Звярніце ўвагу! Поўны змест.
І
Першымі ў сяле прачынаюцца не пеўні, якія гарланяць з другой палавіны ночы, не сабакі, што, бывае, брэшуць без дай прычыны ўсю ноч, а птушкі. Яшчэ не ўзышло сонца, яшчэ белая, мяккая празрыстасць выганяе апошнія паўзмрокі, што хаваюцца па кутах панадворку, а на вішні, што пры самай хаце, перад вокнамі на вуліцу, усчынаюць гамонку вераб’і. Вішня старая, разгалістая, абымшэлая, ягад на ёй даўно няма, так што няма вераб’ям пажытку, і яны, мабыць, проста радуюцца дню і святлу. потым прылятае варона, садзіцца на вільчык хаты і доўга. Аднастайна каркае. Прадзёршы, прачысціўшы горла, варона знікае, а на змену ёй прыбываюць сарокі. Яны прымошчваюцца на штыкетніку, скачуць з калка на калок, трашчаць, мітусяцца і, нарэшце, пералятаюць на суседні двор.
Мар’я ўсоўвае ногі ў старыя, разлезлыя ступакі, бярэ серп, ускідвае на плячо вялікі крапіўны мех, на якім чорнай фарбай прастаўлены нейкія казённыя лічбіны, і, прымкнуўшы дзверы, агародам шыбуе на саўгаснае бульбянішча. Рана яшчэ, на слупе перад белым двухпавярховым будынкам школы маўчыць рэпрадуктар. Ён загаворыць тады, калі Мар’я з поўным мехам зелля паспее вярнуцца дадому.
Мурава на сцежцы ў буйнай серабрыстай расе. Учора Мар’я хадзіла па траву ў пасадкі да чыгункі, на мокры абутак наліпла пылу, пяску, і цяпер ёй прыемна, што раса змывае бруд, бо нават старыя, з патрэсканай шэрай скурай ступакі маюць выгляд прывабны, калі чыстыя.
Мар’я прысадзістая, дзябёлая, з выразнымі, нават суровымі рысамі твару. Ёй даўно мінула семдзесят, але яна яшчэ шпарка ходзіць і рэдка хварэе. Дзяцей у яе няма, з родных – брат Максім, яго хата цераз агарод, а пры хаце хлеў, у якім стаіць Мар’іна карова. Дзеля каровы Мар’я і носіць мяхамі траву, сушыць яе, запасячы скаціне корм на зіму.
Вясной мачыла, але ўвесь апошні месяц сушыць. Таму нават зелле не хоча расці. Мар’я абжынае межы, ірве малачай і свірэпу на разорах, а калі трава забівае пасеў – ячмень ці авёс, – яна ўсадзіць серп і туды. Гэтую справу можна разглядаць як крымінальную, бо пасеў усё-такі саўгасны, значыць, саўгасная і трава, але Бандзючыха – такое Мар’іна прозвішча па мужыку – даўно нічога і нікога на баіцца.
Травы найбольш па кустоўі, па лясных узмежках, просеках. Але туды Бандзючысе не прабіцца, там дзейнічаюць мужчыны. У сяле нямала людзей, якія ў саўгасе не робяць, але кароў дзержаць. Навыперадкі, дзе толькі можна, як брытвай, выгольваюць яны ўзлобкі, узболаткі, лагчынкі. З балот, сенажацяў калгас з саўгасам парабілі палі, там, дзе некалі малыя зімой коўзаліся па лёдзе, цяпер сеюць жыта, буракі, так што накасіць аднаасобнай карове сена на зіму – нялёгкае дзела.
Некаторыя сена так і не накашваюць – прыходзіцца купляць, – а Мар’я нажынае. Асаблівай мудрасці тут няма: увесь цёплы час, пакуль свеціць сонца і расце трава, трэба прывалакчы мех зелля зранку і яшчэ мех вечарам. Мар’я нават думае, што яе штодзённыя паходы за травой прыбаўляюць здароўя і працягваюць гады. Маладыя развіваюць сілу, бегаючы і скачучы, ганяючы па школьным двары мяч, а яна, старая -носячы мяхамі траву.
Выжынаючы на росным бульбянішчы зелле, Мар’я бадай што напакавала мех, калі да яе падышоў Харытон, які цяпер за палявога вартаўніка. Ён такі ж прысадзісты, як і яна, па гадах – гады на два маладзей, але з выгляду нават старэйшы. З зарослага пасівелым шчаціннем Харытонавага твару выглядае чырвона-сіні, круглы, як бульбіна, нос.
– Ты сёння тут жнеш, – гаворыць Харытон. – Пашла б лепей пад маяк, там болей бярозкі.
– Бярозка свінням добра. А я карове сушу.
– Карове пойдзе ўсякая палявая трава. Тая, што расце на гнаі. Не пустая асака ўсё-такі.
– Які тут у вас гной, – пярэчыць Мар’я. – Пасыплеце парашком, ды і на тым.
– А бульба ж расце добрая. На агародах такой няма.
Тое, што гаварыць Харытон, праўда. Саўгасная бульба адменная. Клубні вялікія: па гусінаму яйку. Пры варцы рассыпаецца, прыемная на смак. Мар’я сама не раз пра гэта думала, але так і не даўмелася прычыны. Даглядаюць жа бульбу не надта: машынай пасадзяць, плугам абгоняць. Расце ў траве. Але цяпер, каб запярэчыць Харытону, яна сказала:
– Што ты раўняеш з агародам? На ім з году ў год толькі бульба і бульба. Як шчэ і так расце?.
– Правільна, – згадзіўся Харытон. – Агратэхнікі на агародах няма. Няма перамены клімату.
«Сам ты клімат, – падумала Мар’я. – Стаіць як слуп і старой бабе глузды забівае. Знайшоўся аграном. Ці даўно ў пажарнай бакі адлежваў? Прагналі на пенсію, дык убіўся ў вартаўнікі. Не хочаш, каб твая сухарэбрая мяшкі з травой, як я, цягала.»
Услых Мар’я сказала:
– Ці ў твае гады, Харытон, валачыцца ў такую рань па полі? Дзяцей пагдаваў, капейка на хлеб ёсць. Паспаў бы лепей. Поля ніхто не пацягне.
– Пад старасць не спіцца, Мар’я. Учора звечара пачаў узмежкі абкошваць, ды якраз дырэктар наехаў. То я і касу схаваў. Няёмка пры ім касіць.
Цяпер Мар’я пашкадавала Харытона. За ўвесь доўгі век, што яна яго ведае, быў ён перад ёй праўдзівы, шчыры, намераў не хаваў, не сказаў грубага слова. У маладыя гады нават трохі заляцаўся на яе.
Пазней, калі яна асталася без мужыка, а ў яго выраслі і разляцеліся па свеце тры сыны, ён, падпіўшы, не раз прызнаваўся, што вельмі хацеў узяць яе замуж, але яна на гэта толькі махала рукой. І цяпер ніколечкі не шкадуе. Чаму ў жыцці так?
– То ідзі пакасі расе, Харытонка, – сказала Мар’я, падняла на плечы мех і пайшла. Па дарозе яна зноў думала пра Харытона. Ён пакорліва, рахманы, як цяля, а ёй такія мужчыны ніколі не падабаліся. Затое жонка трапілася – нібы наперакор яго характару. Сапраўдная ведзьма. Крыклівая, языкатая; калі была маладзейшая, перагрызлася з усімі суседкамі. Праўда, пад старасць аціхла.
Мар’я, прынёсшы траву, разаслала яе на братавым двары, а ўчарашнюю, прывялую, але яшчэ не зусім сухую ўскінула на драбінкі пры хляве. Падаіла і выгнала на пашу карову.
Дома, працадзіўшы малако, наліла аж пяць збанкоў. Па маленькім – сабе і брату Максіму, а тры большыя, пузаценькія – на продаж. Малако ў яе бяруць бухгалтарка са школы і дзве настаўніцы, у якіх сем’і, дзеці, а кароў няма.
ІІ
Мар’я разнясла малако і рушыла на агарод. Сонца пачынае прыпякаць, дзень, відаць, будзе зноў гарачы. Клопату Мар’і хапае: акрамя каровы, якая на поўным яе ўтрыманні, ёсць яшчэ парсючок, якога яна гадуе на пару з братам. Па вузкім дворыку расхаджваюць тры курыцы і цыглясты вогненна-чырвоны певень, надзвычай галасісты.
Дзеля голасу яна, бадай, і трымае яго, бо карміць гэтага абібока з-за трох квактух – залішняя раскоша. Кавалераў хапае ў суседніх дварах. ноччу, калі Мар’я не спіць, ёй прыемна чуць звонкі, нейкі надрыўна-ўрачысты голас свайго певуна, які першы агалошвае наваколле.
Мар’я поле грады, акопвае на агародзе бульбу, выбіраючы лебяду і іншае зелле, сячэ яго ў драўляным карытцы, палівае трохі ўчарашнім кіслым малаком і нясе парсючку. Усё жывое любіць догляд і ласку. Парсючок беленькі, чысценьнкі, ён яшчэ здалёк пазнае крокі гаспадыні і вішчыць так, нібы цэлы век не еў. Да яды надзвычай падкі: хапае – аж вушы трасуццы.
За жыццё, акрамя як на ўласным двары, Бандзючыха не працавала нідзе, да вайны жыла за сваім Іванам як у Бога за пазухай, пасля вайны не было ўжо сілы, хоць сяды-тады, асабліва ў касавіцу ці жніўную пару, пасабляла калгасу, які пазней зрабіўся саўгасам. Аднаму чалавеку трэба няшмат: пакуль Мар’я мела трохі здароўя, яна нават думкі не дапускала, што не здолее пражыць на свеце. Але ногі знасіліся, спіна не гнецца, і пасля ношак з травою ў яе ўсю ноч баляць рукі. Карову гэтую зіму яшчэ пратрымае, але адчувае, што на далейшае не хопіць змогі. Абыдзецца яна тымі трыццаццю рублямі пенсіі, што палучае.
У самую гарачыню, калі разамлелае паветра, здаецца, застыла ў сваёй нерухомасці, Мар’я кідае поліва, ідзе ў хату. Баліць галава, і ў вачах пачынаюць скакаць чырвоныя пісягі. З ёй у апошнія гады часта так робіцца. У скронях цісне, стукае, нібы хтосьці б’е па іх жалезнымі малаткамі, і нейкія лічаныя імгненні аддзяляюць у такі час Мар’ю ад поўнага бяспамяцця. Перш чым пераступіць парог, яна, аднак, знаходзіць у сабе сілу зачыніць аканіцы. У халадку яна адляжыцца, і боль пройдзе.
Мар’я зняла ступакі, прылягла на ложак. Праз шчыліну ў акенцы прабіваецца косы сонечны праменьчык, звініць у паўзмроку патрывожаная муха. Нечакана для сябе Мар’я засынае, бачыць сябе ў сне разам з чубатым Хведзькам, з якім некуды едзе ў вагоне. Яна ведае, што білета Хведзька не купіў, па гэтай прычыне непакоіцца, нервуецца, а ён, падкручваючы бялявы вус, сядзіць насупраць яе і бесклапотна ўхмыляецца.
Ад унутранага неспакою Мар’я прачынаецца. Расплюшчыўшы вочы, ляжыць і думае пра свой сон. Дзіўная рэч – цяпер, калі яна дацягнула да глыбокай старасці. У яе сны прыходзіць не Іван, з якім пражыла дваццаць гадоў, а Хведзька, што мільгнуў у маладосці на нейкія тры месяцы і прынёс толькі згрызоты і пакуты…
Мар’я паднялася, выйшла на двор. Спёка апала, хоць досыць яшчэ душна і млосна. Відаць, збіраецца на дождж. Дождж вельмі патрэбен: высокі бульбоўнік, ледзь паспеўшы адцвісці, пачынае жаўцець, дый колас сама што наліваецца.
На вуліцы, падымаючы густы пыл, праносяцца грузавікі. На школьным двары загарэлыя да чарнаты хлопцы ў адных трусах ганяюць мяч. У мяч гэты, галёкаючы, дзеручы куплены бацькамі абутак, яны бухаюць з дня ў дзень, і мітуслівая, аднастайная забава ім ніколькі не надакучае. Мар’я з нездавальненнем думае пра тое, што свет настаў другі і чалавек цяпер змалку стараецца як бы пабольш пагуляць і павясяліцца. Па былым часе такія вот байбусы пасвілі б кароў, памагалі бацькам, а гэтыя нават курэй з град выгнаць лянуюцца.
Зайшоўшы ў хату, Мар’я выпівае кубак кіслага малака і зноў бярэ серп і мех. Дзверы прымыкае на замок, а ключ кладзе пад ганак – на той выпадак, калі вернецца з вёскі Валя. Валя – кватарантка, пусціла дзяўчыну да сябе Мар’я год назад, калі памёр дзед Трахімовіч калі неяк па– асабліваму адчувала яна адзіноту і пустэчу ў хаце.
Цяпер яна пойдзе ў пасадкі. У хуткім часе па вайне каля чыгункі насадзілі маладых клёнікаў, бярозак, таполяў і неяк зусім неўпрыкмет разрасліся яны, як лес. Імкліва бяжыць час – не паспееш азірнуцца, ўжо жыццё пражыта. У пасадках па вечарах гуляе моладзь, трава змята, збэрсана, але сяк-так мех можна назбіраць.
Хоць між дрэў ляжыць цень, але задуха тут не меншая, чым на гале. Можа, таму, што палоска лесу вузенькая, крокаў на дваццаць, яна ўся наскрозь праграецца сонцам. Згінаючыся, падразаючы сярпом жмені кволай, звялай травы, Мар’я зноў адчувае, што страчвае над сабой уладу. Баліць ужо не толькі галава – па ўсім целе разліваецца цяжкая, алавяная знямога. «Будзе дождж, – думае Мар’я, – таму так парыць. Траву, тую, што нажала з раніцы, трэба раскідаць на вышках у Максіма. Іначай з яе атрымаецца гной.»
Не нажаўшы паўмеха, Мар’я зняможана кладзецца на дол. Здранцвелай рукой паспявае падцягнуць пад галаву мех і адразу як бы правальваецца ў цёмную бездань. Колькі ляжыць на змялі, не памятае. Як скрозь цяжкі сон чуе грукат на рэйках, гудок цягніка, але праз гадзіну ці дзве, калі між дрэў пачынае патыхаць вячэрняй прахалодай, сілы пакрысе вяртаюцца. Мар’я ўстае, папраўля валасы, атрасае спадніцу і кофту ад леташняга лісця. З напалавіну пустым мехам ісці дадому сорамна, і яна, пакуль у ляску не сцямнела, стараецца нагнаць упушчанае. Цяпер, пад вечар, ёй проста шанцуе: наткнулася на некрануты лапік густой, сакавітай травы. Тут і назаўтра яшчэ хопіць. Мар’я жне, напакоўвае мех да самага верху…
Ш
У хаце Мар’я застае кватарантку, якая вярнулася з вёскі. Дзверкі шафы расчынены насцеж, а ўсё, што ў ёй было, раскідана як папала па пакоі. На ложку, на спінках крэслаў, нават на швейнай машыне ляжаць і вісяць сукенкі, блузкі, на стале разаслана коўдрачка: дзеўчанё, відаць, нядаўна прасавала некаторыя са сваіх убораў. Завесіўшы вокны, уключыўшы, хоць яшчэ рана, святло, кватарантка завіхаецца перад люстэркам.
Мар’я толькі павіталася і рушыла зноў з хаты – ладкаваць траву, даіць карову. Ад яе вока не схавалася ўзрушанасць кватаранткі. За свой доўгі век яна наглядзелася ўсякага і ведае, што ў маладую пару трывожыць такіх, як гэтая яе Валя. Дзяўчыне дзевятнаццаць гадоў, і сама думаць пра любошчы. Як пра кватарантку Мар’я пра яе нічога кепскага сказаць не можа. Акуратная, нелянівая – з мыццём падлогі і ўсім астатнім, што стварае ў хаце ўтульнасць, гаспадыня клопату не мае. Год назад дзеўчанё скончыла школу, спрабавала прабіцца ў інстытут, але нешта там паламалася, дык яна дадому, у вёску, вяртацца не захацела, зачапілася на службу тут, у мястэчку. Цяпер многія так робяць.
За жалаванне, якое палучае ў сваёй канторы, кватарантка купляе туфлі, шые сукенкі, а харчам забяспечвае бацька. Кожнае суботы яна ездзіць аўтобусам у вёску, прывозячы адтуль у моцнай капронавай сетачцы глячкі з маслам, кавалкі старога ёлкага сала і іншыя прыпасы.
На двары братава жонка Аксіння мые збанок.
– Дождж, мабыць, будзе, – гаворыць яна. – Ты хіба не ведала, што памерла Сёмчыха? Яшчэ ўчора памерла, а сёння хавалі. Народу, праўда, мала было. Самая спякота.
«Без цябе не абыдуцца, – непрыхільна думае Мар’я пра Аксінню. – Ні хаўтуры, ні вяселле. Усюды патрапіш. Абы дзе запахла чаркай. Лахта…»
– Усе памром, – сказала яна ўслых. – А Сёмчыха сваё аджыла. Бог і так позна прыбраў…
Расчыніўшы хлеў, Мар’я бярэ вілы, ускідвае прасохлую траву на вышкі, свежую вывальвае з мяшка пад паветкай і патроху растрасае на доле. Затым, зняўшы з калка бляшанае вядро, доіць карову. Рагуля, як заўсёды, стаіць спакойна, чакае, нібы ведаючы, што, аддаўшы гаспадыні належнае, яна на кароткую летнюю ноч атрымае спакой, будзе перажоўваць жвачку, уздыхаць і сніць сваё рабенькае, на кволых ножках цялё, якое яшчэ нядаўна аблізвала сваім шурпатым языком. Парсючок таксама голасу не падае – Аксіння, відаць, яго накарміла.
Пра курэй клопату няма – за дзень назбіраюцца і ўжо даўно на седале са сваім цыглястым пеўнем.
Аксіння між тым у хату не ідзе, стаіць са збанком у руках, чакае. У Мар’і ўзнікае падазрэнне. Братавай верыць не вельмі выпадае, і зусім можа быць, што збанок з малаком зараз жа патарабаніць да каго-небудзь з суседзяў.
– Малако ў хату прынясу, – кідае Мар’я Аксінні. – Не бойся, вадой не разбаўлю і чужым не аддам.
Максімаву і Мар’іну дамоўкі раздзяляе толькі засеяны бульбай агарод, і з таго часу, як Іван, узяўшы Мар’ю замуж, паставіў ёй хату, зімой і летам ляжыць на гэтым агародзе сцежка. Іван быў майстар на ўсе рукі – і швец, і жнец, і на дудцы грэц, – але, бегаючы па заработках, нават сенечак да хаты не прыбудаваў. Усё жыццё карыстаецца Мар’я братавым хлевам, калодзежам, паветкай, па некалькі разоў на дзень ходзячы да яго ў двор. А брат – калека. Яшчэ з першай германскай вайны прыйшоў з драўлянай нагою, да старасці бедаваў бабылём, а потым не вытрымаў, пусціў у хату Аксінню.
А кватарантка яшчэ ў хаце. Выбрала сабе чорную сукенку, якая ёй да твару. Дзеўчанё малое, як мыш, але досыць зграбнае. толькі характар кватаранткі Мар’я не можа да канца разгадаць. На першы погляд, ціхмяная, пакорлівая, слова насуперак не скажа, але сваім жаночым вокам Мар’я, здаецца. Бычыць глыбей. Свавольная, упартая, мабыць, гэта Валя. Употай любуецца сабой, лічыць сябе бог ведае якой красуняй. Мае сталага кавалера, ладнага хлопца, які там, на вёсцы, настаўнікам. Адводу яму не дае, але некалькі разоў за гэты год дадому нават начаваць не прыходзіла. Маўляў, на імянінах была, на дзяжурстве. Можа, і так.
Працэджваючы малако, разліваючы яго па збанках, Мар’я адчувае, што кватарантка хоча ёй нешта сказаць. Нарэшце чуе яе голас:
– Цёця Мар’я, я ад вас, мабыць выберуся. Замуж пайду…
Мар’я зірнула на Валю і нават пашкадавала яе. Стаіць ціхая, задуменная, ні на твары, ні ў голасе ніякай радасці.
– З Богам, дзевачка. За каго – можа, скажаш?
– Вы яго ведаеце. Ён скончыў інстытут, і яго дырэктарам ставяць.
Мар’я нават здрыганулася. Настаўніка яна сапраўды ведае, як ведае і тое, што дзяўчына яго не любіць, – ёй, старой бабе, бачна гэта па многіх, вельмі красамоўных прыкметах.
– Ты ж яшчэ маладая. Хіба хто гоніць?
– Чаго тут дачакаюся? А ён хоча, каб цяпер.
Мар’я змоўкла. Старая, як свет стаіць, песня. Але раней дзеўка ішла за нямілага, бо другога ратунку не бачыла. Само гора гнала. Не будзеш век сядзець на бацькавай шыі. А цяпер нават такое птушаня, як гэтая Валя, можа на хлеб зарабіць. Хоць і ў яе бацькі, здаецца, яшчэ трое седуноў.
Кватарантка пайшла. Услед за ёй рушыла Мар’я. Занясла збанок з малаком Максіму, а затым, вярнуўшыся, зрабіла яшчэ ходку – да настаўніцы. Ные спіна, паясніца, сон ўсё адно не возьме. Мар’я прысела на лавачцы каля хаты. Збураецца на навальніцу. Зямля дыхае назапашаным за дзень цяплом, душна, млосна, наваколле як бы анямела. Дрэвы нават лістом не варухнуць. На дварэ цямней звычайнага, неба наўсцяж абложана хмарамі: па краях іх паласуюць сухія, без грымот, маланкі.
Навальніцы Мар’я баіцца. Гэта пачалося яшчэ з малых год, і яна нічога не можа з сабой зрабіць. Цяпер, пад старасць, непагадзь палохае яшчэ болей. На агародзе, недалёка ад хаты, паставілі два слупы, між імі на перакладзіне прымацавана жалезная скрыпка – ёю нібыта рэгулююць электрыку, і Мар’і здаецца, што пярун абавязкова ўдарыць у слупы, а затым па дратах ускочыць у хату. Пайшла б да Максіма, ды няёмка. Цяпер яна шкадуе, што няласкава абышлася з Аксінняй: калі прынесла малако, тая сядзела надзьмутая і нават словам не азвалася.
Стала зусім цёмна, і Мар’я пайшла ў хату. Зачыніла юшку, жарало печы заставіла засланкай. Лягла на ложак і глядзела, як скачуць у акне зыркія водбліскі маланак. Думала пра Сёмчыху, якую сёння пахавалі. Пражыла баба дзевяноста гадоў. Нагадавала шасцёра сыноў і дачок, а памірала адна. Ледзь не ўсе дзеці, апярэдзіўшы матку, пайшлі на той свет за яе раней.
Яна пачала патрошку драмаць, калі да яшчэ чуткага яе слыху данясліся прыглушаныя галасы. Дзявочы, Валін, яна пазнала адразу, а другі, басавіты, мужчынскі, разгадаць не магла. Яна падумала спярша, што кватарантка спаткала жаніха, які, можа, спыніўся дзе-небудзь у знаёмых або ў гасцініцы, але зараз жа адкінула гэту недарэчную думку. Той, Адам, у хату завітваў некалькі разоў – калі ехаў у горад на вучобу і калі вяртаўся назад. Пакідаў чамадан, аднойчы, калі кватаранткі не было дома, паўдня прасядзеў у хаце, ведучы з ёй, гаспадыняй, нетаропкую размову.
Нечакана Мар’ю абпаліла здагадка, што хлопца, да якога хінецца, кватарантка мае тут, у мястэчку. Толькі, мабыць, непярэліўкі. Не хоча ці не можа ён яе браць, калі ідзе за другога.
Прыйшло раптам зняважлівае пачуццё да таго вясковага цюхцяя. Сляпы ён, нічога не бачыць? Свет клінам сышоўся на гэтай Валі? Думае, проста ўсё, узяў навуку, то возьме шчасце. Не, мой галубок. Не з цяперашнімі дзеўкамі.
У акне па-ранейшаму мігаюць частыя бліскаўкі. Размова там, на лавачцы, узбуджаная, і гаворыць найбольш кватарантка – сыпле як гарохам. Толькі раптам Мар’і здалося, што голас у дзяўчыны нейкі надрыўны, як бы з плачам. Так і ёсць. Яна нешта скрозь слёзы даводзіць, скардзіцца, а ён маўчыць. Добры, мабыць, цюцька: нашкодзіў -і ў кусты. Толькі нашто яна з ім валаводзіцца? Плюнула б у вочы і думаць забыла.
Мар’і робіцца шкада кватаранткі. Яна, старая, таксама вінавата. Не навучыла. Не перасцерагла. Дзяўчо маладое, зялёнае, што яно ў тым сяле бачыла? А тут надышла пара, усадзіла вочы ў нейкага ветрагона, а цяпер пакутуе.
Перад Мар’яй, як днём ў сне, выплыў раптам зноў бялявы, з сінімі, як васількі, вачамі твар Хведзькі. Не, відаць, ад таго, што схавана ў сабе самой, не ўцячеш, нікуды не дзенешся. Хіба не ведала яна, тады яшчэ дзеўка, што любоў з салдатам, ды яшчэ ў вайну, нічога добрага не прынясе, скончыцца пакутай? Ведала, але гнала прэч усялякія думкі. І цяпер, пражыўшы жыццё, сябе за былое не дакарае.
Як сон прамількнулі тыя тры месяцы. Столькі прастаялі казакі ў мястэчку. Нарыхтоўвалі сена, цюкавалі і грузілі яго ў вагоны, а з першымі асеннімі дажджамі выехалі. Ноч у ноч лятала яна да Хведзькі. Казакі размяшчаліся ў цагляным доме за станцыяй – ён і цяпер яшчэ стаіць, гэты дом, – і паблізу, у таполевых зарасніках, яны спатыкаліся. Маці хавала чаравікі, сукенку, сароміла, нават біла, суседкі пляткарылі адкрыта, але яна не глядзела ні на што. Хведзька быў даражэй за жыццё…
Ён быў сумленны і шчыры. Каб не склаў галавы ў праклятай Прусіі, прыехаў бы па яе. Тады, калі памерла ўжо яе дзяўчынка, атрымала Мар’я ліст з далёкай кубанскай станіцы. Пісала Хведзькава маці, звала жыць да сябе. Але хіба паедзеш?.
Усчаўся раптам вецер, такі моцны, нечаканы, што гучна ляснула, зачыніўшыся, аканіца ў пярэднім пакоі.
Вецер ірве, вые, скавыча – штосьці затрашчала на даху, дзынкнула разбітае шкло, але ўсе гэтыя гукі патанаюць у напорным няўрымолівым шаленстве стыхіі. Без маланак і грымот лінуў дождж – нібы там, на небе, утварылася дзірка і з яе хлынула на зямлю цэлая рака.
Дождж палошча сцены хаты, вецер не аціхае, але Мар’і лягчэй: няма, дзякуй Богу, грому, ды і пачувае сябе яна цяпер лепей. Днём парыла, душыла, і ў яе старых жылах, мабыць, проста супынялася кроў. Дождж трэба, зямля засмягла ад гарачыні, у некаторых месцах нават патрэскалася, але такі, як цяпер, ён наробіць шкоды. Колас сама наліваецца, сцябліна крохкая, і жыта такі буран з ліўнем паваліць, пасцеле на доле. Прыб’е бульбу, але бульба адыдзе, а жыта не падымецца.
Мар’я ўстала, падышла да акна. На дварэ цёмна, хоць вока выкалі, і па-ранейшаму скавыча і хлюпоча. Такое ўражанне нібы на дварэ суцэльнае мора. Яно, мабыць сапраўды так, бо да слыху даносіцца толькі дзікі свіст ветру і плёскат вады.
Мар’я зноў лягла і пачала ўжо засыпаць, калі раптам уздрыгнула ад таго, што ў пярэднім пакоі, які займае кватарантка, нешта выразна і гучна грукнула. Дзверы ў пакой зачынены, і Мар’я адчула, што кватарантка ўжо ў хаце, і не адна, а з гэтым сваім кавалерам. Толькі калі яны ўвайшлі? Мабыць, тады, калі бура толькі пачыналася, і з-за свісту, трэску нічога не было чуваць. Мокнуць не захацелі, а схавацца недзе.
Са столі між тым пачынае капаць. Некалькі кропель трапляе на шыю, і ад гэтага асабліва непрыемна. Мар’я адсоўвае ложак падалей ад сцяны. Дах у двух ці трох месцах прагніў, трэба перакрываць ці хоць залатаць дзіркі, а мужчынсай рукі няма. Максім на печ не ўзлезе, не тое што на дах.
Прападзе дзеўка, думае Мар’я пра кватарантку. Усё жыццё будзе зайздросціць і заляцацца да чужых мужыкоў. А свой дазнаецца і кіне, калі ёсць характар…
Вецер то на хвіліну аціхае, то рве з новай сілай. Дождж як бы стаў трохі драбнейшы.
Яна хоча заснуць, але сон не ідзе. Другім разам, каб не кватарантка са сваім замужжам, яна гэтакай непагоддзю ў ахвоту выспалася б.
«Ты сама была такая, – прыходзіць думка. – Хто табе быў Хведзька, дзеля якога ты не пашкадавала дзявоцтва, не паглядзела,як будзеш жыць далей? Любіла яго, а любоў – як шаленства, як напасць. Хіба можна, калі яна прыходзіць, што-небудзь зрабіць?»
Але гэтае самаабвінавачанне Мар’я тут жа адкідае. Хведзьку яна палюбіла, калі ёй было семнаццаць гадоў, а замуж за Івана пайшла, калі бура ў сэрцы ўціхла, гадоў праз пяць – Іван тады якраз вярнуўся з германскага палону, а Хведзька не было жывога. Не, яна б так не змагла – любіць аднаго, а замуж ісці за другога.
Мар’я слухае шум дажджу і думае. Яна і Івана палюбіла, бо нечым падобен быў да Хведзькі. Не тварам, не паставай, а характарам. Хведзька – рослы, тонкі ў стане і ладны ў плячах, як маладая таполя, а Іван – верабей. Але абое былі як агонь, хваты-мужчыны. У Івана ў руках было сем рамёстваў: хочаш печ – злепіць, хочаш – рамы выштукуе. Але сваёй хаты як след так і не агледзеў. Усе дваццаць гадоў, якія з ім пражыла Мар’я, не мог ёй дараваць Хведзьку.
Напачатку многа піў, а яна чакала яго з пагулянак і плакала, але потым – як прасвятленне на яе найшло, стала хадзіць разам з ім і піла чарка ў чарку. Ён спяваў, і яна спявала. Іван нават паважаць яе за гэта стаў. І частыя выпіўкі спыніліся. Бралі па шклянцы толькі па святах. Іван кроку без яе ступіць не мог, але ў сельсавет, каб запісацца, прызнаць законнай жонкай, так і не звадзіў. Атрымлівала б цяпер пенсію за яго, а не за гэтага дзеда.
Эх, Іван, Іван!… Самога галоўнага ты так і не разгадаў. Любіла цябе шчыра, а за Хведзьку крыўдаваць было не варта. Хіба ў бабскай душы адна толькі песня? Хіба не расказала табе, як на споведзі, што і як было, не глядзела цябе, не чакала з работы, не старалася дагадзіць у самых малюткіх дробязях?.
Не, усё адно Івана яна не забудзе і ганьбы не дасць. Пражылі як людзі. Вялікі быў, слаўны чалавек, хоць хілы, слабы здароўем. За ўсё жыццё ні разу не папракнуў капейкай, бярог яе, Мар’ю, лічыў за гаспадыню. А што гордасці сваёй адолець не мог, другая справа. Такі ў чалавека характар…
Даўно, калі была яшчэ маладая, яна згадвала, што пахаваюць яе разам з Іванам. Зробяць жалезную агароджу, надпісы: Іван ды Мар’я.Толькі ён быў законным яе мужам. А сталася так, што яна нават магілы яго не ведае.
Вецер бадай што сціх, а дождж сячэ. З-за дашчанай перагародкі, якой надвая падзелена хата, выразна даносяцца прыглушаныя галасы. Кавалер стараецца гаварыць ціха, але ўсё роўна, як у бубен б’е. Што ён той дурніцы даказвае? Плюнула б у вочы, развязалася з паганцам. Дзеўка замуж ідзе, а ён каля яе вісне. Хоць і дзеўка добрая. Другая б ад сораму згарэла, а гэтая ў хату прывяла. Ні сумлення. Ні чэсці.
Ты сама пакрывіла сумленнем, дакарае Мар’ю нейкі ўнутраны голас. Дзеда Трахімовіча ў хату ўзяла, пайшла з ім у ЗАГС, бо ведала, што ён чуць чаўрае, а пасля яго смерці пенсію палучыш. Хіба гэта чэсна? Нават на яго прозвішча перапісалася.
І зноў уся Мар’іна істота пратэстуе супроць такога наракання. Дзеда яна прыняла, глядзела, абмывала і абшывала, і толькі дзякуючы ёй ён пражыў яшчэ тры гады. Але хіба яна вінавата, што першая вайна ўзяла ў яе Хведзьку, а другая – Івана? Хіба Іван, якога мабілізавалі не ў войска нават, а ў трудармію, думаў, што загіне?
Дрэнна бабам, якія пад старасць асталіся без мужыкоў і без дзяцей. Кідае іх, адзінокіх, як трэскі на хвалях.
Непрыкметна для сябе Мар’я заснула, а калі прачнулася, то нават здзівілася незвычайнай цішыні. Кватаранткі няма – знікла разам з кавалерам і чэмаданамі. На стале ляжыць новенькая дзесятка. Мар’я ўсміхнулася: за кватэру дзеўчанё плаціла тыдні два назад. Што ж, жыві, мілая, як хочаш.
На дварэ як новы свет. Узыходзіць сонца, і аж пераліваюцца залатымі бляскамі вадзяныя кропелькі на лісці старой вішні. Бульба, трава трохі прыбіты, але зеляніна проста буяе. На вуліцы – лужыны, у канаве, у разорах між градаў – поўна вады. На сцежцы каля хаты Мар’я ўбачыла тры распластаныя, прыбітыя дажджом да змялі цельцы вераб’ёў.
– Мілыя вы мае, – сказала яна ўголас. – жаўтадзюбыя подлеткі.
Яна падумала аб тым, што такія вось, з шалёным ветрам і дажджом, ночы таму, відаць, і называюцца вераб’інымі, што ў гэты час гінуць слабыя, безабаронныя пташкі.
