Увага! Поўны змест
Залатымі іскрамі ў памяці: сонечны дзень, расчыненыя ў двор вароты і цэлы абоз расточаных на дышлях доўгіх вазоў, нагружаных смалістымі бярвеннямі. Мы будзем ставіць новую хату! Маці мітусіцца, у яе расчырванелы твар і шчаслівыя вочы. Абед для вознікаў яна прыгатавала проста на двары, яшчэ і цяпер курацца залітыя вадой чорныя галавешкі. Бярвенні са звонам ляцяць з вазоў на дол, і вось ужо вялікая іх куча высіцца сярод зялёнага, зарослага муравой, двара.
Вознікі паселі кругам каля абруса, разасланага на зямлі. Яны п’юць гарэлку, сёрбаюць боршч і смяюцца. Бацька разам з імі. Маці стаіць узбоч, трымаючы ў руцэ вялікую лыжку. Есці яна не садзіцца. Яна вясёлая, прыветлівая, і я вельмі люблю яе такой. Я сяджу на стусе бярвенняў і ем дранік са шкваркай. Так мы пачалі будаваць новую хату…
Мне і старая падабаецца. У ёй два маленькія акенцы, закураная столь і дзіравая, але чыстая падлога. Аднекуль з кутка часта вылазяць лупатыя жабы-рапухі і скачуць па падлозе. Жаб я палохаю малатком. Малаток у мяне заўсёды з сабой. Я нават не ўяўляю сабе, як гэта можна жыць без малатка.
Новую хату будавалі доўга, і ўсяго я не памятаю. Я падбіраў смалістыя трэскі, якія плылі з-пад сякер цесляроў, і насіў іх на дрывотню. Спрабаваў сам пацясаць сякерай з доўгім, выцягнутым, як свіное рыла, лязом, якую называлі склюдам, але ледзьве ўтрымаў яе ў руках.
Бацька часта злуецца і лаецца. Ён папікае маці то за абед, то за тое, што яна недзе забавілася, то за анучы, якіх яна не высушыла. Маці маўчыць. Яна ніколі не абзавецца ніводным словам. Мне шкада маці, і ў такія хвіліны свайго бацьку я ненавіджу.
— Вырасту, дык я табе дам! — пагражаю я яму.
— Не трэба так гаварыць, сынок, — кажа мне маці. — Бацька стаміўся, таму і злосны. Мы ж ставім новую хату.
Потым мы паехалі ў лес па мох. Там было хораша і ціха. Птушкі ўжо не спявалі, бо наступіла восень. Моху надралі поўны воз. Маці натрапіла на журавіны і пачала збіраць іх у прыпол. Бацька ўжо запрог каня, я залез на воз, на мяккі мох, і мы чакалі маці. Бацька злаваўся, што яе доўга няма. Калі яна падышла, ён закрычаў, штурхануў яе ў грудзі, і маці ўпала. Усе журавіны рассыпаліся. Я саскочыў з воза і кінуўся на бацьку.
— Гад ты, чорт! Я цябе заб’ю! — закрычаў я на яго.
Бацька паехаў, а мы з маткай засталіся ў лесе. Маці плакала. Пасля яна супакоілася, і мы сабралі рассыпаныя журавіны.
— Грэх гаварыць так на бацьку, — павучала мяне маці. — Ты ж яго родная кроў. Ён пазлуецца дый перастане. Мы ж новую хату будуем. Недастаткі, зайздроснікаў і ворагаў колькі, ён і сярдзіты таму. Вось паставім хату…
Хату складвалі ўжо на другое лета. Мне вельмі спадабаўся пляскаты карандаш, які быў у кішэні аднаго цесляра. Зверху карандаш быў чырвоны, але пісаў чорным, тоўстаю паскаю. Я папрасіў карандаш сабе. Цясляр абяцаў аддаць яго мне, як толькі кончаць складаць хату. Але хату к зіме склалі, а карандаша ён так і не даў. Гэта было крыўдна. Бацька ўвесь час лаяўся, але маці маўчала. Я любіў сваю маці.
Крылі хату зімою. Мае чаравікі падраліся, і глядзець, як крыюць, я не хадзіў. Малаток ад мяне бацька адабраў, ён сам з ім сядзеў на даху новай хаты. Калі ён прыходзіў грэцца, у яго быў чырвоны твар, сіні нос і кавалачкі лёду на вусах. Спачатку цвікі бацька сек з калючага дроту на абусе старой сякеры, уваткнутай у драўляную калодку. Потым аднекуль прынёс у анучы многа новых, сапраўдных цвікоў. Я папрасіў цвікоў сабе, і ён даў мне два. Іх я адразу забіў каменем-кругляком у прыпек. Хацелася забіваць яшчэ, але цвікоў не было. Назаўтра я паглядзеў, куды бацька іх хавае, і набраў сабе дзве жмені.
Я наўбіваў цвікоў у сцяну, каб было дзе вешаць матцы ручнікі, проста так у падлогу, адзін цвік забіў у стол, каб не спаўзаў абрус.
У абед прыйшоў бацька, зняў папругу і, нічога не пытаючы, пачаў мяне біць. Мяне з яго рук вырвала маці. Яна першы раз за ўвесь час, як мы ставілі новую хату, стала крычаць і сварыцца на бацьку. Ён не сеў абедаць, грукнуў дзвярыма і выскачыў на двор.
Вясною рэзалі дошкі на столь і падлогу. Піла была доўгая, з вялікімі зубамі і зусім не падобная на звычайную. Бацька стаяў наверсе, на сталюзе, а маці ўнізе. Яе твар быў увесь белы, нібы абсыпаны мукою. Я набраў поўную шапку чыстай, пахучай кірсы і занёс свайму суседу Алесю. У іх дошак не рэзалі і кірсы не было. Алесь за гэта даў мне мочаны яблык.
Потым я мясіў гліну ў карыце. Хлопцы пайшлі ў арэхі, але мне было некалі. У новай хаце ляпілі печ. Ляпіў яе чорны, вясёлы дзядзька, які ўмеў кукарэкаць, як певень, брахаць па-сабачы і мяўкаць, нібы сапраўдны кот. Дзядзька мне падабаўся, і я папрасіў яго зляпіць мне з гліны сабачку, які будзе свістаць, калі дзьмуць яму ў дзюрачку, праробленую ззаду. Такіх сабачак прадавалі на кірмашы гаршчанікі. Але чорны дзядзька сказаў, што са свісцёлкамі мне займацца сорамна, а трэба ісці ў школу, бо я ўжо вялікі хлопец. У школу я хацеў і сам, але ведаў, што мяне запішуць туды толькі аж на тое лета.
Новая хата, калі ў ёй наслалі падлогу, зляпілі печ і ўставілі вокны, была шырокая і светлая. У ёй пахла смалою, журавінамі і мохам.
Са старой хаты мы прынеслі ложак, стол, дзве табурэткі. Маці напавер купіла ў суседкі фікус, але ўсё адно ў хаце было вельмі прасторна. Я галёкаў і бегаў з кута ў кут і адзін раз з разбегу стукнуў малатком па жоўтых, пафарбаваных дзвярах, якія вялі ў другую, яшчэ не агледжаную палавіну хаты. Ад філёнкі адскочыла маленькая планачка. Але бацька не біў мяне, як тады, за цвікі. Ён прыладзіў планачку клеем, а мне толькі сказаў, што з малатком дурэць нельга.
І вось незабыўны малюнак: мы спраўляем улазіны. Двор пасыпаны жоўтым пяском, па гразі, за весніцамі, пакладзены кладкі. У нашай новай хаце поўна людзей. Прыйшлі цесляры, якія рубілі хату, вознікі, што вазілі бярвенні, чорны дзядзька, які ляпіў печ. Прыйшлі нашы сваякі і суседзі. У хату назносілі лавак, сталоў, талерак, нажоў і відэльцаў. Сталы заслалі белымі абрусамі, заставілі гарэлкай і закускамі. Маці гатавала гэтыя закускі цэлы тыдзень.
Ні разу не было так шумна і весела ў старой хаце. Пілі гарэлку, спявалі, цалаваліся, танцавалі. Я ніколі не бачыў такой вясёлай і шчаслівай сваю маці, як у гэты дзень. Яна апранула белую кофтачку, сінюю спадніцу, абула свае, яшчэ дзявочыя, чаравікі з высокімі халяўкамі. Маці спявала і танцавала разам з усімі. Вечарам уся вуліца звінела песнямі. Госці варочаліся дамоў з нашай новай хаты.
У новай хаце было хораша. Я сядзеў ля акна і пазіраў на вуліцу. На дрэвах, парканах, дахах, на полі, якое цягнулася аж да далёкага сіняга лесу, ляжаў снег. Свяціла сонца, снег гарэў і пераліваўся залатымі бляскамі. Яны то патухалі, то ўспыхвалі зноў.
Бацька хадзіў нездаволены. Ён, як і раней, крычаў на маці, прыдзіраўся да яе без ніякай прычыны, лаяўся. Я ў такія хвіліны адыходзіў ад акна і залазіў на печ. Маці моўчкі плакала. Аднойчы, калі бацькі не было ў хаце, яна апранула мяне, апранулася сама, мы паставілі на санкі матчын куфэрак і пераехалі ў старую хату. Малаток я захапіў з сабой, каб палохаць рапух, калі яны зноў асмеляцца вылазіць з кута на падлогу.
У старой хаце было холадна і няўтульна. Маці запаліла печ, і к вечару хата нагрэлася. Яна нешта варыла, потым абодвум нам паслала пасцель на куфэрку. Я сядзеў на падлозе з малатком і чакаў рапух. Але яны не паказваліся. Яны, мабыць, памёрзлі, калі мы жылі ў новай хаце.
Позна вечарам прыйшоў бацька. Твар яго быў разгублены і вінаваты. Ён пашукаў вачамі, дзе сесці, але садзіцца не было на чым, і ён застаўся стаяць у парозе.
— Вось што, Ганна, — сказаў бацька нейкім дрыготкім голасам. — Даруй мне, калі што якое. Характар у мяне такі. Не саром мяне перад людзьмі. Даведаюцца суседзі, што яны скажуць. Пайшлі дадому…
— Не, Сцяпан, не пайду, — маці трымалася рашуча. — Хай што хочуць гавораць людзі. Я табе маўчала ўсе гэтыя гады. Думала, клопат, недастаткі, аціхнеш з часам, калі ўзаб’емся на хату. А тут і новая хата, а ты зноў за сваё. Ламі свой характар, а іначай не пайду…
— Усё бывае ў жыцці, Ганна…
Яны гаварылі доўга, і канца іх гаворкі я не чуў, бо заснуў на падлозе. Соннага, мяне перанеслі ў новую хату.
1962 г.
