Увага! Поўны змест
Пад гарою расла вярба. Пад вярбою было люстраное акно ў зялёнай траве. Тут пачынаўся і бег да рэчкі малы ручаёк. З узгорка да вярбы вытапталі шырокую сцежку. Усе прыходзілі сюды піць ваду, і цэлае лета сіняе неба ўглядалася ў гэта акно. Увосень берагі яго чарнелі ад дажджу, і на вадзе плавала лісце вярбы. Зімою акно не замярзала. Рэдкая пара, як з міскі, клубілася над ім у глыбокім снезе. А дзед казаў, што гэта зямля дыхае тут. Крыніца…
Летам мы часта адпачывалі пад вярбою. Дзед шмат апавядаў, а ў крыніцы, на дне, бесперастанку бурліла вада. Чыстая, халодная, яна біла з-пад зямлі, пампавала ўгору, толькі на паверхні прыкметна спакайнела і павольна цякла ў ручаёк. Ён спачатку бег адным руслам, а далей разліваўся між куп’я, знікаў, хаваўся ў высокай асацэ.
Увесну да крыніцы цяжка было падступіцца. Гайдаліся, асядалі яе берагі. I дзед, беручы з сабою рыдлёўку і вядро, казаў мне:
— Сёння будзем пратаць пад вербамі крыніцу.
Я наглядаў адзін за статкам, а дзед чысціў крыніцу. Разуўшыся, ён лез босымі нагамі ў халодную багну. Рыдлёўкай са дна даставаў тарфяністую гразь, вядром выліваў калатушу, пакуль не дабіраўся да белага глею. Урэшце абкладаў дзёрнам акно і рабіў кладачку да вады. Дзеля гэтага я з поля прыносіў вялізнае каменне.
— Выпраталі, — казаў дзед. — От, цяпер чыстая жыла… Дужэй заструменіцца…
— Дзед, а чаму ты кажаш… пад вербамі? — пытаўся я, гледзячы на залацістыя, расцвіўшыя галінкі дрэва, на якіх звінелі пчолы. — Тут усяго адна вярба.
А некалі дзве раслі, — адказваў дзед. — Другую ссеклі. I гэту хацелі ссекчы… Бачыш!
На вярбе сапраўды было абсечана голле. Ад гэтага яна неяк пахілілася ўбок. I адзін сук служыў крукам. На гэты крук дзед вешаў берасцяны карэц, якім усе
пілі ваду з крыніцы.
Нап’ешся новым карцом сцюдзёнай вады, і запахне бярозавым сокам. Дзед за вясну рабіў не адзін такі берасцяны карэц, бо не адна крыніца была ў нас на прыкмеце.
Была яшчэ крыніца ў так званых Лісіных гарах. Дзед уставіў туды дубовую бочку без дна. Укапаў глыбока і прасвідраваў клёпку ўверсе. Да дзіркі прыладзіў латок і падставіў выдаўбленае карыта. Вада падымалася ў бочцы і пачынала пералівацца па латку ў карыта. Плюскочучы, яна бегла струменьчыкам, а каровы, чуючы гэты звонкі плёскат, самі брылі сюды на вадапой.
А была адна, як яе называлі, Воўчая крыніца. У балоце, між крывых нізенькіх сасонак, расплылася халодная лужына. Ледзяная вада тут была стаячая і ніколі не высыхала. Хадзілі аб ёй розныя паданні. Дзед казаў, што некалі тут ліхі пан утапіўся. Коней ваўкі загрызлі, а яго з вазком праглынула зямля.
А там, дзе ў адным месцы навісаў абрывісты бераг над рэчкай, з-пад каменя біў празрысты струменьчык. Таксама крыніца. Ручай ад яе каціўся па каменнях, дробненькіх, пакрытых іржою. Возьмеш у рукі такі каменьчык — і пальцы фарбуюцца ў рыжы колер. Вада ў крыніцы была надта халодная, рэзкая, аж у горле пяршыла. Калі мы, бывала, пілі тут, дзед казаў:
— Чуеш, як пахне жалезам?.. Багатая наша зямля! Чаго толькі ў ёй няма!..
Напіўшыся з крыніцы, я потым украдкам, каб дзед не заўважыў, даставаў з кішэні свой складанчык і нюхаў лязо, але нічога падобнага да паху вады не знаходзіў. Мне здавалася, што жалеза нічым не пахне, але пярэчыць дзеду я не асмельваўся.
Ведалі мы яшчэ крыніцу на тарфяніку са смешнай назвай "Бабка". Так і гаварылі між сабою: "Пагонім на Бабку", "Пасвілі пад Бабкай". Адзін смех!.. У гэтай крыніцы толькі жабы вяліся. З разгону давалі ў ваду нырца, аж пырскі ляцелі ў бакі… Вада заўсёды мутная, і дна не відаць.
Шмат было ў полі крыніц.
Мяне здзіўляла, што дзед іх так многа ведае і ўмее знаходзіць новыя.
— О, тут ёсць крынічка! — казаў ён, босымі нагамі тупаючы па балоце. I радасна ўсміхаўся. У той дзень або назаўтра ён пачынаў капаць, "пратаць жылу", увіхацца да тае пары, пакуль вока зямное, як ён казаў, не стане глядзець светлай кропляй.
— Крынічкам трэба памагаць выбіцца з-пад зямлі, — казаў дзед. — З крынічкі можна зрабіць вялікую крыніцу. Можна калодзеж выкапаць, ручай пусціць…
Так гаварыў дзед, шукаючы крыніцы, даглядаючы іх кожную вясну. Здаралася, што ў іх хто-небудзь панакідае куп’я або жывёла абтопча бераг. Аднаўляючы крыніцу, дзед казаў мне:
— Калі не даглядаць, зямля перастане дыхаць… Высахне… зробіцца як пустыня…
— А што, дзед, гэта праўда? — падхопліваў я яго думку. — Могуць перастаць усе крыніцы біць? Заплывуць… Што тады будзе?
— Ну, не! — адказваў дзед. — Хто ж гэта дапусціць? Чалавек гэтага не дазволіць! Чалавеку трэба крыніцы…
Аднойчы ў невыносную летнюю спёку, калі смага ўсё перасушыла ў роце, мы набліжаліся да крыніцы пад вербамі. Тут нас са статкам заўсёды сустракаў поўдзень. Змораныя, спацелыя, мы ледзь ішлі. Дзед падышоў першы, зняў свой берасцяны карэц, напіўся і даў мне.
Ох, як прыемна стала пасля некалькіх глыткоў вады! Сцюдзёны, асвяжаючы струмень разліўся па ўсім целе. Свет адразу зрабіўся святлейшы. Жаваранкі званчэй заспявалі. Стомленыя ногі зноў сталі дужыя… Мы сядзелі пад вярбою, і дзед гаварыў:
— От гэты берасцяны карэц, што я зрабіў і павесіў на сучок… Спытай яго, колькі людзей напілося з крыніцы? Дарожкай на ўзгорак ходзяць усе. А на ўзгорку гасцінец. Хто стоміцца ці смага апануе, ідзе сюды!.. Нап’ецца, павесіць карэц і падзякуе ў душы крыніцы… А хто-небудзь і песню складзе… Хто што сэрцам адчуе, той тое і выкажа. Аддзякуе крыніцы!.. Гэта яшчэ няскора будзе, але будзе…
Я заўсёды ўспамінаю дзедавы словы, калі сустракаю крыніцу.
