Звярніце ўвагу! Поўны змест.
1
Дзень, відаць, будзе сонечны.
Пахаджваючы па пляцоўцы станцыі, Пархімовіч чакае рэйсавы аўтобус, які ходзіць у два самыя паўднёвыя гарадкі, размешчаныя ў небяспечнай пасля чарнобыльскай катастрофы мясцовасці. Раней мала каму вядомыя, цяпер гэтыя гарадкі маюць сумную славутасць. Адзін з іх, па чутках, збіраліся высяляць, але пакуль што абмежаваліся так званай дэзактывацыяй: вывезлі з вуліц, двароў верхні пласт зямлі, памылі, пафарбавалі парканы, сцены дамоў, з некаторых хацін, хлявоў знялі старыя, гонтавыя і саламяныя стрэхі, зарослыя зялёным мохам, замяніўшы шыфернымі.
З абодвух гарадкоў – мястэчак па-ранейшаму – у абласны горад ходзяць аўтобусы. Людзі прыязджаюць і ад’язджаюць. Але гэта тубыльцы мясцін, якія крануў чорным крылом Чарнобыль. Іншыя, не лічачы службовых асоб, у паўднёвыя раёны ездзіць баяцца. Дзіва няма: адтуль паўцякалі многія настаўнікі, урачы, аграномы, іншы службовы люд.
У самім абласным горадзе, дзе цяпер жыве Пархімовіч, неспакойна. Тут таксама ёсць радыяцыя, хоць і невысокая, і па гэтай прычыне часта ўзнікаюць у горадзе мітынгі, нават забастоўкі. Гараджане патрабуюць чыстых ад нуклідаў прадуктаў, лепшага медыцынскага абслугоўвання. Па чутках, лік захворванняў, асабліва горла, бронхаў, шчытападобных залоз, расце. Ад радыяцыі гэтыя хваробы ці проста ад страху – невядома. Вучоныя пакуль што спрачаюцца.
Кажуць, што гараджанам хутка будуць плаціць па пятнаццаць рублёў на чалавека ў месяц – так званыя «грабавыя».
Каля аўтастанцыі Пархімовіч нечакана спатыкае настаўніка Белаконя, які выкладаў гісторыю і геаграфію ў суседняй з ягонай школай васьмігодцы. Белаконь драбнаваты ростам, паставай і вельмі задзірысты. Адзін час ён працаваў у той жа, што і Пархімовіч, дзесяцігодцы, размешчанай у невялікім бязлесным сяле, дзе былі сякія-такія выгоды: паштовае аддзяленне, камбінат бытавога абслугоўвання, клуб, у якім амаль штодзень паказвалі кіно, дый да чыгункі было бліжэй.
Чарнобыль зраўняў вялікае, падобнае на стэпавае Пархімовічава сяло і суседнюю, атуленую хмызамі Белаконеву вёску. Абодва паселішчы трапілі за дрот мёртвай зоны, а людзей, у тым ліку і настаўнікаў, выселілі.
– Дзе ты цяпер? – як бы нават насцярожана, пытаецца Белаконь.
– Ды вось тут, у горадзе.
– Каб ты ды не дабіўся! Жыў у сяле і адразу ў абласны цэнтр пралез. А я з паскуднай дзіркі трапіў у яшчэ горшую. Пасёлак у балоце: ад камароў, заедзі спасу няма. Печ дыміць. Галоўнае: зямля і на новым месцы заражоная. Чатыры кюры. Па цэзію. Хто ведае, колькі па стронцыю, плутонію…
– У горадзе таксама чатыры кюры, – адказвае Пархімовіч.
Белаконь нібы не чуе.
– Кватэра вялікая?
– Трохпакаёвая. З-за дзяцей далі. Дачка і сын працавалі ў горадзе, стаялі на чарзе. Дачка нядаўна замуж выйшла. Аддзялілася…
– Шчаслівы ты.
У Белаконя новы, чырвонага колеру «Масквіч». Пархімовічу раптам штосьці цюкнула.
– Ты куды сабраўся?
– Мала куды. Хацеў бы ў рай, ды грахі не пускаюць.
– Ведаю твае грахі. Хочаш у зону. Мабыць, усе бэбахі не перавалок. Давай прабірацца разам…
Белаконь з хвіліну разважае.
– Думаеш, знойдзеш тое, што пакінуў? Чакай Пятра. Розных тарбахватаў хапае. Шастаюць па зоне нікога не баючыся. Вопратку, тэлевізары, радыёпрыёмнікі, веласіпеды даўно вынеслі. Добра, што я свой матацыкл закапаў у хляве, у сене…
Нарэшце Белаконь адчыняе дзверцы «Масквіча».
– Садзіся. Да зоны давязу. Пяцёрку на бензін дасі?
– Дам.
I вось яны едуць.
Ніколі не ездзіў па гэтай дарозе Пархімовіч, хоць пражыў у Прыдняпроўі ўсё жыццё. Дый у абласным горадзе, у якім цяпер жыве, бываў не часта. Разы тры-чатыры, калі чыгункай вяртаўся з Мінска, з завочнай сесіі. Скончыўшы настаўніцкі інстытут, ён ужо немаладым чалавекам давяршаў адукацыю ў Мінску.
З абласнога горада ён звычайна кіраваў на Чарнігаў, рабіў яшчэ адну перасадку і злазіў на станцыі, размешчанай не гэтак далёка ад ягонага сяла. Найчасцей самалётам лятаў да Мазыра, а далей – аўтобусам.
Даўно тое было.
Шаша добрая, пакрытая гудронам. Краявіды звычайныя: гладкая, як талерка, раўніна, на ёй вялікія сёлы, за якімі ўдалечыні сінеюць лясы. Пара жытнёвая, жыта паспела амаль паўсюдна, хоць чырвоныя жукі-камбайны паўзуць па полі толькі ў асобных мясцінах.
Нарэшце дасягнулі прыдняпроўскіх ваколіц, і малюнак паступова змяняецца: болей лясоў, хвойных і лісцяных, трапляюцца нават дубровы, а поле праблісквае толькі невялікімі масівамі. Днепр, шукаючы сабе лепшага логвішча, нарабіў мноства старыц, зарослых па берагах асакой, чаротам, лазняком, алешнікам. Між старыц, на ўсім бачным вадзяным прасторы, зялёнымі астраўкамі размяшчаюцца кавалачкі сушы. На некаторых астравах стаяць копкі, стажкі сена.
Пасля лазы, альхі, чарналесся зноў вынырваюць дубы. Пархімовіч радуецца: значыць, яшчэ засталіся дубовыя гаі. Не ўсё вынішчана.
Нарэшце ад гудронавай шашы аддзяляецца замошчаная брусчаткай, а то і проста дзікім каменем шасейка. Гэта дарога ў размешчаныя ў небяспечнай зоне гарадкі.
Белаконь аберуч трымаецца руля. Глядзіць толькі на дарогу. Адчуваецца напружанасць, з якой вядзе машыну.
Яшчэ вёрст праз дзесяць шасейка бяжыць між суцэльных сасоннікаў. Прыгожыя выраслі бары. Дрэвы пасаджаны, відаць, яшчэ да вайны. Роўныя, меднастволыя сосны. Поўдзень, над лесам свеціць гарачае сонца. Яго промні прабіваюцца праз хвойную навісь, асвятляюць дарогу. Малюнак прыгожы, ідылічны.
Шаша роўная, як страла. Пракладзена нібы пад лінейку: абмінае вёскі, паселішчы. Ніводнага не трапілася на ўсім прасцягу. Толькі на афарбаваных у жоўты колер дошках указальнікаў можна прачытаць здаўна знаёмыя назвы вёсак.
Раптам Пархімовіч ловіць сябе на няпэўным пачуцці трывогі. Не ведае, адкуль трывога ідзе.
Белаконь па-ранейшаму маўкліва сядзіць, нахмурыўшы някідкі вострабароды твар, аберуч учапіўшыся за руль. Трымае сябе напружана: відаць, не часта яму прыходзіцца ездзіць.
Недзе на палавіне гэтай прыгожай дарогі Пархімовіч нарэшце здагадваецца, што яго трывожыць. Адзінота і цішыня. За ўсю дарогу не трапілася ніводнай стрэчнай машыны. Нібы вымерлі прасекі, узбочыны лесу, сама шаша. Прыходзіць думка: відаць, такой вось была дагістарычная эпоха, калі на зямлі яшчэ не паявіўся чалавек. Поўзалі вялізныя яшчары, у паветры ляталі дзіўныя істоты – птэрадактылі. Тым часам ні яшчараў, ні птэрадактыляў, ні нават звычайных птушак не відаць.
Вось і першае мястэчка. Многа разоў, пачынаючы з дзён маладосці, бываў тут Пархімовіч. Шукаў якога-небудзь транспарту, каб даехаць да размешчанага сярод суцэльных, нібы ўкраінскі стэп, палёў гарадскога пасёлка, а ўжо адтуль дабірацца ў сваё сяло.
Да першага мястэчка, або гарпасёлка, як пазней яго сталі называць, вядзе чыгунка-аднапутка. Цягнік сюды, на канечную станцыю, прыбываў ледзь не апоўначы, і заўсёды на станцыі шафёры чакалі сваіх начальнікаў, якіх мусілі даставіць у палявы гарадок. Калі былі паўтаратонкі, Пархімовічу ўдавалася ўладкавацца ў кузаў якой-небудзь, а калі толькі «Пабеды» ці нават «казлы», то, здаецца, ніколі.
Ён брыў тады сярод начы ў прылеглы да чыгункі гарпасёлак, з міжвольнымі дрыжыкамі мінаў зарослы соснамі курган могільніка і вёсачку, якая амаль злілася з мястэчкам.
Да мястэчка прылягалі аж дзве такія вёсачкі з някідкімі, абымшэлымі хаткамі, хлявамі, гумнамі – з паўднёвага і заходняга боку. Ноччу тут залівіста брахалі сабакі і кукарэкалі пеўні.
Іншы раз удавалася ўладкавацца ў гасцініцу, драўляную, падобную на шырокую каробку, але найчасцей брыў Пархімовіч да бліжэйшай з дзвюх дзесяцігодак, таксама драўлянай, з нейкім адмысловым завостраным дахам, грукаў ботамі ў дзверы, і глухаваты вартаўнік пускаў яго перабыць рэштку ночы ў якім-небудзь класным пакоі.
Нічога асаблівага не ўяўляла сабой драўлянае мястэчка. Хоць мела ў тутэйшай балотна-лясной і палявой мясцовасці пэўную вагу: вясной і восенню збірала вялікія кірмашы. Летам яно зелянела, прыгажэла, бо таполі, акацыі, мнагалікія сады як бы хавалі шэрую паныласць дамкоў, абшарканых мураванак, гаспадарчых будынкаў.
Мястэчка цяпер зусім не тое, якое памятаў Пархімовіч. Чалавек, які не быў тут гадоў дваццаць, гарадка бадай што не пазнае. Дамкі, катэджыкі каменныя, размаляваныя ў белы, зялёны, жоўты колеры. Яны стаяць між дрэў і як бы нагадваюць курортнае месца.
Зрэшты, дзіва няма. Мясцовыя землі давалі неблагі ўраджай, і тутэйшыя людзі мелі кавалак хлеба нават тады, калі астатняя пясчана-балотная Беларусь галадала. Чарнобыль нанёс агромністую, нечуваную страту Беларусі: адабраў яе лепшыя землі. Бо паўднёвыя яе раёны – нібы пшанічная Украіна. Бязлесая раўніна нагадвае шырокі стэп, вялікія, атуленыя зялёнымі прысадамі сёлы, што вылучаюцца, нібы астравы, сярод жытнёвага, пшанічнага прастору, нагадваюць украінскія ці кубанскія.
Жыве гарадок. I твары ягоных жыхароў, нягледзячы на блізкі Чарнобыль, здаецца, весялейшыя, чым у вёсках пад горадам, у якім жыве Пархімовіч. Можа, таму, што тут бойка гандлююць крамы, магазіны і, мяркуючы па першым уражанні, у іх сёе-тое ёсць. З магазінаў выходзяць жанчыны, дзяўчаты ў пярэстых летніх сукенках, з кошыкамі, поліэтыленавымі мяшэчкамі ў руках, мужчыны з закасанымі рукавамі, таропка, на хаду запіхваюць у кішэні пачкі цыгарэт, бутэлькі з трункамі.
– Можа, пачакаеш хвілінку? – пытае Пархімовіч. – Збегаю ў райвыканком. Папрашу пропуск.
– У тым мястэчку папросіш, – з’едліва адказвае Белаконь. – Там лепшае начальства. – Палагаднеўшы, працягвае: – Не дадуць ні тут, ні там. Я спрабаваў. Нават слухаць не хочуць.
Усё ж Пархімовіч выходзіць з машыны, заглядвае ў невялікі, чамусьці пафарбаваны ў сіне-белыя палосы магазінчык. Па цяперашнім часе ён зусім не пусты. Можна нават сказаць – багаты. Ёсць мяса, масла, малако, каўбасы, нават трункі, якія ў абласным горадзе даюць па талонах.
Пархімовіч бярэ пару бутэлек, сёе-тое з закускі. Ужо далёка за поўдзень, варта падумаць пра абед, дый Белаконя аддзячыць.
Белаконь ад абеду рашуча адмаўляецца.
– У тым мястэчку спынімся, – гаворыць. – Ды далей і не пусцяць.
Здаецца, яшчэ ніколі не бачыў Пархімовіч больш запамінальнай карціны, чым тая, якая адкрылася яго вачам па дарозе з аднаго палявога гарадка ў другі. Неяк злавесна свеціць ужо нізкаватае – хіліцца на спад – сонца. З гэтых мясцін многія вёскі таксама выселены, бо забруджаныя нуклідамі зямельныя плошчы размяшчаюцца нераўнамерна: адна вёска бязлюдная, суседняя – не, жыве, сее жыта, пшаніцу, доіць кароў. Хоць малака не п’е: збірае смятану, масла ператоплівае.
Перад позіркам заліты сонечнымі праменнямі бясконцы пшанічны прастор. Аж да далёкага на даляглядзе паселішча. Можа, атамы цэзію ці стронцыю спрыяюць ураджаю: пшаніца высокая, колас важкі, сцябліна бадай у рост чалавека. Ледзь прыкметна гойдаецца пад павевамі ветру пшанічнае мора. I зноў нідзе ні машыны на дарозе, ні камбайна на полі. Багаты, але нібы выкляты Богам край…
Пархімовіч проста ўзрадаваўся, калі ўскрай поля ўбачыў дзяўчыну на веласіпедзе. Белая ў палоску сукенка шчыльна аблягае паўнаваты стан, русявыя валасы спушчаны на плечы.
Дзяўчына толькі левай рукой трымае руль. Правай падносіць да рота яблык і есць. Жывуць, значыць, людзі ў гэтым краі. I калі мець на ўвазе гэтую дзяўчыну, не надта думаюць пра небяспеку.
Пшаніца і пшаніца. Да самага палявога гарадка. Дзякуй Богу, праехалі тры ці чатыры сустрэчныя машыны. Паблізу гарадка па полі плывуць два камбайны. I грузавікі паціху едуць услед за камбайнамі.
Вось нарэшце размешчаны сярод палёў, атулены лавамі жыта, пшаніцы гарадок. Пархімовіч ведае яго лепей, чым той, што стаіць недалёка ад чыгункі. Бо пасля скасавання самага паўднёвага, прылеглага да Прыпяці раёна, Пархімовіч як дырэктар школы бываў тут сама мала два разы на месяц.
Перамены ў гарадку відавочныя. Вабяць позірк новыя, пафарбаваныя парканы, шыферныя дахі, і наогул гарадок як бы падцягнуўся, стаў ва фрунт перад нябачным начальнікам.
Пархімовіч ведае: гарадок нібы выпрабавальны палігон. Выжыве народ ці не выжыве. Колькасць кюры тут высокая, і людзям у такім месцы заставацца нельга. Ён чуў: першыя два гады дзяцей у час перапынкаў не выпускалі на школьны двор, трымалі ў класах. Адабранае дзяцінства…
Чаму ж не выселілі гарадок? Пакуль што толькі абяцаюць выселіць. Трэба на гэтую справу дзесяткі мільёнаў рублёў. Ды дзе, на якой зямлі можна заснаваць другі такі самы гарадок, які пад вятрамі, снягамі, дажджамі стаіць болей за тысячу гадоў. Няма другой такой зямлі, як няма другой Беларусі. Такі лёс гэтага краю. Хто яго толькі не вынішчаў! Татары і іншыя дзікія качэўнікі, шведы, французы, немцы, якія прыходзілі сюды двойчы. У апошнюю вайну большая частка раёна была спалена фашыстамі.
Мылі, чысцілі, дэзактывавалі гарадок пасля Чарнобыля. Аблівалі будынкі спецыяльным растворам. З двароў, вуліц, агародаў вывезлі верхні пласт зямлі. Але Чарнобыль нібыта і цяпер час ад часу выпускае са свайго смертаноснага чэрава цяжкія, атрутныя выкіды. А як карміць народ? Хіба навозішся чыстага ад прымешку нуклідаў хлеба, малака, мяса і таго, што спрадвеку тут расце: бульбы, морквы, капусты, буракоў, агуркоў…
Перад будынкам райвыканкома Белаконь спыняе машыну.
– Ідзі прасі пропуск, – гаворыць і, скрывіўшы ва ўедлівай усмешцы губы, дабаўляе: – На мяне таксама бяры. Прозвішча ведаеш…
Па калідоры райвыканкома ходзяць вяскоўцы. Пархімовіч паткнуўся да старшыні – кабінет зачынены, да намесніка – тое самае. У наступным пакоі за сталом сядзіць маёр са стомленым няголеным тварам.
– Прапускоў не выдаём, – тлумачыць Пархімовічу. – За сваю маёмасць вы грошы атрымалі. Поўнасцю і нават з дадаткам.
– Дакументы забыў, – тлумачыць Пархімовіч. – Вельмі для мяне важныя. Фатаграфіі бацькі, маткі.
– Нічым не магу дапамагчы, – маёр устае, паказваючы, што размова закончана.
– Атрымаў пропуск? – выскаляецца, паказваючы рэдкія жоўтыя зубкі, Белаконь. – Дзірку ад абаранка. Тут, брат, і без прапускоў такія дзялы дзелаюцца…
2
Калі на зямлю лёг шэры начны змрок, Пархімовіч з Белаконем рушылі ў дарогу. Белаконь паперадзе, за ім – Пархімовіч. Белаконь у правай руцэ нясе каністру з бензінам. Заправіць матацыкл. Географ ужо два разы пабываў у адселенай зоне. Выкапаў матацыкл, схаваў у хляве, у саломе.
– Зямля дзічэе адразу, – тлумачыць Пархімовічу. – Па дварах, на дарогах, на полі быльнік вырас па грудзі. Заглушыў пасевы. З-за дзікай травы нішто з зямлі не вытыркаецца. Ні бульба, ні пшаніца, ні жыта. Як бы нічога не было і не патраціў чалавек тысячы гадоў, каб вывесці культурныя расліны. Усюды нібы першабытная зямля.
Ісці да зоны, да загароды кіламетраў трыццаць. Але І паза зонай, дзе калючага дроту няма, шмат вёсак, дзе насельніцтва выселена. Мясцовасць ахоўваюць ваенныя, і каб не трапіць ім на вочы, вёскі лепей абмінаць. Таму Белаконь вядзе па вядомых яму сцежках, а Пархімовіч дыбае следам.
Нейкія асаблівыя пачуцці агортваюць душу Пархімовіча. Атручаная зямля дыхае смерцю. I яшчэ будзе дыхаць сотню ці болей гадоў. Дзе, калі здаралася такое? Пархімовіч быў на фронце, ведае, што чалавек вельмі проста памірае. Не думае пра смерць. I бываюць часіны, калі нават лёгка ахвяруе жыццём. Але тут штосьці іншае.
Зорнае неба над галавой. Празрыстыя зоркі мільёны гадоў глядзяць на зямлю. Што такое зоркі? Бясконцыя сонцы, невядома кім запаленыя. I невядома, для чаго. Астываючы, змяншаючыся ў памерах, яны, магчыма, робяцца планетамі, падобнымі на Зямлю. Але і Зямля, як у выпадку з Чарнобылем, здольна выбухнуць той самай смертаноснай сілай, якая тоіцца ў глыбінях зорак-сонцаў. Значыць, не ўсялякае рэчыва мае надзейную ўстойлівасць, такую, напрыклад, як золата. Уран чамусьці такой устойлівасці не мае, ён не ўзят у цвёрдыя, надзейныя абцугі сваёй унутранай будовы. Распадаецца і сее смерць.
Але жылі людзі і жывуць цяпер на землях, у глыбінях якіх залягае смертаносны уран, і не выключана, што, распадаючыся, уран выпраменьвае часцінкі гэтага самага цэзію, стронцыю на паверхню. А людзі жывуць. Як гэта можна? Божа, хоць бы кропля надзеі для роднага, спустошанага краю…
Змоўшчыкі ідуць. Шэры змрок навокал. То справа, то злева цьмяна бачацца неакрэсленыя цёмныя купы. Пэўна, прысады пакінутых вёсак. Нідзе ні агеньчыка, ні зыку, ні шораху. Толькі далёка-далёка як бы чуецца сабачы брэх. Дзе сабака, там чалавек. Тут, па чутках, гэта неабавязкова. Сабакі нібыта здзічэлі і абыходзяцца без чалавека. Хоць на чалавека яшчэ не нападаюць. Жывуць і множацца ў выселенай зоне вераб’і, сініцы, шчыглы, шпакі, якія селяцца заўсёды непадалёк ад чалавечага жытла. Чалавек, аказваецца, не гэтак ім і патрэбен. А вось свойская жывёла жыць без чалавека не можа. Не чуваць, каб перажылі хоць першую зіму пасля высялення людзей каровы, коні, куры.
Дый ахвотнікаў на свойскую жывёлу, вядома, хапала. Розныя тарбахваты палявалі за ёй тады, калі людзей ужо вывезлі з вёсак і паселішч. Рэзалі жывёлу і мяса прадавалі ў далёкіх ад гэтых мясцін гарадах: можа, нават у самай Маскве.
У той дзень, калі выбухнуў Чарнобыль, Пархімовіч корпаўся ў агародзе. Падгроб сухую траву, апалае лісце, вычысціў лазеньку, паветку, хлеў. Запаліў касцёр і, апрача травы, апалага лісця, кінуў у агонь непатрэбныя скураты, старую збуцвелую вопратку, іншыя бэбахі.
На двары і ў агародзе кешкаўся Пархімовіч з раніцы і да гадзін трох-чатырох дня. Стаміўся так, як ніколі да гэтага не стамляўся. Проста знямогся. Не сеў ні абедаць, ні вячэраць, лёг у ложак і заснуў. Жонка сама адчула неверагодную стому і не стала яго трывожыць.
Відаць, у той першы дзень да іх ушчыльную падступіў Чарнобыль. Дзіва няма: калі на карце акрэслілі трыццацікіламетровы круг вакол Чарнобыля – зону, жыхары якой падлягалі неадкладнаму высяленню, то лінія гэтага круга якраз прайшла праз сяло Пархімовіча. Ён чуў: ягоны двор аказаўся каля самага дроту…
Яны з Белаконем ідуць і ідуць. Маўчаць. Гаворку можа пачуць патруль або які-небудзь ліхі чалавек. Мабыць, ужо дзве ці тры гадзіны ночы. Але змрок не толькі не рассейваецца, а як бы нават гусцее. Тут толькі Пархімовіч заўважае, што зорак на небе не відаць, яно паступова зацягнулася воблакамі. Дальні край неба паласуюць пісягі маланак. I трава сухая, сухія калашыны штаноў, хоць яны з Белаконем прастуюць часам па высокай траве. Можа быць навальніца. Толькі гэтага ім не хапала…
Чуецца раптам прыглушаны голас Белаконя:
– Лажыся!
Пархімовіч валіцца на зарослую травой прасёлкавую дарогу і ад нечаканасці ў першую хвіліну нічога не чуе і не бачыць. Паступова да яго даносіцца нейкі шорах. Хтосьці, цяжка ступаючы, прыбліжаецца. З шэрага змроку нарэшце вымалёўваецца цёмная постаць.
– Стой! Хто ідзе? – выгуквае Белаконь, і ягоны спалоханы голас нясе ў сабе выразнае адценне піску.
Постаць няўхільна прыбліжаецца. Ідзе, мабыць, стары чалавек, бо цяжка дыхае і шкрэбае гучна па зямлі абуткам, проста цягне ногі.
Прысаромленыя вандроўнікі похапкам падхопліваюцца.
– Дабранач, – падышоўшы, вітаецца глухаватым голасам бабуля. – За плячамі ў яе нейкі мяшок. – З саўгаса іду. Саўгас высяляюць, але хлеб яшчэ прывозяць. А вы не бандзіты? Я была спужалася. Хоць адбіраць у мяне нечага. Нясу чатыры буханкі хлеба. Сваю магу аддаць…
Толькі цяпер Пархімовіч заўважае, што абапал прасёлка не палын, не быльнёг, як у другіх мясцінах, а пшаніца. Цяжкая, з налітым коласам лава пасеваў хіліцца на дарогу.
– З якой вы вёскі? – пытаецца Пархімовіч і, пачуўшы адказ, уздрыгвае ад узбуджэння: вёска, якую назвала старая, усяго вёрст за дзесяць ад ягонага сяла.
Ён зноў пытаецца, не тоячы радасці:
– Дык што, там яшчэ людзі жывуць?
– Жывуць. Я і яшчэ дзве сям’і. Усяго чатыры чалавекі. Вярнуліся з етай самай эвакуацыі. Мне дык ва ўсім свеце няма прапіскі. Толькі ў маім сяле…
Пачынае святлець. Непрыкметна хмары сплылі, і відаць, як на дальнім канцы неба паступова блякнуць зоркі. Ціха вее перадранішні вецер. На старой зношаная ватоўка, з-пад якой выглядае шэрая мультановая кофта ў кветачкі, цёмная спадніца, а за спінай зусім яшчэ новы салдацкі рукзак. Бабулін твар з высокім ілбом зусім без маршчын і цэлыя, трохі рэдкаватыя зубы.
З несхаванай падазронасцю бабуля ўглядаецца ў Белаконя, які стаіць, трымаючы ў руках каністру.
– Ты не з етых самых падпальшчыкаў? – насцярожана пытаецца. – Каторыя вёскі руйнуюць бульдозерам. Іншыя хаты нават паляць. Я сказала: закапайце мяне разам з сялом… Пасаромеліся. Дзе жывуць людзі, тых сёл яшчэ не чапаюць.
Белаконь ахрыплым голасам пытае, ці не рушылі ягоную вёску.
– Хто яе ведае, – адказвае бабуля. – Людзей мала. Няма ад каго пачуць…
Нічога не сказаўшы Пархімовічу, не выпускаючы з рук каністры з бензінам, Белаконь кідаецца прэч. Амаль што бяжыць па высокай траве.
– Нейкі як памешаны, – заўважае старая. – Ды яшчэ з каністрай.
– Ён матацыкл схаваў, – тлумачыць Пархімовіч. – Хоча заправіць бензінам. Выехаць з зоны…
– Матацыкл, – паўтарае бабуля. – I ты па матацыкл ідзеш?..
– Не. Па фотакарткі. Бацькі, маці, таварышаў. Многіх няма на свеце. Няхай хоць фотакартачкі будуць…
– Добра, што ідзеш. Забываць бацьку і маці не трэба. Дый паглядзіш, як жывём…
Хоць бабуля пярэчыла, ён узяў ад яе мяшок, перакінуў сабе за плечы. Бабуля, відаць, не намнога старэй за яго: на два ці тры гады. Адно пакаленне. Пархімовіч нарадзіўся ў мястэчку, падобным на гарадкі, у якія яны днём заязджалі, але жыццё пражыў на вёсцы. Толькі дзве вёскі памяняў за жыццё. У гэтай самай мясцовасці. Спачатку працаваў у васьмігодцы, а як падраслі дзеці, перабраўся ў сяло з дзесяцігодкай. Першую хату пабудаваў сам (у бязлесай мясцовасці бярвенне вазілі з лесу, які знаходзіўся за шэсцьдзесят вёрст), другую хату купіў.
Ужо зусім вывіднела. Дождж нават не пакрапаў. Паблісквала на небе, і хмара сышла недзе бокам.
– Некаторыя ад смерці ўцякаюць, а я смерці не баюся, – гаворыць старая. – Перасялілі нас, дайжа асобную хату далі. Ды дзіка мне на новым месцы. Нішто не міла. Ніякай радасці няма. То ўзяла казу на вяровачку, у каробку пасадзіла двух курэй, певуна для разводу і на другое лета вярнулася сюды. Вот ужо два гады тут. Мае суседзі яшчэ раней вярнуліся. Уцяклі адразу, як іх вывезлі…
– Нясуцца куры? – чамусьці спытаў Пархімовіч.
– Нясуцца. Чаму ж не. Толькі як бы адзічэлі. Яйкі ў траве пакідаюць. Трэба збіраць. I выводзяцца без мяне, самапасам. Я дайжа не ведаю, колькі ў мяне цяпер курэй. Дванаццаць ці пятнаццаць. Каб абкладалі падаткам, то невядома, колькі плаціць грошай. Другі раз цэлы таз яек назбіраю. Салдатам даю. Адны бяруць, другія – баяцца. Жыву добра. Каза малако дае. Салдаты кансервы прыносяць, часам хлеб. Вот цяпер парсючка завяла. Бульбу саджу. Сотак дзесяць. На большае няма змогі. Трошкі агуркоў, буракоў…
– Не страшна вам? Адной…
– Чаму страшна? Я ж сказала: не адна я. У нашым сяле дзве бабы. Другая з мужыком, маладая. I яшчэ адзінокі інвалід ёсць, без нагі. Каня дзержыць. Харошы конь. I каламажка ў таго мужыка добрая. На гумавых колах…
– Можа, і дзеці ў каго-небудзь ёсць?
– Не, дзяцей няма. За дзяцей людзі баяцца. Вот у зоне, за дротам, ёсць, кажуць, цэлае сяло, якое нікуды не выязджала. Адтуль Чарнобыль відаць. Дык вот там і дзеці разам з бацькамі жывуць. Малако на зямлю выліваюць, не ядуць свайго ні сала, ні мяса, а жывуць.
I вось яны ў вёсцы, дзе жыве бабуля. Пустэча і запусценне. Двары забіла высокая, ледзь не ў рост чалавека, трава, непамерна разрасліся дрэвы ў садах, палісадніках, схаваўшы ў сваім зялёным спляценні абрысы хат і хлявоў, астатніх будынкаў. Як бы назусім пакінулі гэтую зямлю людзі.
Аднак не пакінулі.
– Кірылаўна, каго прывяла? – чуецца з вуліцы мужчынскі, як бы трохі надтрэснуты голас. – Можа, прымака сабе…
– Аге ж, прымака…
Каля двара спыняецца фурманка на гумавых колах, запрэжаная ўкормленым гнядым канём. У двор, апіраючыся на выструганую таўставатую палку, заходзіць высокі, у паношаным шэрым касцюме, насунутай на самыя вочы кепцы чалавек. Касцюм на ім старамодны, з шырокімі калашынамі. На лацкане пінжака ў чалавека нават нейкі значок. Твар паголены, валасы падстрыжаны. Відаць, той самы інвалід, пра якога гаварыла старая, думае Пархімовіч. Яна між тым вымае з рукзака буханку хлеба і аддае чалавеку.
– На два дні хопіць. А там, можа, Насця збегае ў саўгас. Ці салдаты прынясуць…
Чалавек пільна ўглядаецца ў твар Пархімовіча, як бы хочучы нешта спытаць.
– Настаўнік, – тлумачыць Кірылаўна. – Яго хата за дротам. Ідзе забраць фатаграфіі. Маткі, бацькі…
– Панятна, – коратка адказвае інвалід, клыпаючы да варот, на вуліцу.
Услед за інвалідам яшчэ даволі маладыя мужык з жонкай завітваюць у двор Кірылаўны і бяруць дзве буханкі хлеба. Дзіўна: адгароджаныя ад свету, яны як бы зусім не цікавяцца, што на гэтым свеце дзеецца.
Двор Кірылаўны не надта зарос. На штыкеціне парканчыка вісіць закопчаны кацялок, сушыцца саматканая ў сінія і чырвоныя палосы дзяружка. Пры парканчыку лаўка, на ёй два тазы, вядро. Стаяць некалькі кошыкаў, поўныя сакавітых яблыкаў-наліваў.
– Пасядзіце, я бульбы звару, – гаворыць Кірылаўна. Чакаць бульбы Пархімовіч не хоча. На душы цяжка, самотна.
– Хоць яблычкаў вазьміце. Схрумаеце па дарозе. Не бойцеся – яны чыстыя, памытыя.
Пархімовіч бярэ пару яблыкаў, развітваецца, выходзіць на вуліцу. Яна таксама не надта зарасла: як бы яшчэ адчувае вуліца дух і прысутнасць чалавека.
Пархімовіч ідзе да загароды. Яму трохі вусцішна. Свеціць сонца, навакол разлягаецца шырокі прастор, і нічога, акрамя высокай травы, наперадзе не відаць.
Толькі ў адным месцы высіцца купа дрэў і як бы нейкі будынак. Пархімовіч кіруе туды. Ад нечаканасці ён уздрыгвае. Тут была, відаць, вёсачка ці хутарок. Яго зруйнавалі, мясціну зраўнялі бульдозерам, чамусьці пакінуўшы толькі печ і рэшткі паркана. Печ вялікая, чараном і ляжанкай яна займала, відаць, палавіну сялянскай хаты.
Котлішча паспела зарасці высокім, у рост чалавека, быльнягом.
Пархімовіч азіраецца і яшчэ болей дранцвее. Навокал, як кінуць вокам, над лёгкім ветрам калышацца высокая – па грудзі чалавеку – не пшаніца, не жыта, а дзікая трава, якую звычайна на полі выполваюць. Пырнік, сівец, драсён, быльнёг, палын.
У вайну на Ленінградскім фронце камандзірам давалі папяросы «Тры багатыры». На пачку была адбіта вядомая карціна рускага мастака Васняцова. Лейтэнант Пархімовіч таксама атрымліваў папяросы з намаляванымі ў жалезных шлемах і кальчугах багатырамі, углядваўся ў малюнак, здзіўляючыся, чаму магутныя коні старажытных воінаў ледзь не хаваюцца ў высокай траве.
Толькі цяпер, амаль праз паўвека пасля вайны, Пархімовіч здагадаўся: такім быў многія стагоддзі назад дзікі стэп. Толькі тры, самае большае чатыры гады няма на гэтай зямлі чалавека, і нарадзіўся той самы дзікі, зарослы высачэннай травой стэп. На даляглядзе яшчэ сям-там бачацца зялёныя прысады вёсак, сёл, але хутка і яны знікнуць. Яны ёсць, пакуль жывуць у пакінутых вёсках такія, як Кірылаўна і яе падсуседзі. Але век іх не бясконцы. Рана ці позна бульдозер зробіць тое, што зрабіў вось тут, каля пакінутай печы. I тады застанецца тут толькі высокае сіняе неба ды дзікі, пярэсты ад красак, кветак стэп. Можа, яшчэ трохі птушак застанецца, такіх вось далікатных шэрых курапатак, якія чародкамі выбягаюць з высокай дзікай травы на зарослую, з ледзь прыкметнай каляінай прасёлкавую дарогу.
Крыніца: Прайсці праз зону. Кн. 2. Проза, паэзія, публіцыстыка / Уклад. І. Бутовіч; Маст. В. Шкаруба. Мн.: Маст. літ., 2001. – 558 с.
