нас, сынок, усюды чакаюць. Тут мы іх не бачым загадзя. Тут яны не блішчаць. Нашы драўляныя…
– Ну… не будзем!..
Іван сарваўся, крыкнуў, як загадаў, і цяпер ужо маўчалі доўга, нібы адмовіўшыся ад гэтай начной размовы, адчуўшы, што завялі не тую катрынку, што на сон можна б іншае ўспомніць, сказаць. Ці не пакрыўдзіўся дзед Панкрат? Чаго закрычаў раптам? Бабу Кланю, можа, спалохаў? Ціха, як апраўдваючыся, спытаў пра іншае:
– Гануля Капасёва вучыцца ці працуе?..
Насцярожыўся: што стары падумае, як адкажа? Чаму раптам у той бок, за агароджу ў дзве жардзінкі, думкаю стральнуў?
Але ўжо баба Кланя лейцы перахапіла:
– Капасі яшчэ летась з’ехалі з Ходарава. Хату кінулі. Хароміна, самі будавалі, якую хацелі, а купца не знайшлося. Хто цяпер у Ходараве жыць кінецца? Замок на дзверы – паехалі. Яго ж, Капася, пагналі з партыі.
– Капася – з партыі?.. За што?..
– А за радыяцыю. Што бегчы надумаў. Сказалі, што дэзерцір. А ён мне, ад’язджаючы, так сказаў: не хачу, каб мае дзеткі жылі з грабавых. Тры дзяўчынкі…
– Во як!..
Гэта, апошняе, Івана зусім збянтэжыла. Нават не тое, што побач не было Ганначкі, ад чаго над вёскаю само сабою сцьмелі і сонейка, і месячык, збянтэжыла пачутае пра Капася, які рабіў у калгасе галоўным аграномам, зямлю ведаў і любіў, з рук яе, можна сказаць, не выпускаў. I за Ходарава трымаўся. Колькі зманьвалі ў раён, у вобласць, на высокія пасады, а вёскі не кінуў, нават у Лукам’е, цэнтр калгаса, не пераехаў, хоць там катэджык новенькі яго чакаў. Дочкі раслі хваравітыя, а тут, казаў, у Ходараве, высокае месца, лугі мядовыя, дзяўчатак лечаць. Жывёлы развёў поўны двор, у садзе вуллякоў панаставіў. I ў калгасе рабіў, як цяпер мала хто робіць. Дарма хлеб не еў. А вось пагналі? Гэтага Іван не мог зразумець. Яму заўсёды здавалася, што Капась – камуніст з камуністаў. Ды і ўся вёска тое казала. На табе – дэзерцір. А ці тут якая вайна, што павінны быць дэзерціры? Дачок любіў, дрыжаў над кожнай? Дык і зямлю ж любіў? Ці гэтага мала?
Іван глядзеў у столь. Спаць не хацелася. Не мог заснуць, гэтакае пачуўшы. Быў звёў вочы, усё роўна як сон нарэшце падкраўся, а ў галаве мешанка з перажытага і на тым, пакінутым, беразе, і на гэтым, да якога вярнуўся. На бок лёг, расплюшчыў вочы – у акне ўбачыў раніцу, зусім ясную, хоць яшчэ не сонечную, засмужаную, шырокую зялёную вуліцу, суседаў хлевушок на тым баку вуліцы, бярозку над шыферным дахам. Здалося: вось нехта будзе ісці па вуліцы – вёска ж, пэўна, прачнулася? – і ён чалавека пазнае, здагадаецца, куды пайшоў, па што, як заўсёды здагадваўся, ведаючы, хто чым тут дыхае. Але хоць ляжаў на баку даўгавата, нікога ў акне не заўважыў, ніхто нікуды не ішоў, усё роўна як раніца з ім падманвалася і людзі яшчэ спалі. За хлявом убачыў чыйсьці чырвоны комін і ўжо сачыў, чакаў, калі ён пусціць дым у неба. Зноў не мог дачакацца – комін тырчаў, як пень мёртвы. Рана паліць у печах? Слухаў: ці варушацца там старыя? Нехта з іх пасопваў за шырмай, мабыць, дзед Панкрат. У гэтакі час звычайна баба Кланя ўжо рыпела дзвярыма, тупацела туды-сюды, за парог у сенцы і зноў у хату, налівала чыгуны, ставіла ў печ, а то ж і ў хаце ціха, як жывога нікога, ніякага клопату?
Іван падняўся. На падлозе ля галавы стаяў чамаданчык, і ён яго паклаў на каналу, адчыніў. Зверху ляжала шаўковая, у яркія кветкі хустка з доўгімі махрамі, якую купіў у Ташкенце на рынку бабе Клані на святы. Павесіў хустку на спінку крэсла, з чамадана дастаў цёплы шарсцяны світэр для дзеда Панкрата, каб у халады не мёрз, паклаў на падаконнік. Яшчэ старым вёз ласункі ўсходнія, пляшку каньяку, але гэтага пакуль не чапаў. Дастаў вайсковыя штаны, кіцель. Штаны прымяліся за дарогу, але ён іх надзеў, далонямі разгладзіў, падабраў правую калашыну, закалоў шпількаю, каб не вісела пустая. Кіцель таксама прасіў праса, але і яго, звякаючы медалямі, ускінуў на плечы. Глянуў на сябе ў люстэрка, якое ў авальнай багетавай раме здаўна вісела на сцяне ля канапы, яшчэ калі канапы не было,– вось, падумаў, якім баба Кланя чакала ўнука. Ну… не зусім такім, а ўсё ж – з медалёвым звонам. I выйшаў, доўга пра гэта не думаючы, з хаты.
Неба залівала ранішняя малочная смуга, залівала сады, агароды, хаты з хлявамі, якія стаялі далей, але яе ўжо разганяла сонейка, садзіла ў травы, хоць самога сонейка відаць яшчэ не было. Гэтакай парою вёска спаць не магла, І цяжка было зразумець, чаму нідзе, ні над адным дахам не курэў пячны дым. Абышоўшы калоду, павярнуў да хлява, адчыніў, пераступіў парог і насцярожана спыніўся. Не пахла, як раней, ні гноем, ні жывым духам жывёлы, не ўбачыў ні каровы, ні кабаноў і загарадзі, леташні ці пазалеташні сянны пыл стаяў у паветры, казытаў у носе, пяршыў у горле. Выйшаў з жахлівай пустэчы хлява, зазірнуў у птушнік і пачуў… пеўня, яго ўрачыста-разлівісты, на ўсю вёску, голас. Аж спужаўся: адкуль? Куры засакаталі, зацыўкалі пыляняты – блізенька, пад рукамі. У пустым птушніку? Ці ў ім самім? Жыло?.. З таго свету данеслася? Зачыніў птушнік і сам сабе здзівіўся, аж зазлаваў: што шукае? Хіба старыя не казалі, што вёска пустая, няма жывёлы, птушынай галавы ніводнай не засталося? Ці не таму раніца яшчэ нікога не выгнала на вуліцу? Ці не таму не дымяць коміны? Навошта старым спяшацца, паліць у печах, калі жывёла не падганяе і даваць ёй не трэба? Калі яе няма?..
Нейкая жорсткая сіла разгаралася ў душы ў Калядкі, стаяць на адным месцы не давала, некуды гнала. Выскачыў за хвортку ў агарод, паўз хлеў – на мяжу з суседавым пляцам, прашчаміўся паміж дзвюма жэрдкамі і апынуўся ў Капасёвым садзе.
Сад быў малады. Гадоў дзесяць назад сам Капась садзіў яблынькі, адразу, як пачаў будавацца. Дрэвы стаялі ад хаты ў поле трыма раўнюткімі, пад шнур, радамі, два рады – па мурагу, з кустамі смуроды, агрэсту, парэчак паміж яблынькамі. Трава не абы-якая, садовая, блішчэла востранькімі, як шчэць, голачкамі. Тут і лавачкі, альтанка, стол. Вакол – кветкі: ад ранніх жоўценькіх нарцысаў да позніх бардовых і чорных астраў. Пунсовыя вяргіні ля сцен раслі кустамі аж пад стрэхі. Кветкі гадавала Капасёва жонка, Ляксандраўна, настаўніца Лукамскай школы, з дочкамі, але яшчэ былі ружы, якія даглядаў сам Капась. За мурагом, у канцы саду, ён сеяў то грэчку, то лубін, то бульбу, трымаў там і вуллякі з пчоламі. Дзіўны быў гаспадар.
Калядка падняў з зямлі голенькую, з жоўтай пластмасы ляльку. Без галавы, галава ляжала побач. Мабыць жа, меншыя сястрычкі Ганульчыны гулялі з лялькай? А можа, і яна, як была малой? У тулаве – гумка, кручок у галаве. Накінуў гумку на кручок, прыляпіў галаву да тулава, пасадзіў ляльку перад сабою на траву – сядзела як жывая. Аж неяк цяплей зрабілася, што яна зноў з галавою, на сябе падобная. Хацеў ісці ў канец саду, дзе вуллякі, бо цікава было, ці стаяць, але нага была ўжо мокрая ад расы, у чаравіку чвякала. Павярнуў у двор і спыніўся, здзіўлены, што няма ніводнага куста руж. Капась павыкопваў, забраў з сабою? А чаму не забраць? З Ялты, Сочы, Рыгі выпісваў, плаціў немалыя грошы. Налічыў аж трыццаць тры ямкі, не пацягнутыя травою. Значыць, выязджаў не так даўно – гэтай вясной ці позняй восенню? Яшчэ тырчала рыдлёўка.
Уставіўшыся ў свежыя ямкі, Калядка пачуў музыку. Яе ў гэтай яшчэ малочнай раніцы злавіла душа, ці, можа, яна, музыка, пільнавала і злавіла душу, чуючы як сваю, бо, як са сваёю, з ёю злілася. Не адразу зразумеўшы, што гэта музыка запыніла і трымае, не адпускае, нават не падумаў, адкуль яна тут, у нежылым куточку, гэтакая ціхая, усё роўна як вада крынічная з-пад каменя. Ні з якое песні яна не была, слоў сабе не шукала, жыла сама па сабе, як трава ў садзе, і калі не ён, а яна яго, Калядку, злавіла, прыгарнулася, то была тут нейкая таямніца, якую ён адчуваў, але не разумеў. Калі ж ён яе яшчэ і заўважыў як бы ўнутраным зрокам, адзначыў у думках, дык як бы спытаў невядома каго, бо сам не мог адказаць на сваё пытанне: не наша, нейкага, можа, паляка ці аўстрыяка? Чыя б ні была, яна да яго прыліпла і штосьці таемнае з ім рабіла. Ён гайсануў на мыліцах ад ямак пад хату, ля веранды спыніўся і тут, зноў прыслухаўшыся, здагадаўся, што музыка далятала з Капасёвай веранды. Узышоў на ганак, паглядзеў у акно, убачыў голы круглы стол, старую канапу, жоўценькую фарбаваную падлогу, чыста падмеценую, можа, памытую гаспадыняю апошні раз, на сцяне карціну – жоўтую, ці залатую, як кажуць, левітанаўскую восень. Адтуль і музыка. Мабыць, калі ад’язджалі, не забралі і не выключылі радыё. Калядка яго не бачыў, але яму здалося, што, дзе музыка, там Ганначка і што яна ў хаце. Стаяў, слухаў быццам яе душу, а свая плакала. З гэтым затоеным плачам сышоў з ганка, зноў падаўся ў сад. Ішоў, спыняўся, стаяў, слухаў, зноў ішоў, спыняўся. Музыка за ім аціхала, як пакідала яго, пад яе Ганначка з ім нібы развітвалася, і ва ўсім гэтым насланні Калядка чуў наканаванасць, свой нелітасцівы лёс. Не заўважыўшы, ці стаяць Капасёвы вуллі, зайшоў у канец саду, за садам апынуўся на дарозе, ад якой пачынаўся Ходараўскі калгасны луг.
Быў пачатак мая. Травы падняліся не ў пару дружна, кусціліся, як на пачатку лета, весела іскрыліся ў расе і першых сонечных промнях. Далей ад дарогі стаялі леташнія стагі, доўгія і чорныя. Калядка здзівіўся: дасюль дастаяліся – калі гэтакае было? За зіму не стравілі жывёле? Хіба і ў калгасе жывёлы няма? I нікому не прадалі? Ні сабе, ні людзям – пагнаілі?
Адтуль, ад жахліва чорных стагоў, данесліся вантробна-глухія галасы. Чые – не мог зразумець. Сабачыя?..
На двары, калі давалокся і сеў на калоду, раптам падумалася, што загадкавая істота, якая сустрэла ўначы, на вуліцы, калі прыехаў, белая з жаўцізною, ці не была Сумётам. Але тады – як сабака адчуў, што гаспадар прыехаў і што яго трэба сустрэць?
За спіною адчынілася акно:
– Ты, Іванка, яшчэ не мыўся? Бліны ўжо на стале.
Змушана, як без ахвоты, па камандзе, усміхнуўся бабуль Яна стаяла ў акне з белым ручніком у руках, здзіўлена, нібы не пазнаючы, разглядала ўнука.
– Сумёт, бабуля, хоць раз прыходзіў з лесу?
Не пачула? У яе былі свае думкі, свае пачуцці. Сама спытала – пра што думала:
– За што, Іванка, атрымаў медалі?..
Маўчаў, цяпер ужо быццам ён яе не пачуў. Ведаючы бабу Кланю, адчуваў, што яна зараз паўторыць сваё пытанне. Каб не пачуць яго зноў, нервова сціснуў у руках мыліцы, прыўзняўся з калоды, абваліўся на хадакі ўсім цяжарам і моўчкі пасунуўся да плота, на якім вісеў рукамыйнік.
Сагнуўшыся на мыліцах пад рукамыйнікам, знізу дзёўб галавою ў ражок з плешачкай на канцы, льючы на галаву і карак халодную, толькі, мабыць, са студні, ваду. Я на бегла і пад каўнер кіцеля, і на каўнер.
Снедалі ў пярэднім пакойчыку.
На стале ляжала стопка бліноў, накрытых, каб не астывалі, ільняным ручніком, на днушцы стаяла патэльня з гусінымі скваркамі і яечняю, а бабін слоік – пасярэдзіне стала, на пачэсным месцы, побач з Іванавай пляшкаю.
Дзед Панкрат усім наліў каньячку. Па поўнай. Грэючы чаркі ў прыгаршчах, старыя чакалі Іванавага слова. А ён і цяпер маўчаў, як забыўся, з якога слова пачаць.
Сказаў дзед Панкрат, адкашляўшыся:
– Ну дык… за тваё, Іван, вяртанне. Мы цябе тут чакалі.
I ты вярнуўся. I мы, слава богу, сядзім як людзі. За гэта – ну!.. Што ты дома. Што жывы.
Баба Кланя перахрысцілася.
Іван і пасля, як да першай чаркі, маўчаў, хоць другой не чакаў. I есці не хацеў. Нават бліноў бабіных, аб якіх два гады марыў, дух якім там, у чужых гарах, часта чуў. Паглядаў то на старых, то на двор за акном, то на печ-карміцельку, дзівіўся, што яна стаіць як лішняя ў хаце, што бліны – калі гэта было? – вёска пячэ ў сенцах на пліце газавай, што яны хоць бялюткія, але без ранейшага паху ды смаку. Старыя тут без яго намаўчаліся, дзе маўчанка – там слёзы, ім хацелася гаварыць з унукам, гэта ён адчуваў, бачыў і, каб не нагнаць большай самоты, сказаў, што хадзіў у Капасёў сад, сядзеў на Капасёвым ганачку, слухаў Капасёва радыё, што за садам бачыў гнілыя стагі. Казаў, як са сну, ціхім абыякавым голасам, але старыя за кожнае слова чапляліся, вялі далей – пра Капася, як вёска яго праводзіла, усе выйшлі, акрамя Бочкі, пра стагі на лузе, якія хоць і стаяць, а жывёла зіму галадала, сена везлі з Пскоўшчыны, бо стагі з радыяцыяй і ніхто не ведае, куды іх дзяваць, забаранілі нават паліць, каб вецер не разнёс па палях заразу разам з дымам, хоць на палях заразы сваёй хапае, уся зямля хворая. Нават забаранілі сеяць бульбу ды лён. Усё роўна адсеяліся. Бо планы ніхто не адмяніў. Хоць памры, а дзяржаве здай і лён, і бульбу. Як здасі, не сеяўшы?
– Няўжо ўсё гэта – праўда?..
Дзед Панкрат хмурнеў, незадаволены, што ўнук як усё роўна не хоча яму паверыць:
– Войскі, галубок, дарма не прыходзяць. Тут усё лета рота хімікаў стаяла. Зямлю, самы перагной, зразалі, у ямы закопвалі. З хат ды хлявоў стрэхі паскідалі. Шыферам накрылі.
– А колькі бэзу, чаромхі павысякалі! – цяжка ўздыхнула баба Кланя. – Пяску панавезлі. На дарогі, у двары.
– А што толку? Увосень яны ад нас паехалі, сказалі – жыць можна. А вясною тая самая радыяцыя зноў паперла. Цяпер, кажуць, зямлю асфальтам зальюць.
Калядка маўчаў. З ім ніколі гэтакае не рабілася, каб не мог паварушыць языком. Што казаць? Што і каму? Уваччу зноў стаялі тыя вялізныя стагі сярод прасторы лугоў, высозныя – пад неба, адзіныя – паміж зямлёю і небам, быццам у іх быў увесь боль і страх, жахлівы сэнс, і ён раптам зразумеў, што гэта не стагі, а труны, тыя чорныя труны, пра якія ўначы казаў дзед Панкрат, якія цяпер усюды, дзе чалавек. I там і тут. Праўду, відаць, казаў. I дарма ён, Іван, незалюбіў той дзедавай размовы. Значыць, і тут? – Там – бялюткія, блішчаць на сонцы, малыя, адна на адной, кожнаму – свая, а тут – адна пад неба, адна на ўсіх і чорная, мала – яшчэ адна, мала – яшчэ. Аднолькава – там і тут. Толькі што тут, у гэтых, – і зямля, і жывёла, і птушкі… усё!.. Што ж гэта робіцца?..
Калядка ўзняўся са слонца на мыліцы, але нікуды не ішоў – стаяў, маўчаў. I раптам не стрымаўся – закрычаў:
– Што ж гэта, дзед?!. Што тут у вас робіцца?!. Баба Кланя?.. За што мы там гінем?!. Калі і тут – жыткі няма?..
Шалёнымі вачыма ўставіўся на дзе да і бабу, пытаўся ў іх, але цяпер ужо яны, любімыя дзед і баба, маўчалі, не ведаючы, што адказаць і што ён ад іх хоча. Вочы ў старой перапаўняліся галубінай чырванню, слязіліся, яна іх, здрадлівыя, хавала то за кавалкам бліна, то за далоньмі, то схіляючы галаву, апускаючы вочы ўніз, у стол. I хоць стары глядзеў на ўнука не хаваючыся, адкрыта, Калядка бачыў у слязах бабы Клані слёзы дзеда Панкрата, а ў адкрытасці душы і думак дзеда Панкрата бачыў перажыванні і безабаронную мужнасць бабы Клані.
У старэчым маўчанні было маўчанне мёртвых, за садамі, стагоў, і гэта зусім абяззброіла – крык душы захлынуўся ў ціхім, як вінаватым, шэпце:
– Ну, што вы, мае… маўчыце?..
I тады стары спытаў тое, што даўно мучыла і што ён увесь час, як убачыў унука, хацеў спытаць:
– А я, галубок, пра гэта самае… Як вы там, Іван, той парадак наводзіце?.. Як гэта?.. Тут, дома, сваё – пылам-дымам… а вы там… Скажы дурню старому, няўжо там, дзе нас няма, каму-небудзь нашае жыткі хочацца?..
Калядка не ведаў, што адказаць дзеду. Адчуваў, што адказаць павінен, а не ведаў – што? Сядзеў спустошаны, быццам з яго выбегла цёплая кроў і ён чакаў з’яўлення не то нейкага цуду, не то вышэйшага знаку.
А выйсце было – тое, што называлася рускім. Аберуч схапіў бабін слоік.
За што? Ніхто не сказаў, не спытаў за што? Выпілі моўчкі. Як над нябожчыкам. I тады, выпіўшы, Калядка заспяваў на той матыў, які чуў з Капасёвага радыё:
– Кобылица та была вся, как зимний снег, бела, грива в землю, золотая, в мелки кольца завитая… – Замоўк, паглядзеў на дзеда, на бабу, усё роўна як яму цікава было ўбачыць, што робіць з імі ягоная песня. Старыя сядзелі разгубленыя, уставіўшыся, як не разумелі, што адбываецца з унукам. Усміхнуўшыся, быццам узрадаваўшыся гэтай іх разгубленасці, ён зацягнуў далей: – За горами, за лесами, за широкими морями, против неба – на земле жил старик…
I раптам баба Кланя ўголас, чаго з ёю ніколі не было, заплакала, усё роўна як даўно стрымлівала гэты плач у сабе і толькі цяпер ён яе перасіліў.
– Ну, чаго ты?.. Знайшла калі галасіць, – дзед Панкрат не то ўшчуваў, не то суцяшаў.
Калядка замоўк. I тады, следам за ім, замоўкла баба Кланя. Раптоўна, як і зайшлася.
– А бліны стынуць? Ты, Іванка, не ясі? Ты ж любіў бліны з яешанькай, са скварачкай. Малачка ды смятанкі, праўда, нямашака… Ну, еш, пакуль цёпленькія. Будзем чай піць. Мала, што раней не пілі. Цяпер чай – наша яда. – Памаўчаўшы, выцерла з твару слёзы і яшчэ дадала: – Гэта ж я канька-гарбунка ўбачыла.
Ён згадаў, як уначы яна хацела расказаць пра белага калгаснага каня, ды стары не дазволіў. Цяпер сам спытаў:
– Дык што там у вас было з тым белым?..
Старая ўсё роўна як чакала гэтага пытання.
– А што было?.. Кабылка з выгляду гладкая, чыстая, ды ў плуг яе ніхто не ставіў. Гэта людзі пасля сказалі, а тады стары як захамутаў, дык яна і ўзвілася. Капытамі – у ворчык, плуг і заскакаў.
Дзед Панкрат як трымаў у руках блін, дык і пляснуў яго на стол. Вачамі гнеўна бліснуў з-пад акуляраў на старую, але слова не вымавіў, мабыць, таму, што казала яна гэтым разам як бы не ад сваёй ахвоты, казала, бо пытаўся Іван, супраць якога і ён не мог запярэчыць. Толькі ўсхапіўся з-за стала і пайшоў з хаты. Іван і старая паглядзелі на дзверы – адно аднаму ўсміхнуліся. Яна махнула рукою, усё роўна як ёй надакучыла чуць і бачыць гэтакія выбрыкі,– павяла:
– Ну… кабылка паскакала-паскакала – стамілася. А вочы шалёныя, крывёю налітыя. Стары – да яе, як ужо адчуў свой верх. А я крычу – не падыходзь! Які са зверам мір, калі вочы шалёныя? Не, ён – кось-кось, схапіў за аброць. А яна яму храпай – пад санкі. Ён – з капытоў, акуляры толькі брызнулі. Кабыла праз яго і пайшла. Як жывы застаўся? Магла і капытамі, шалёная, затаптаць, і плугам заараць. Жывы-то жывы, а плуга спіна паспытала. Добра, што старая, гарбатая, плуг па ёй слізгануў і набок скаціўся. А то б лемяхом і галаву сарвала…
На хвіліну ўявіўшы дзеда Панкрата пад канём, пад плугам, Калядка скалануўся, ажно ў жылах пахаладнела.
– Дык што ж гэта ў вас тут робіцца? Хто падсунуў кабылу? Калі яна дзікая, плуга баіцца?..
Дзверы адчыніліся – у хату зайшоў дзед Панкрат. Ён, мабыць, стаяў пад дзвярыма, слухаў, бо адразу, як зайшоў, адказаў:
– Ну… можа, не ведалі, што кабыла гэтакая. Цяпер усё робяць на трактарах ды машынах. Калі які конь ёсць, дык не прывучаны ні да плуга, ні да баразны…
Стары адчыніў акно і пусціў у двор дымок ад цыгарэткі, стараючыся мець выгляд спакойны. Але баба Кланя, вечная праўдалюбка, і тут яму не саступіла:
– Ведалі, Іванка. Знарок падстроілі. Бочка з Ананічам. Адпомсцілі, што дайшоў да першага ў раёне начальніка. Кабылу Бочка прыгнаў і чакаў, калі стары дурань пачне яе ў плуг ставіць. Стаяў ля сваіх варот, глядзеў, вочы вылупіўшы, а не падышоў пасобіць. Як кабыла старога заваліла, дык, думаеш, Бочка кінуўся ратаваць? Кінуўся, але ў другі бок – у сваю хату.
Дзед Панкрат зноў голас павысіў:
– Ты гэта бачыла?
– Людзі бачылі. Манька, суседка, бачыла. Пятрок Лімончык бачыў…
Ужо Калядка не ўседзеў – усхапіўся з-за стала і выйшаў з хаты. На двары спыніўся перад калодай, глядзеў на яе, чысценькую – бачыў качку. Успомніў, як яе сек на калодзе. Абышоў калоду, трэці і пяты раз абышоў. Кружыў, як, бывала, прывязаны да калоды Сумёт, пакуль на рагу хаты не заўважыў вялізную, з фанеры, зорку. Была чырвоненькая, а ўжо выцвіла, зжоўкла, патрэскалася на дажджах, на сонцы, канцы на вятрах абабіліся, пазагіналіся. Ці даўно, гады чатыры назад, сам выпільваў лобзікам з фанеры, фарбаваў, прыбіваў, цвік шукаў даўжэйшы, каб прыбіць на вякі. Вось і доўгі цвік не збярог – асыпалася.
Калядка сеў на калоду і, не зводзячы вачэй з зоркі, гукнуў дзеда Панкрата – спытаў:
– Гэта ж мы з табою, дзед, адшлёпалі тры вайны?
Сам гэтаму здзівіўся, як нечаканаму адкрыццю.
– Мы з табою? – перапытаў з хаты ў адчыненае акно стары. – Ды не, галубок. Не тры. Тры я адзін адшлёпаў.
– Ты адзін – тры? Якія ж гэта? Германскую, японскую… А трэцяя, дзед, якая?..
– А яшчэ была фінская. Нядоўгая, а людзей паклала да халеры. Яна, тая, на тваю падобная. Успамінаць пра яе цяпер не хочуць. Была – як не было.
Калядка грукнуў мыліцамі ў глухую зямлю і, не зірнуўшы на дзеда, галавы не падняўшы, кінуў:
– Зачыні акно. Халодная раніца.
Прайшоў да хлявоў. Яны былі адчыненыя. Не зачыніў, як заглядаў у закуты, дзе раней стаяла карова, вішчэлі свінні, сакаталі куры. З усіх бакоў дыхала пустым халодным ветрам, ад якога ўсярэдзіне ўсё сціналася. Увагнуў галаву ў плечы, у каўнер кіцеля і выскачыў на вуліцу.
Вуліца ўсё яшчэ была маўклівая, пустая, па ёй гуляў той самы вецер, што на двары. Тут не было куды ісці-бегчы, і Калядка доўга ўглядаўся ў суседскія хаты. Платы цяпер ва ўсіх былі аднолькавыя, стаялі па-вайсковаму раўнюткім строем, усе ў адну фарбу вайсковага колеру – жаўтлява-зялёную, і ён здагадаўся, што новы я платы ў вёску таксама прынесла рота хімікаў.
Не адразу заўважыў, што з процілеглага боку вуліцы ад хаты, якая стаяла наўскасяк, за ім ужо сачыў Бочка. Той хаваўся пад развесістай дзічкаю, у яе зялёна-ружовай засені, прываліўшыся спіною да штакета гародчыка, яго там, як шэрую яшчарку ў шэрай траве, цяжка было заўважыць. Але Калядка раптам заўважыў Бочку. Здавалася б, што ніякай нечаканасці ў гэтакай сустрэчы быць не магло, але Калядку адразу, як заўважыў суседа, кінула ў гарачыню. Яшчэ ледзь падумаў, што гэта Бочка, а ўжо мыліцы сіганулі наперад. Спыніўся, як завагаўшыся, а ці тое робіць. Заўважыў, што і Бочка варухнуўся, завагаўся – ісці насустрач ці чакаць, калі падыдзе сусед? Нагою ў зямлю ямчэй упёрся і застаўся стаяць на сваім месцы.
Падышоўшы, Калядка гарачынёю дыхнуў яму ў самы твар:
– Ну, сусед!..
Нічога больш не знайшлося сказаць.
Бочка ўсё роўна як адчуў, што ў гэтую хвіліну рабілася з Калядкам – захваляваўся:
– Дык… здароў?.. З вяртаннем на радзіму, га?.. Бачу, што ты сваё адваяваў.
Ён не то з цікаўнасцю, не то з нейкай з’едлівасцю, праз схаваную ўсмешку, вадзіў дробнымі вочкамі па суседавай назе, па мыліцах, працягваючы тоўстую чырвоную руку.
– Не, Бочка, яшчэ Калядка не адваяваўся,– знайшоў што адказаць Іван і рукі не падаў.
Тая ўсмешка, якую сусед спачатку хаваў, усплыла на паверхню, – здзівіўся:
– Што? Яшчэ з цябе мала?
I тады Калядка схапіў яго загрудкі:
– Ты, сука, за што май го дзеда?
Войска, у якім служыў, было грознае, дэсантнае, і рука была адпаведная, цяжкая, але адна нага – не апора, нават падпёртая мыліцамі, гэтая думка мільганула ў галаве ў Калядкі, як толькі схапіў Бочку, трасянуў, бо адчуў, што стаяў сусед нібыта скала – не дай Бог калі развернецца. Ды той разгубіўся. Упёршыся спіною ў штыкет, залепятаў:
– За што?.. Ты?.. Вар’ят!.. За што?
Калядка ведаў – за што і, правай рукою выхапіўшы з-пад пахі правую мыліцу, развярнуўся, саўгануў шырэйшым канцом мыліцы Бочку ў зубы і тады, пад яго шалёны роў, адказаў:
– За дзеда!..
Бочка хацеў схапіць мыліцу, але Калядка смаргануў яе на сябе і паміж выцягнутых насустрач рук саўгануў яшчэ раз. Нос у Бочкі, без таго тоўсты, што бульбіна, адразу разнесла, чухнула чырвоная юшка. Аберуч схапіўшыся за твар, Бочка хістануўся назад, гнілы плот пад ягоным цэнтнерам затрашчаў, адваліўся ад слупа, забурыўся ў крапіўны гушчар, і з ім разам у тую крапіву шаснуў Бочка. Прыхінуўшыся да слупа агароджы, Калядка ўжо дзвюма рукамі ўскідваў над галавою абедзве мыліцы і малаціў у крапіве, не бачачы што – ці Бочку, ці зямлю з крапівою, ці які мех, паўтараючы ў задушліва-лютай злосці:
– За дзеда, гад!.. За дзеда!..
Спыніўся, калі ўжо сам хакаў, нібы пабіты. Узваліўся на мыліцы і люта глядзеў з-пад зачырванелага лба на тую крапіву і чалавека ў ёй, які стагнаў, варушыўся, але не падымаўся. Пырнуў мыліцаю ў тое жывое месца, нібы ў гадзюшнік, ускінуў галаву, павярнуўся і нетаропка падаўся цераз вуліцу на свой бок.
Свая фортка стаяла бліжэй, ды зноў апынуўся ў Капасёвым двары. Зноў тут гаварыла радыё. Але ранейшае музыкі не было. Гаворка ішла пра перабудову ў краіне, пра чалавечы фактар. Цяжка дыхаючы, Калядка рукавом выцер спацелы лоб, падаўся далей – праз сад на дарогу за хлявамі, на якой стаяў, калі яшчэ не было сонца, калі першы раз выйшаў з хаты. Цяпер сонца ўзнімалася над замглёна-расяным лугам, праз малочную смугу свяціла ў твар, разганяла сівенькае лугавое малако, і яно, адрываючыся ад зямлі, ад травы, падымалася ўгару, некуды плыло і таяла. З кожным імгненнем сонца чысцела, зырчэй іскрылася ў лузе трава, на стагах, насустрач якім, як і сонцу, ішоў Калядка, загараліся сонечныя чубы, але чым зырчэйшае рабілася сонца, чым хутчэй з лугу сплывала малочная смута, тым чарнейшымі рабіліся стагі, нават нейкімі злавеснымі пад сваімі залатымі чубамі.
Калядка не бачыў ні дарогі, ні сцежкі, праставаў на стагі. Як не ведаў, куды прастуе. Нага была мокрая, у чаравіку чвякала, а ён і гэта не чуў, не адчуваў. Выйшаў на самы ўзгорак – тады спыніўся. За ўзгоркам, абагнуўшы яго, ляжала тая самая дарога, што ляжала за плотам, адсюль вяла праз доўгую разложыстую лагчыну ў Лукам’е, цэнтр калгаса. Гэтай дарогай Калядка дзесяць гадоў хадзіў у школу, а пасля яшчэ два гады на работу – машынна-трактарны двор, дзе стаяў яго «СТ», быў якраз з гэтага боку вёскі, за лагчынаю, блізка ад школы. Цяпер, як выйшаў на дарогу, як убачыў той далягляд, на які глядзеў, бывала, кожнага дня, дык усё гэта і ўспомніў, а як успомніў, дык зноў, яшчэ вастрэй, адчуў жаль і боль за дзеда і бабу. Успомніў, як дзед прыходзіў у школу, на бацькоўскія сходы, як баба Кланя прыносіла яму ў поле абеды, калі рабіў на трактары. Колькі разоў, бывала, у школе пыталіся, чаму гэта дзед сядзіць на сходах, а бацькоў не відаць. I з бабы Клані дзівіліся, як яна з тым абедам шукала яго ў полі. А што бацькі? Яны, дзед ды баба, яму, Калядку, усё жыццё за бацькоў. Бацька паехаў на заработкі ў Мурманск яшчэ як ён, Іван, толькі ў школу пайшоў. Там і застаўся. Пасля маці туды пацягнулася з дзвюма малымі, Іванавымі сястрычкамі. А ён збег тады з дому, каб не ехаць з вёскі, I не паехаў. Ладу ў бацькоў не атрымалася, маці пачала жыць адна з малымі. Пра бацьку Іван нічога не чуў, а да маці разы два, як вучыўся, ездзіў, і маці разы два прыязджала ў родную вёску. Яна ўжо там прыжылася, не захацела сюды, да сваіх бацькоў і да сына, вяртацца, а ён не захацеў туды ехаць, там жыць. Застаўся з дзедам і бабай. Жыццё з імі было доўгае, колькі жыў – усё з імі, калі не лічыць два афганскія гады, і дзіва ніякага не было, што іх боль даўно стаў ягоным болем.
Калядка стаяў на дарозе, якая вяла ў Лукам’е. Ісці туды не хацелася. Але трэба было ісці. За дзеда Панкрата паквітаўся. З адным Бочкам, але ўсе будуць ведаць. Хай ведаюць, як здзекавацца са старога. Яшчэ трэба за бабу Кланю. У жыцці мухі не пакрыўдзіла – за што яе крыўдзіць? Не-э, запрагаць бабу Кланю ён не дасць нікому, нават Ананічу, калгаснаму старшыні. Яго Калядка не ведаў, але тое, што Ананіч праз Бочку ашчаслівіў старых сваім выязным канём, што надумаў запрэгчы бабу Кланю, гнала цяпер у Лукам’е, каб пазнаёміцца і з ім.
Дарога вяла між стагоў. Вось і апошні стог. Адышоўшы ад яго, Калядка спыніўся. Падалося, што чуе сабачы голас. Прыслухаўся – не чуваць. Пайшоў – зноў той голас, з падвывам. За спіною. Можа, Сумёт злавіў след, пільнуе, як некалі? Спыніўся – азірнуўся. Стагі стаялі, адны стагі. Узгорак, і па ім – стагі. I нават вёскі не было – знікла за ўзгоркам. Паглядзеў у адзін канец, у другі – ні вільчыка, ні коміна, ні макаўя ад тых, што ў вёсцы, дрэваў. Я к усё роўна і зусім хат у тым баку не было і няма. Ходарава – як не было. Адны стагі. Нават з гэтага, ад сонца, боку – чорныя. А луг пад сонцам ужо ляжаў светлы, іскрыўся. Луг светлы, а стагі – чорныя, угары, як віселі над ім. Няма вёскі?! Зрабілася жудасна, усё роўна як тут і быў канец усяму. Пачуў іншыя галасы – усе тыя, што калі-небудзь чуў у вёсцы,– галасы хлявоў, двароў, вуліцы. Пачуўшы галасы, убачыў сваю карову, сваіх авечак, парсюкоў, курэй, Сумёта. Усё гэтае, зноў пачутае і ўбачанае, упершыню не абрадавала – камяк у грудзях падкаціў пад самае горла. Крутнуўся на мыліцах, адвярнуўся ад гары, ад стагоў, ад усіх галасоў – пашыбаваў сваёй дарогаю. I тады, як пайшоў, зноў пачуў сабачы, падобны на ваўчыны, голас. Цяпер выразна адчуў, што голас быў у ім самім. Голас Сумёта – у ім. Сам выў беспрытульным, не то сабачым, не то ваўчыным, голасам.
Далей Калядка ішоў, не бачачы перад сабою дарогі, але чуючы і яе, і тыя, за спіною і ў сабе, гукі вёскі.
Адчуўшы, што падыходзіць да Лукам’я, спыніўся, узняў галаву. Перад ім зноў стаялі чорныя стагі, падобныя на труны.
Доўга ўглядаўся, не разумеючы, адкуль яны тут, дзе Лукам’е? А тым часам у вачах яснела, і ён заўважыў, што ў тых трунах, пачынаюць праразацца вокны, дзверы, коміны.
