Казка
Спіць за барамі
ў калысцы пясчанай
сіняя Нарач –
дзіцё акіяна.
Коцяцца ўдаль,
набіраючы сілу,
хвалі лагодныя
да небасхілу.
За небасхілам
запырсканы пенай
хат прыбярэжных
смалістыя сцены.
Мірна на тонях,
нібыта лілея,
ветразь рыбацкі
далёка бялее.
З песняю цягне
арцель падвалокі.
З рыбай трапечуць
у сецях аблокі.
Пеніцца Нарач,
рыбацкае мора.
З берага – варта
стагодняга бору.
Сеці ўздымаеш –
над шумнай вадою
свеціцца казка
луской залатою!
* * *
Казка даўно
пачынаецца явай:
едуць з Варшавы
купцы па сяляву.
Над валунамі,
над верасам сонным
сосен зялёных
стаяць парасоны.
Дрэмлюць у соснах,
як белыя яхты,
вілы вяльможных
і дачнае шляхты.
Хваляй абмыты
бальшак камяністы,
дзе шпацыруюць,
як чаплі, турысты.
Пыл на дарозе
узняўся слупамі,
быццам дарогу
малоцяць цапамі.
Гончыя брэшуць:
зялёнае жыта
топча на збочынах
князева світа.
Шляхта з купцамі,
паненкі з панамі
ветла знімаюць
насустрач панамы.
На паляванне
прыехаўшы нанач,
князь аглядае
нявольніцу Нарач;
толькі на чоўнах,
што хваля гайдае,
лапленай шапкі
ніхто не знімае.
Сцялі сяляне
на вёслах далоні,
вёсламі мора
ўзараўшы, як гоні.
Князем забраны
іх мора і вёслы
і растаптаны
іх душы і вёсны.
З чоўнаў
багацця
глыбіннага глыбы
бліскаюць срэбрам
і золатам рыбы.
Князь найцяжкога
вугра выбірае,
хваліцца цудам
азёрнага краю:
«Будзе заморская
закусь, панове…»
* * *
Шумная світа
знікае ў дуброве.
Гончыя енчаць.
Як дзікія ветры,
крышаць хмызняк,
уцякаючы, вепры…
Рантам, адчуўшы
смяротную стому,
князь павярнуў
з палявання дадому.
Шыю каня
абхапіў ён рукамі:
цягне да долу
ягдташ, нібы камень.
Аж спатыкнуўся,
захропшы, стаеннік.
Цёмнай сцяною
навокала ельнік.
Выпаў з сядла князь
у мроку зялёным,
дыхае цяжка,
нібы перад сконам.
Слізкі, халодны
вугор, як наліха,
шуснуў са спрата
на папараць ціха.
Чорнай вужакай
віецца ды кажа:
«Смерць – я.
Прыйшла
па цябе я, мой княжа…»
Ледзь варухнуўшы
знямелае цела,
перажагнаўся
князь спалатнелы:
«Смерці служу я,
як пані шаноўнай.
Ходзіш хіба ты ў мяне
беспрацоўнай?
Глянь на дарогі
ад места да места, –
голад, астрогі
і шыбеніц лес там.
Пільна абходзіш ты
хлопскія хаты,
рупна махает
касою шчарбатай.
Там, дзе я сёння
ля сініх азёр быў,
колькі ты душ
назбірала
у торбы!
Толькі не руш мяне,
шчыра прашу я;
хто ж цябе службай
уцешыць, старую?
Свет не пакіну я
без запавету,
покуль нашчадак
не зменіць мяне тут…»
Смерць, як вужака
скруціўшыся, кажа:
«Добра.
Нашчадка
чакай сабе, княжа.
Потым вазьму цябе,
верны, з сабою…»
* * *
Росамі мкнецца
вугор да прыбою.
Спудзіўшы ў завадзях
чаек і качак,
князь на стаенніку
берагам скача.
Стыне ў вачах яго
скарга нямая;
ён, пасівелы,
нашчадка не мае.
Доўга лячыла
яго заграніца,
толькі нашчадак
не змог нарадзіцца.
Чуе ён склепа
сцюдзёнага подых.
Хто заўладарыць
на землях,
на водах?
Чайка
над хваляй сівой
закрычала.
Чоўны паціху
ідуць да прычала.
Едуць на чоўнах
плячыстыя людзі;
сонцу і ветру
расхрыстаны грудзі.
Глянуць здалёку
на постаці люба,
быццам іх вы секлі
з дужага дуба.
Ім навальніца,
што ў моры спаткала,
хваль ручнікамі
чало выцірала.
Глянь, пад брывамі
не веку сутонне –
сіне люструюцца
Нарачы тоні.
Сцялі сяляне
на вёслах далоні,
вёсламі мора
ўзараўшы, як гоні.
Юшку ім варыць
хлапчук на абрыве.
Сцелецца
дым ядлаўцовы
па ніве.
Вогнішча корміць,
капае акопчык
быстры, як іскра,
гарэзлівы хлопчык.
Тут яго школа:
пад крыламі чаек
мора вяслярству
яго навучае.
Вецер прад ім,
быццам кнігу,
гартае
мора,
што пеніцца
да небакраю.
Хлопчык чытае
хвалі-старонкі:
чоўны на хвалях
як літар калонкі.
Знікла раптоўна
усё прад вачыма…
* * *
Страшна стаеннік
захроп над хлапчынай.
Пеніцца хваля,
адчуўшы трывогу,
і да малога
бяжыць на дарогу.
Стогнуць пад хмарай
бары і даліны:
«Вось ён –
абшараў
нашчадак адзіны…»
Зрэбнай кашуляю
нос уцірае
босы нашчадак
азёрнага краю.
Хмарай пахмурыцца
князь раззлаваны:
«Скіне няўжо ён
шарак даматканы?
Выедзе горда
з сябрамі на кручы,
Нарач забраўшы –
мой келіх шыпучы?
Гэтак ніколі
на свеце не будзе!
Смерць мне плітою
не ляжа на грудзі.
Маю ж багата,
як рыбы ў азёрах,
золата, срэбра
ў заморскіх канторах…»
Князь на сядло
падымае малога.
I —
застагнала
ў галопе дарога.
Кінулі хвалі
тады на падмогу
з пенных прадонняў
вугра на дарогу.
Шлях пераняўшы
хутка і ціха,
прывідам смерці
варушыцца ліха.
Князь да вугра,
спалатнеўшы, гавора:
«Вось табе дар мой –
бяры яго ў мора».
Хлопчык, як чайка
з рук, вырвацца хоча.
Сэрца,
пад зрэбнай кашуляй,
стукоча.
Смерць, што вужака
скруціўшыся, кажа:
«Сілы не маю
забраць яго, княжа.
Гэткіх мільёны
навокал у вёсках –
як жа скашу я
мільённае войска?
Хлопака, княжа,
бяры сабе –
лепей
хай ён марнее
пад замкам у склепе.
Там ён не страшны,
закуты ў кайданы,
сілай ад мора
свайго адарваны…»
* * *
Замка каменнага
шэрая вежа
неба зубцамі
замшэлымі рэжа.
Брама жалезная
бразнула строга,
хвалі і сосны
забраўшы ў малога.
Промні пагаслі
ў сырым падзямеллі.
Хлопчык заснуў
у каменнай пасцелі.
Жнівень згінае
стан спелага сада;
гасне
у лужынах
жар лістапада;
снежань прадзе ўжо
сувеі мяцеліц, –
дрэмле нябога
ў каменнай пасцелі.
Князь нахіліўся:
«Жывы ён, здаецца…»
Лічачы годы,
ледзь тахкае сэрца.
Быццам чакаючы
сонца і волі,
рэчка пад лёдам
бруіцца паволі…
Спіць ён.
А ў хмарах
не спіцца маланкам.
Годы, як хмары,
праходзяць над замкам.
Гонячы хвалі
грывастыя ўдалеч,
сына будзіла
рыбацкая Нарач;
гнеўная Нарач,
што брала на вілы
княжацкі замак
ды панскія вілы.
Хвалі не скрышаць,
не скрышаць праклёны
мур,
дзе ляжыць
непрабудна палонны.
Восень у зарыве
з купін нізіны
цягне пад хмарамі
шнур жураўліны.
Б’е не гадзіннік
у замку хрыпаты –
смерць ужо звоніць
касою шчарбатай.
Князь палыселы
не знойдзе спакою,
грукае стэкам
у сумных пакоях:
«Цела маё
паламала знямога.
Слугі! Хутчэй
пахавайце малога!»
Ды заблішчэла
над вежай маланка,
крышачы сцены
замшэлага замка.
Хто гэта крочыць,
як волат у казцы?
Зорка світальная
ззяе на касцы.
Вось ён спявае,
выходзячы з бору.
Пеніцца Нарач –
рыбацкае мора;
рантам шалёную
хвалю спыніла,
пыльныя боты
армейцу абмыла.
Шэпча, калышучы
ціха туманы:
«Выпі блакітнай
лагоды, чаканы,
ды пагасіўшы
пякучую смагу,
шчыра напоўні
вадою біклагу.
Там, дзе сатлелая
легла цямніца,
брату змарнеламу
дай ты напіцца».
* * *
Волат да брата на
замчышча кроча.
Сіняя Нарач
у пляшцы плюскоча.
Толькі
упала на вусны малому
кропля –
ускочыў ён:
«Пойдзем дадому!..» –
Вязень на сонцы
ажыў, малайчына.
Замка руіны
ляжаць прад вачыма.
Песня
вітае
братоў на дарозе.
Маці страчае
сыноў
на парозе.
Волату слёзная
маці гавора:
«Родны, развеяў ты
матчына гора.
Вы рас ты дужым
на вольнай радзіме.
Брат жа маленькі
вясла не па дыме…»
* * *
Жвава ступіў тады
вязень з парога.
I —
не пазнала
матуля малога.
Толькі ён выйшаў
на бераг,
а ветры
раптам кашулю
надзьмулі,
як ветразь.
З песняю цягне
юнак падвалокі.
Спяць
на плячах,
як на горах,
аблокі.
Поруч – барамі
на румы, на згоны
гаспадарамі
ідуць плытагоны.
Піша араты
для шчасця законы
плугам на ўзятых
у князя загонах.
З чоўна
багацця
глыбіннага глыбы
бліскаюць срэбрам
і золатам рыбы.
Сеці ўздымаеш
над сіняй вадою,
свеціцца казка
луской залатою.
З сеткі вугра
брыгадзір выбірае,
хваліцца цудам
азёрнага краю.
Гэта не казка ўжо:
землі і воды
сёння належаць
яму назаўсёды.
Чайка
над хваляй сівой
закрывала.
Чоўны паціху
ідуць да прычала.
Едуць на чоўнах
плячыстыя людзі.
Сонцу і ветру
расхрыстаны грудзі.
Глянуць здалёку
на постаці люба:
быццам іх высеклі
з дужага дуба.
Ім навальніца,
што ў моры спаткала,
хваль ручнікамі
чало уцірала.
Дзень надыходзіць,
як свята, жаданы –
крышаць браты нашы
ўсюды кайданы.
Чуючы поступ
і гул над прасторам,
слугі князёвы
знямелі за морам.
Твар іх змяніўся
ад страшных здагадак:
прыйдзе Зямлі ўсёй,
па праву, Нашчадак!
1949
Крыніца: Вялюгін А. З белага камення – сіняе пламенне: Кніга паэзіі. – Мн.: Маст. літ., 1993. – 254 с.
