1
Ішоў снег. Зося Нарэйка цягнулася па замёрзлым балоце, усё больш пачынала турбавацца. Тыя, што пасылалі яе, таксама не разлічвалі на снегапад, які пачаўся гадзіны дзве таму. Цяпер за Зоськай цягнуўся выразны след, але яго неўзабаве схавае снег. Горш, што яна заблудзілася.
Леснічоўкі ўсё не было відаць, навокал цягнулася маркотнае незнаёмае балота. Спытаць няма каго – да бліжэйшай вёскі кіламетраў восем. Зброі з сабой не далі – яно магло праваліць заданне, па той жа прычыне не далі ёй і компаса. У яе быў нямецкі аўсвайс (пасведчанне асобы), вельмі патрапаны, верагодна, многія ім карысталіся. Дакумент быў выпісаны на імя Адэлаіды Аўгусцевіч. Зоські вельмі падабалася гэтае імя. Ёй трэба было перайсці балота, перабрацца праз невялікую рачулку і выйсці на Скідзельскі шлях – там ужо пачнуцца знаёмыя месцы. Там будуць свае небяспекі, але цяпер ёй здавалася, што тут страшней. З цемрай рос і страх. Дзяўчына гнала ад сябе дакучлівыя думкі, у гэты час варта было баяцца людзей, а тут пустыннае балота, непагодлівы восеньскі вечар, і ўсё.
Завея нібы парадзела, нечакана з-пад ног кінуўся заяц, які прымусіў дзяўчыну замерці ад жаху. Азірнуўшыся, яна спалохалася яшчэ больш – убачыла сілуэт чалавека. Потым ёй падумалася, што яна памылілася. Зоська імкліва пакрочыла наперад, не дазваляючы сабе азірацца. Балота скончылася, недзе наперадзе павінна быць рэчка. Трэба пашукаць брод або вузкае месца, каб перабрацца на другі бераг. Зоська азірнулася – нікога не было відаць. Цяпер трэба было падумаць, як пераадолець рэчку, пашукаць палку і паспрабаваць перайсці па ёй. Дзяўчына абыйшла некалькі дрэў, спрабуючы рукой іх шархоткія галін, і, кінуўшы погляд у поле, убачыла чалавека, які ішоў па яе слядах. Сутонне перашкаджала разгледзець чалавека, ясна было толькі, што ідзе упэўнены мужчына, які ведае сваю мэту. Зоська зразумела, што той, хто ідзе яе таксама бачыць, ёй заставаўся адзін шлях – за раку. Яна выламала пад самы корань невялікае дрэўца і вырашыла «перабегчы» па гэтай ненадзейнай апоры на другі бераг, але тут жа саслізнула і ўпала ў раку, праваліўшыся па пояс. Зверху пачуўся голас: «Зоська, пастой! Ты што, здурнела?» Яна замерла, пазнаўшы голас Антона – партызана з іх атрада. Ён дапамог дзяўчыне выбрацца з ракі. Зоська здзівілася, адкуль тут быць Галубіну, якога яна тры дні таму пачала называць Антонам.
Зоська патлумачыла, што вельмі спалохалася пераследу, таму і кінулася ў раку. Антон загадаў ёй бегчы за ім, каб сагрэцца. Дзяўчына адчувала, што ногі дранцвеюць, спадніца замёрзла і пачала цвярдзець. Зоська спрабавала распытаць Антона, якім чынам ён апынуўся побач. Але ён толькі адказаў: «Ды нічога. Добра вось – падаспеў. А то б …» Яна не магла зразумець, чаму ён апынуўся за дзясяткі кіламетраў ад лагера, на заданне яе пасылалі адну, аб Галубіне не было і размовы. Бегчы няма сіл, але спыняцца нельга – замерзнеш. Зоська ўспомніла, як раніцай яны развіталіся з Антонам. Яна не магла сказаць, куды ідзе, толькі паабяцала вярнуцца тыдні праз два.
Зоська хацела сказаць, што ёй трэба за рэчку, але спачатку, сапраўды, трэба было абсохнуць, і яна з радасцю ўхапілася за гэтую таварыскую дапамогу. Антон ведаў, дзесьці недалёка вёска, там можна абсушыцца. Ён параіў пераходзіць рэчку каля леснічоўкі. Зоська так і збіралася зрабіць, але з-за снегападу заблудзілася. Калі б яна не спалохалася яго, то не палезла б у тую рэчку. На бягу Антон азірнуўся і зразумеў, што вёска засталася ў баку. Галубін стаў незадаволена бурчэць на Зоську, што з-за яе збіліся з дарогі.
2
Антон убачыў стажок і паклікаў дзяўчыну. У сене можна было абсохнуць і пераначаваць у цяпле. У першым стозе сена зляжалася і не паддавалася іх азяблым пальцам, затое ў другім быў гатовы лаз. Антон загадаў Зосьцы забрацца ў стог, зняць мокрую вопратку і загарнуцца ў яго кажух. Пакуль дзяўчына сцягвалі з сябе мокрыя боты, панчохі, спадніцу, Антон заклаў лаз, пасля лёг, прыціснуўшыся да загорнутай ў кажушок Зоські. Яна спытала Антона, куды ён ідзе? Галубін адказаў, што ім амаль па дарозе. Зоську бянтэжыла блізкае суседства Антона, яна ўпершыню апынулася ў такой сітуацыі: з аднаго боку – ён яе выратавальнік, але што ён сабе думае, яна не ведала і вырашыла трымацца па магчымасці стражэй. Антон паабяцаў, што неўзабаве Зоська сагрэецца. «Лепш, чым на печы ў хаце».
Антон спытаў, адкуль Зоська родам. І яна адказала, што са Скідзеля, яна там жыла з маці. Антону знаёмыя тыя месцы. Увосень ён хадзіў у рэйд з Кузняцовым. Галубін спытаў, ці пабачыцца Зоська з маці, але дзяўчына не ведала, ці атрымаецца пабачыцца. Бо яна не ў госці ідзе, а на заданне. Антон адказаў, што ў Скідзелі ў яго сябрук жыве. Зоська пацікавілася, хто такі? Галубін адказаў, што наўрад ці яна яго ведае, ён новы чалавек, нядаўна пасяліўся ў тых краях. Зоська пагадзілася – яна ж перад вайной жыла ў Навагрудку, вучылася ў тэхнікуме.
Антон, павярнуўшыся на сене, абняў яе за плечы. Зоська паспрабавала адхіліцца. Аддаўшы ёй кажух, Антон стаў мерзнуць, таму мацней прыціснуў дзяўчыну да сябе, маўляў, так цяплей. Зоська пахвалілася, што яна моцная, ведае прыёмы рукапашнага бою. Антон адказаў, што лепш бы ёй далі зброю ды дакументы надзейныя. Ён прызнаўся, што ў яго ёсць наган – самы надзейны дакумент. Зосьцы не спадабалася, што Антон ідзе са зброяй, ці ведаюць аб гэтым ў партызанскім штабе? Галубін адказаў: «Мне самому лепей ведаць, з чым ісці». Ён параіў дзяўчыне трымацца яго, з ім не прападзе. Антон ласкава прызнаўся, што пасля іх ранішняй сустрэчы не мог сабе месца знайсці, так спалохаўся за Зоську. Ёй было прыемна, што Антон перажывае за яе. Галубін паспрабаваў абняць дзяўчыну, але яна рашуча адхіліла яго ласкі. Антон усміхнуўся: «Спаць будзем»; хай Зоська не баіцца яго, ён пажартаваў. Зоська спытала, можа быць, Антон далей пойдзе адзін? «Не, яшчэ пачакаю», — адказаў Галубін. Яны амаль пасварыліся, чаго Зосьцы зусім не хацелася.
3
Закапаўшыся ў сена, Антон зрабіў выгляд, што заснуў. Удваіх пад кажухом было б цяплей, але ён адсунуўся ад дзяўчыны, каб не падумала, што дзеля гэтага бег за ёй. Хоць ён быў мужчына, і яна нямала вабіла яго сваёй юнай жаноцкасцю. Цяпер Галубін і не памятаў, калі ўпершыню ўсур’ёз звярнуў на яе ўвагу, можа быць, у Заглядках, калі танцаваў з Зоськай, ці калі іх атрад пакінуў абжыты лагер і перабазаваўся на балота. Пасля доўгага маршу ўсе прагаладаліся і азяблі, камандзір узвода вылучыў трох партызан зрабіць атрадную кухню. Двое пайшлі па ваду, а Антон узяўся ладзіць топку. Ён з запалам пачаў капаць, угрэўся, змакрэў і вырашыў зняць кажух, тут і ўбачыў Зоську, спытаў: «Дапамагаць прыйшла?» Яна адказала, што такому работніку дапамога не патрэбна, адсыпала яму ў далонь сушанага гароху і пайшла прэч. Тады Антону падумалася: «Ладная дзяўчынка»
Усю восень былі заданні, Антону было не да Зоські. Пастаянныя баі і небяспека загартавалі яго, не было выпадку, каб Антон спалохаўся або разгубіўся. Хоць сёй-той у атрадзе схільны быў вінаваціць яго ў смерці камандзіра. Але там Антон не быў вінаваты ні ў чым. Наадварот, сваёй кемлівасцю ён уратаваў чацвярых, калі першы скочыў з гарышча і крыкнуў астатнім: «За мной!». Яны, задыхаючыся ў дыме і адстрэльваючыся ад паліцаяў, ледзь сышлі. Кузняцоў і ардынарац рэдка стралялі з склепа, куды паліцаі шпурлялі гранаты. Напэўна, камандзір быў паранены і не мог выскачыць, але што маглі зрабіць яны, чацвёра, супраць трох дзесяткаў паліцаяў. Галубін паважаў і шанаваў Кузняцова, яму да слёз было шкада камандзіра. Адпраўляючыся па справах, у разведку, на аперацыі і гулянкі, Кузняцоў заўсёды браў з сабой шасцярых партызан, у ліку якіх ездзіў таксама і Галубін. Зараз ад гэтай шасцёркі, здаецца, нікога не засталося. Спачатку было нялёгка. Атрад збіраўся з розных людзей – раённага актыву і НКУС, чырвонаармейцаў-акружэнцаў, мясцовых смельчакоў. Кузняцоў правяраў людзей у баі, дзе яны здабывалі зброю, паказвалі сваё ўменне і кемлівасць. Пры Кузняцове Галубін камандаваў узводам, пасля гібелі камандзіра Антона панізілі да радавога. «З верасня атрад увайшоў у сваю цёмную паласу, беды так і пасыпаліся на яго адна горш за адну». Загінуў камандзір і трое чалавек яго групы, затым пайшла і не вярнулася дыверсійная група Кубёлкіна. Не паспелі набедавацца над лепшымі байцамі, як атрад выступіў граміць нямецкі гарнізон на станцыі і трапіў пад арганізаваны агонь ворагаў – панёс вялікія страты. Хлопцы зажурыліся, сувязі з Масквой не было, хадзілі розныя трывожныя чуткі аб баях пад Сталінградам. Аднойчы Галубін пачуў размову Каўша, былога міліцыянера з Вілейкі, з маёрам аб Сталінградзе. Убачыўшы карту, Антон быў уражаны – Сталінград знаходзіўся ў самай глыбіні Расіі. «Звар’яцець можна, у якую далячынь зайшлі немцы! ..» Некалькі дзён Галубін хадзіў зусім пануры, ён разумеў, што лёс горада вырашаны. Дык навошта яны тут, у гэтым лесе? Што ім тут рабіць і што іх чакае ў хуткай будучыні? Праўда, Сталінград ўсё яшчэ трымаецца, але колькі гэта можа працягвацца? Усё гэта вельмі прыгнятала партызана. А тут яшчэ знікла група Кубёлкіна. Галубін зразумеў, што Зоська паслана на пошукі слядоў групы. Хіба яна не здагадваецца, што яе чакае? Кароткая сустрэча з Зоськай перад яе выхадам на заданне перавярнула ўсё жыццё Антона.
4
Сярод ночы Зоська прачнулася, узгадала аб тым, што здарылася. Яна ўсміхнулася сваёй удачы – сустрэчы з тым самым, хто ўжо закінуў у яе душу іскрынку цікавасці да сябе. Ёй было прыемна, што за яе нехта трывожыцца і перажывае, можа, нават кахае. Яна падумала, што Антон Галубін добры чалавек: прыйшоў да яе на дапамогу ў самую патрэбную хвіліну.
Спачатку Зоська выконвала ў атрадзе абавязкі сядзелкі пры параненых, потым стала дапамагаць на кухні. Цяпер яе паслугі спатрэбіліся начальніку разведкі Дазорцаву. Яна ўжо другі раз ішла туды, адкуль не заўжды вярталіся.
Зоська асцярожна выскачыла са стажка. Вакол стаяла цішыня, ледзь падмарожвала. Дзяўчына забегла за стажок, а потым вярнулася да нары. Тут было цёпла, але раніцай трэба сыходзіць. Антон, напэўна, знойдзе спосаб пераправіцца праз рэчку. Зоська падумала, колькі яму можа быць гадоў? Напэўна, ужо пад трыццаць, амаль стары супраць яе. Неўзабаве яна зноў моцна заснула. У сне ёй было трывожна. Хтосьці родны для яе быў адначасова «быццам анёл і д’ябал», ён няўлоўны, асабліва пакутнаю была гэтая няпэўнасць. Потым яна ўбачыла сон, быццам караскаецца па скалах, якіх у жыцці ніколі не бачыла, выразна адчувае за спінай бездань, дарэмна шукае апору, хоча закрычаць, але голасу не было. Раптам зверху працягваецца мядзведжая лапа з кіпцюрамі. Зоська палохаецца гэтай лапы болей, чым бездані, зрываецца ўніз і здушана крычыць. Але за некалькі секунд да гібелі прачынаецца ў халодным поце. Сон бянтэжыць і палохае Зоську. Антона побач ужо няма – ён стаіць звонку і кліча яе на зарадку. Зоська паспешліва апранаецца і вылазіць з лаза. Антон паспрабаваў патрапіць у яе снежкай, але Зоська лёгка ўхілілася. Галубін запрасіў яе памыцца снегам: «Хто першым снегам умыецца, усю зіму без прастуды абыдзецца!» Ён падышоў і сам расцёр яе твар снегам. Дзяўчына незадаволена адскочыла. Антон пацікавіўся, ці высахла яе адзенне. Зоська адказала, што рэчы яшчэ вільготныя. «Нічога, на марозе хутка высахнуць», – супакоіў Антон. Ён паступова даведаўся, што Зосі трэба перапраўляцца праз Нёман, для гэтага ёй далі пароль. Дзяўчына прапанавала Антону схаваць наган ў стозе, але ён адмовіўся. Зброя яшчэ можа спатрэбіцца. Зоська баіцца, яна верыць у прадчуванні і прадказанне прарочага сну. Антону смешна, што камсамолка верыць у такія дробязі. «Куды ноч, туды і сон», – і выкінь глупства з галавы. Але Зоська нагадала, як напярэдадні нямецкай аблавы ёй прысніўся сон, быццам яе наганяе нямецкая аўчарка, а раніцай Кузняцоў ледзь паспеў адвесці атрад за балота. Вось і не вер «ва ўсякія забабоны». Антон адказаў, што жыццё значна горш сноў, ды яшчэ камандзір атрада трапіўся з былых цывільных. Вось Кузняцоў быў добрым камандзірам, умеў людзей берагчы, а не проста выконваць загады цэнтра. Антон упэўнены, што з немцамі ваяваць складана, у іх сіла і моц. Зоська была «маленькім чалавекам», але яна верыла ў ідэалы дабра і справядлівасці, «якія па-хамску і ўраз растапталі фашысты». Яна іх ненавідзела за забойства бязвінных людзей. І сказала сабе, што жыць на адным свеце з гэтым звяр’ём немагчыма, што яна будзе шкодзіць ім, як толькі здолее, калі яны не заб’юць яе раней. Таму сышла ў партызаны і ўжо восем месяцаў няма для яе іншага жыцця, апроч ляснога, поўнай небяспекі, голаду, холаду – акрамя вайны.
5
Размаўляючы, падышлі да ракі. Антон стаў шукаць месца для пераправы, заўважыў бабра. Галубін убачыў запруду, якую зрабілі бабры. Тут можна было перабрацца. Ён пераскочыў на другі бераг, а Зоська баялася. Тады Галубін ступіў у ваду і злавіў яе. Антон замачыў ногі, таму сеў перамотваць анучы, а потым упэўнена пайшоў наперад, прымушаючы Зоську ступаць след у след. Нечакана спыніўшыся, Антон прызнаўся, што знаходзіцца ў самаволцы. Дзяўчына спалохалася, як жа ён вернецца ў атрад? Антон адказаў, што цяпер позна што-небудзь мяняць. Ён не можа яе кінуць, баіцца за яе. Паглядзеўшы Зосьчына аўсвайс, Галубін забракаваў дрэнна прылепленую фатаграфію. Пры першай жа праверцы Зоську забяруць з гэтай падробленай паперай. Зоська не ведала, што рабіць. Антон прапанаваў ісці разам, ён ёй абузай не будзе. Дзяўчына пацвердзіла: «Ты абузай не станеш, наадварот!» Антон запэўніў, што ўдваіх ісці надзейней. Зоська сумнявалася. Вядома, з ім лягчэй і спакайней. Але ў атрадзе Антона чакаюць непрыемнасці, яна ж не можа прагнаць яго, ды і не хоча. Ён столькі паспеў для яе зрабіць! Зоська рушыла за Галубіным.
6
Антон упэўнена ішоў наперад, восенню ён ужо хадзіў гэтым маршрутам. Зайшоўшы ў лес, пачуў галасы і пайшоў праверыць. Пакінуўшы дзяўчыну на ўскрайку, сам паглыбіўся ў лес. Ён убачыў людзей. Антон зразумеў: гэта вясковыя прыехалі назапасіць дроў. Ён падышоў і павітаўся, хлопец спалохаўся, маладзіца ж без страху разглядала Антона. Разгаварыўшыся, Галубін даведаўся, што яны вязуць сасну для замены старой падрубы пад хату. Маладзіца ахвотна патлумачыла, што яны ажаніліся зусім нядаўна, самі са Сцяблёўкі. Галубін папрасіў хлеба, і маладзіца адрэзала невялікую лусту вясковага хлеба і сала, але рабіла гэта незадаволена: самім мала. Антон вылаяўся пра сябе: не папросіш, дык і не дадуць. Падышоў і трэці, барадаты мужык, пацікавіўся, кім Антон з’яўляецца? «Проста чалавек», – адказаў Галубін. Ён успомніў, як да вайны рабіў падатковым агентам, шмат ездзіў па раёне, у яго было мноства знаёмых. Калі грымнула вайна, ранейшае жыццё разбурылася. Аднойчы да яго ў хату пастукаліся шасцёра ўзброеных людзей. Сярод іх быў яго знаёмы з НКУС. Ён і прапанаваў пайсці Антону ў партызанскі атрад. Цяпер Антон успамінаў аб мірным жыцці. Вайне не відаць канца. Можа, яго заб’юць, добра, калі пахаваюць па-людску. Убачыўшы Зоську, ён паклікаў дзяўчыну.
7
Антон падзяліў з Зоськай хлебам і салам і з асалодай з’еў свой кавалак. Зоська ўвесь час непакоілася за Галубіна, ўгаворвала яго вярнуцца, але ён яшчэ хацеў праводзіць яе за Нёман.
Антон распавёў, што сустрэў сялян, якія прыехалі за лесам для папраўкі хаты. Зоська раззлавалася: такіх шмат, хто хоча адседзецца за чужымі спінамі, спадзеючыся перажыць вайну. Яны выйшлі на дарогу, але днём тут было небяспечна. Антон павярнуў у лес і пайшоў па ўзлеску. Неўзабаве па дарозе праехалі немцы, Зоська ўзрадавалася прадбачлівасці Антона. Антон пайшоў павольней, Зоська, спадзеючыся на Галубіна, не думала аб дарозе, яна зноў ўся прамокла. Лес скончыўся. Адчувалася, што рака недзе побач. Зоська ўзрадавалася, што выйшлі дакладна ў патрэбнае месца. Прайшоўшы кіламетры са два па беразе, яны дабраліся да ўмоўнай пераправы. Насустрач ім кінуўся мітуслівы і злосны сабачка. З рова выйшаў Петракоў, пажылы няголены мужык. Ён супакоіў сабачку і запрасіў тых, хто прыйшоў у зямлянку. Зоська і Петракоў абмяняліся паролем і водгукам і, прыгнуўшыся, улезлі ў выкапаную ў рове зямлянку з абломкам шкла ў дзвярах замест акенца, лаўкай і добра напаленай печкай. Петракоў распавёў, што ўчора перавозілі з таго боку выведнікаў: двое жывых, адзін – у пасцілцы. Зосьцы была непрыемнаю гэтая размова. Так, ішла вайна і людзей забівалі сотнямі, але успамін аб забітым балюча кранула душу. Яна больш за ўсё баялася атрымаць кулю ў жывот, хоць быць параненай ў галаву ці ў грудзі зусім не лепш. Зоська спытала Петракова, чаму ён кашляе? Мужык паморшчыўся, яму ўжо больш нічога не дапаможа – сухоты. Зоська збянтэжылася, яна не ведала, што ў такіх выпадках кажуць, і ці варта суцяшаць? Нарэшце з’явіўся Барматухін, з выгляду падлетак. Ён паскардзіўся на моцны вецер на рацэ, прысунуўся да печкі. Зоська спалохалася, як жа яны змогуць перабрацца праз Нёман у такое надвор’е? Трохі пагрэўшыся, падлетак паклікаў Зоську і Антона да пераправы. На парозе дзяўчына азірнулася, пажадаўшы Петракову выздараўлення. Антон першым увайшоў у човен, дапамог Зосьцы. Дзяўчына сядзела на папярэчыне, абедзвюма рукамі ўчапіўся ў мокрыя бакавіны лодкі. Барматухін спрытна працаваў вяслом, то гроб, то адштурхоўваўся ад цяжкіх крыгаў, адпіхваючы іх далей ад лодкі. На беразе Барматухін паказаў бяспечны кірунак, а таксама дзе на зваротным шляху шукаць лодку. Падзякаваўшы, Антон і Зоська рушылі далей.
8
Нёман застаўся ззаду. Пайшоў снег, узмацніўся вецер. Антон спытаў, калі Зосьцы трэба быць у Скідзелі. Яна адказала, што сёння ноччу. Яны ніяк не паспявалі ў час: ісці было яшчэ кіламетраў шаснаццаць, што па такім надвор’і і без дарогі – амаль немагчыма. Зоська рвалася ў Скідзель, вядома, там была яе маці. Але не менш дзяўчыны туды ж імкнуўся Антон. З некаторых часоў у Скідзелі пасяліўся ягоны стары сябрук Жорка Капыцкі. Але як ён прыме Антона, людзі мяняюцца, а тут вайна. У свой час Антон дапамог Капыцкаму ўладкавацца ў спецгрупу, якую фарміравалі для перакідання ў дальні тыл да немцаў. А потым шляхі іх разышліся.
У тым, што яго цяперашні шлях так паспяхова супаў з заданнем Зоські, Антон схільны быў бачыць шчаслівы знак свайго ваеннага лёсу. Яго турбавала пераправа праз Нёман, але яна прайшла гладка. Галубін быў упэўнены, што ўправіцца з гэтай разведчыцай. «Яшчэ ні адна дзеўка, на якую ён кідаў вокам, не грэбавала ім. Цяпер Зоська стала яму надта патрэбнай, і Антон спадзяваўся, калі пастараецца, дык усё задуманае ім збудзецца. Толькі б не падвёў Капыцкі.
Зразумеўшы, што да Скідзеля сёння не дайсці, Антон стаў падумваць аб начлезе. Вецер паступова мяняў кірунак і цяпер дзьмуў з захаду. Гэта абяцала перамену надвор’я, прыкметна пацяплела, пад нагамі хлюпала. Увесь дзень Антон наважваўся пагаварыць з Зоськай, каб сказаць ёй аб самым галоўным, дзеля чаго ён апынуўся побач з ёй, але ніяк не мог выбраць моманту. Ён ведаў гэты раён нядрэнна: улетку тут ужо бываў і мог яшчэ доўга ісці, а Зоська стамілася. Удалечыні ўбачылі хутар, але на ім апынуліся паліцаі, якія зладзілі вечарыну з гармонікам. Антон і Зоська пайшлі далей. Неўзабаве яны напаткалі на яшчэ адзін хутарок, які сустрэў іх цішынёй. Антон перабраўся цераз агароджу і дапамог Зосьцы. Яны ўвайшлі ў цёмныя сені, а затым у хату, сярод якой стаяла труна, некалькі жанчын сядзелі вакол яе. Антон асалапеў, сцягнуў з галавы мокрую шапку. Адна з жанчын ўстала і прынесла ім хлеб і звараную ў лушпінах бульбу: "Во, не абяссудзьце на горачка… Не абяссудзьце на горачка…". Здавалася, Антон разгубіўся, не ведаючы, куды ісці.
9
Доўга, амаль навобмацак, ішлі па голай раўніне поля. Зоська ўся прамокла, яна не магла забыцца карціну гэтых жаночых пахаванняў. Але неяк трэба было стрэсці з сябе гнятлівы настрой: «У яе цяжкае, на некалькі дзён распісанае заданне. Трэба наведацца ў Скідзель, два хутары, з’ездзіць у Гродна, можа быць, атрымаецца пабачыць матулю. Яшчэ трэба многае паспець у жыцці, навошта думаць пра пахаванне?» Дагнаўшы Антона, Зоська зразумела, што яны моцна адхіліліся ад маршруту і выйшлі да ракі Котра. Галубін сказаў, што ў Скідзель могуць трапіць толькі пад раніцу, але Зосцы трэба прайсці ноччу, каб яе ніхто не пазаў. Праз чвэрць гадзіны яны падышлі да паўразбуранай аборы (памяшканне для жывёлы), у куце якой была грубка, на якой калісьці разагравалі корм і ваду для жывёлы, падагравалі памяшканне. Антон запаліў печку. Пацяплела, Галубін развесіў свой кажушок і куртку Зоські. Яны перакусілі хлебам і бульбай. «За памінак душы той бабусі», – нявесела пажартаваў Антон. Ён спытаў Зоську, ці ведае маці, што яе дачка так блізка? Дзяўчына адказала, што маці, напэўна, яе пахавала, – даўно не бачыліся. Антон казаў, што дзеля Зоські пайшоў на «самаволку», таму што пакахаў яе. Ёй ніхто яшчэ не прызнаваўся ў каханні, было страшнавата, і прыемна. «Ведаеш, я таксама, – ціха сказала яна.». Антон стаў яе цалаваць, Зоська спрабавала ўхіліцца, але хлопец моцна трымаў яе ў сваіх абдымках. Прачнулася яна раптам ад трывожнага штуршка знутры і, баючыся паварушыцца, раскрыла вочы. Ужо наступіў світанак, печка згасла, і ў памяшканні пахаладала. Зосьцы трэба быў час, каб сабрацца з думкамі. Адчуваць згрызоты сумлення было ўжо позна, паразважаўшы, яна суцешылася адзінай у яе становішчы думкай: з кожнай дзяўчынай гэта павінна калі-небудзь здарыцца. Можа, як інакш, прыгажэй, але цяпер – вайна. Ёй ішоў дзевятнаццаты год, «чаго добрага, нядоўга састарэць у дзеўках або, што яшчэ горш, загінуць, не пазнаўшы кахання». Пра Антона Зоська падумала: «ён слаўны, мужчына, смелы і не нахабнік, а ў тым, што адбылося паміж імі, напэўна, пэўная віна падае і на яе таксама». Ёй здавалася, яна будзе адчуваць няёмкасць перад Галубіным, калі яны выберуцца з цёмнай аборы, Зоська зразумела, што з Антонам яна гатовая хоць на край свету, асабліва цяпер, пасля гэтай дарогі і гэтага начлегу ў аборы.
З вуліцы пачуўся голас. Антон ўскочыў. Ён абуў боты і выйшаў за дзверы. Зоська паспешліва нацягвала высахлыя боты, кожную секунду чакаючы каманды бегчы. Неўзабаве вярнуўся Антон з наганам у руцэ. Ён сказаў, што гэта праехалі паліцаі. Зоська ніяк не магла зразумець перамены, якая адбыліся з Антонам. Ён сядзеў злы і разгублены, бязвольна апусціўшы рукі.
10
Пакуль Зоська абувалася ў каморы, Антон праз расчыненыя вароты ўбачыў паліцаяў на санях. Спалох прайшоў, паліцаі не звярталі ўвагі на абору. Антона чуў толькі абрыўкі фраз: «Сталінград», «далі», або, можа быць, «ўзялі», ён пачуў «наступ» і падумаў, што немцы пачалі новае наступленне на Волзе. Фактаў у яго не было, але Антон вырашыў спяшацца: трэба канчаць з партызанствам, паклапаціцца пра ўласную галаву, пакуль яна яшчэ на плячах, і ўкараніцца ў новае, нямецкага ладу, жыццё, калі нічога не выйшла з савецкім. Ён паведаміў Зосьцы, што немцы ўзялі Сталінград, яна не паверыла. Гэтая вестка не збянтэжыла яе. Яна ўсё гэтак жа збіралася выконваць заданне. Антон стаў тлумачыць: верагодна, хутка канец вайне, калі немцы ўмацаваліся на Волзе. Антон разважаў, як пачаць размову і пераканаць яе перайсці да немцаў. Зоська адышла. Нечакана яна з’явілася з пабялелым тварам: убачыла забітага Сураўца – падрыўніка з іх атрада, побач за грудай камення было цела партызана.
Антон стаў тлумачыць Зосьцы, раз немцы ўзялі Сталінград, значыць, хутка канец вайне. «У цябе ў Скідзелі маці, у мяне там, я казаў табе, начальнік паліцыі Капыцкі, мой землячок з Барысаўшчыны. Ён павінен дапамагчы. Давай спынімся ў цябе. Будзем жыць, як людзі, як муж і жонка. Я ж пакахаў цябе, Зоська», – прапанаваў Антон. Зоська падумала, што Галубін жартуе, але ён пацвердзіў, што кажа сур’ёзна. Зоська лічыць гэта подласцю. Так, яна зусім яшчэ не жыла, ёй хочацца захаваць жыццё сабе і маці. Але ісці да фашыстаў – гэта горш за смерць. «Тут трэба згубіць сумленне. Яны ж чума дваццатага стагоддзя… З імі жыць немагчыма, яны ж звяры ». Антон запярэчыў, калі з імі па-добраму… Зоська супраць. Антон пачаў злавацца. Ён упэўнены: немцы – сволачы, але ж яны перамогуць, «і мы вымушаны з гэтым лічыцца». Зоська не верыць, што немцы перамаглі, нават калі ўзялі Сталінград і возьмуць Маскву. Ёсць яшчэ Урал, Сібір… «Мы – людзі. І мы ніколі не пагодзімся, нават калі яны і перамогуць. Ты кажаш: няма выбару. Выбар ёсць: або мы, або яны. Вось у чым наш выбар». Антон здзівіўся, як дзяўчыну «напрапагандавалі». Але Зоська запярэчыла, прапаганда тут ні пры чым; у яе ёсць вочы і вушы, яна ўпэўненая ў сваёй праваце, прапанавала забыць непрыемную для абодвух размову. Антон адказаў, што размову забыцца можна, а сутнасць застаецца. Ён думаў, што Зоська яго любіць. Дзяўчына адказала: «У тым-та ўся справа. Інакш быў бы другі разгавор». Яна зноў стала адсылаць Антона ў атрад, абяцала маўчаць аб гэтай размове.
Галубін адказаў, што ён шчыра ваяваў восем месяцаў, больш не хоча і ёй не дазволіць. Ён упэўнены: з Зоськай трэба дзейнічаць рашуча, менш слухаць яе пярэчанні.
11
Рэшту дня яны прамаўчалі, стоячы каля варот і пазіраючы на пустую дарогу і поле. Зоська плакала, яе прыгнятала суседства забітых партызанаў і «гэтая недарэчнасць», задуманая Антонам. Ёй хацелася жыць, але спосаб выратавання, які прапанаваў Антон, ёй не падыходзіў. Зоська ліхаманкава думала, што ж рабіць. Ісці з Антонам далей не хацелася, ды і нельга: яна праваліць заданне, загубіць людзей, таму стала ўгаворваць Антона вярнуцца ў атрад, але ён не сыходзіў, пільна сачыў, каб яна не адставала. Зоська ўбачыла хутар і ўгаварыла Антона зайсці туды, ён адгаворваўся – да Скідзеля заставалася кіламетраў пяць. Яны падышлі да хутара і, абышоўшы яго, апынуліся перад гаспадаром. Ён сказаў, што чужых у хаце няма. Антон папрасіўся абагрэцца. У хаце было амаль цёмна. Каля распаленай печы завіхалася гаспадыня, за сталом хлапчук-падлетак чытаў кнігу. Антон сказаў, што яны ўвайшлі перадыхнуць. Зоська разгаварылася з хлопчыкам пра кнігу, у якой не хапала некалькі старонак у канцы. Зоська чытала калісьці «Таямнічы востраў» і пераказала Вацыку канцоўку. Гаспадыня накарміла Антона і Зоську, пахвалілася, што сын – выдатнік, нават паказала грамату. Зоська хацела даўжэй пацягнуць час, але Антон зазбіраўся ў дарогу. Дзяўчына катэгарычна адмаўлялася ісці далей з Антонам, яна цвёрда вырашыла не саступаць. Як толькі маладыя людзі заспрачаліся, гаспадыня адаслала сына ў іншы пакой.
12
Антон быў збянтэжаны. Ён адчуваў сябе абдураным. Гаспадароў ён не баяўся – справіцца з імі пры дапамозе зброі, але Зоська патрэбна яму жывою, а з ёй яшчэ трэба было памучыцца, ён гэта адчуваў. Антон стаў гаварыць гаспадарам, што жонка заўпарцілася, але Зоська рэзка адказала: «Я табе не жонка!.. Хлусіш! Ты ніколі не быў мне мужам!» Антон не мог ісці ў Скідзель адзін – яго маглі прыняць за шпіёна, патрэбна была такая закладніца, як Зоська. Як усе дзелавыя людзі, немцы любілі гарантыі. «Але вось вазьмі яе, гэтую гарантыю, што скамянела ў сваёй дзікай упартасці за сталом на лаве». Антон перакаштаваў усе спосабы, ён баяўся зусім застацца з носам. Запатрабаваў у гаспадара вяроўку, скруціў рукі Зосьцы за спіною і звязаў іх, ногі таксама звязаў. Потым запатрабаваў у гаспадара каня, не цягнуць жа яе пяць кіламетраў на сабе. Але на хутары каня не аказалася. Антон не паверыў, пайшоў з гаспадаром правяраць свіраны. Гаспадыню з сынам ён зачыніў ў суседнім пакоі.
13
Пакуль Антон і гаспадар адсутнічалі, Вацык адчыніў дзверы, развязаў Зоську і паказаў ёй чорны ход за печкай. Зоська выскачыла ў ноч і збіралася бегчы да лесу, але потым падумала, што станецца з гаспадарамі хутара. Узяўшы ў рукі сякеру, яна стаілася за вуглом. Ёй трэба было спыніць Галубіна. Убачыўшы цень Зоські, Антон адскочыў у бок. Сякера толькі рассекла кажушок на плячы хлопца. Ён нядоўга, але жорстка біў Зоську, яна спадзявалася, што ён яе заб’е. Але яна патрэбна была яму жывою. Зоська вырашыла, што трэба памерці раней, чым ён пацягне яе ў Скідзель. Яна чакала моманту, каб выхапіць з-за пазухі Антона наган і забіць яго і сябе.
Антон высветліў у гаспадароў, дзе можна ўзяць каня. Бліжэйшы хутар за два кіламетры. Антон паслаў туды гаспадара, прыстрашыўшы: «А будзеш хітраваць, не прывядзеш каня, – спалю хутар. Зразумеў?» Антон даў гаспадару гадзіну.
Антон аддаў гаспадыні зашыць кажушок, наган ён запіхаў у кішэню, адтуль Зосьцы яго ўжо не дастаць. Зоська паспрабавала паварушыцца, прывалілася да сцяны, Антон зноў перавязаў яе. Яна назвала Антона здраднікам. Ён запярэчыў: хто яго вымусіў на гэта? Ён не збіраўся ёй здраджваць. «Я хацеў з табой жыць. Як палагаецца, па-людску. А ты? Прадажніка з мяне робіш».
Ён лаяў Зоську за няўдзячнасць. Яна хацела яго забіць, а ён ёй два дні дапамагаў, без яго яна б прапала. Антон збольшага меў рацыю, але ж яна не прасіла яго дапамогі. Цяпер Антон спадзяваўся цаной яе жыцця купіць сваё. Зоська горка падумала, што лепш было тады патануць у Шчары, каб не перажываць столькі перажытых і яшчэ наканаваных ёй пакутаў.
14
Антон зрэдку паглядаў на Зоську, думаючы, няхай прападае, калі такая дурніца. Ці шмат знайшлося б у атрадзе мужчын, якія б дзеля такой смаркачкі адважыліся б рызыкаваць галавой, ратаваць яе ад вайны. А вось ён рашыўся, сышоў з атрада, правёў яе скрозь асіныя паліцэйскія гнёзды, аберагаў, саграваў. А яна? Чым за ўсё гэта заплаціла? Яе так і так бы схапілі немцы і вытраслі б усе патрэбныя ім звесткі. Дык няхай жа яна паслужыць яму, выратуе зараз яго жыццё. Вядома, сумленне яго мучала, але ён пастараўся не прыслухоўвацца да сваіх думак: «Калі прыслухоўвацца да сумлення, хутка адкінеш капыты».
Гаспадара ўсё не было, Антон спытаў у гаспадыні: «Твой куркуль не ўцёк?» Тая адказала, што не ўцячэ, а прывядзе каня.
15
Зоська і не заўважыла, як задрамала, скурчыўшыся на халоднай падлозе. Яна адчувала трывогу, не разумеючы яе прычыны. У сне перад ёй рассцілалася вясновае зялёнае поле з белай званічкаю касцёла. Яна не адчувала сябе фізічна, але ведала, што існуе, хтосьці добры павінен быў вось-вось з’явіцца перад ёй. Зоська ведала, з ім трэба трымацца паважна. Навокал былі людзі, яны таксама чакалі «яго». Раптам Зоська ўбачыла, што яна лёгка і свабодна лунае над натоўпам, потым ацяжэла і стала рэзка зніжацца. Людзі беглі за ёй, спрабуючы схапіць яе доўгімі рукамі, яна, імкнучыся ўхіліцца, замахала рукамі, якія паступова пераўтвараліся ў чорныя крылы птушкі. І сама Зоська ператварылася ў птушку. Але крылы не дапамаглі ёй ўзляцець, яна апынулася на зямлі сярод снежнага поля. Пасля яна нібы аддзялілася ад птушкі і ўбачыла яе з боку, распластанай на снезе. Птушка памірала, і разам з ёй у невыразнай роспачы, здаецца, канала Зоська.
Але не, яна не памерла, прачнулася з адчуваннем, што сітуацыя змянілася. Антон адкрыў ўваходныя дзверы, у якія ўвайшоў гаспадар і за ім яшчэ трое ўзброеных людзей. Сяржант загадаў аднаму з тых, хто прыйшоў абшукаць Антона. Галубін спалохана апраўдваўся, што ён свой, «з Сувораўскага…» Зоська зразумела, што яны з Ліпічанскай брыгады. Антон сказаў, што яна таксама з Сувораўскага, а звязаў яе таму, што Зоська хацела перакінуцца да немцаў. «Ілжэш», – закрычала дзяўчына. Адзін з тых, хто прыйшоў пазнаў яе, нават назваў імя. Зоська запярэчыла, што гэта Антон меўся перайсці да немцаў, гаспадар можа пацвердзіць. Але гаспадар мала што зразумеў у лаянцы Зоські з Антонам і не ведаў, хто кажа праўду. Зоську развязалі. Цяпер звязалі рукі Антону, накінулі паўшубак і павялі з сядзібы. Зоську таксама ўзялі з сабой. Ёй нічога не заставалася рабіць, як пакорліва ісці па снежным полі: яе нечаканыя выратавальнікі кудысьці спяшаліся. Сяржант некалькі разоў загадваў: «Салей, шырэй крок!» Зоська зразумела, што яны адыходзяць ад Скідзеля ў бок Нёмана, але што яна магла зрабіць, яе вялі як арыштаваную, нічога не тлумачылі. На яе баку была праўда, і, здаецца, з’явіўся заступнік, гэты во спрытны таўстунок Пашка, які яе недзе бачыў і ведаў яе імя. А між тым зусім развіднела. Антон спытаў аб становішчы на фронце. Яму адказалі, што «Сталінград даў немцам у зубы, паперлі немцаў пад Сталінградам». Антон здзівіўся. Сяржант адказаў, што «падавіліся немцы Сталінградам, на шэсцьдзесят кіламетраў іх адкінулі. Фронт прарваны». Зоська маўчала, яе душа радавалася ад гэтых вестак. Сяржант загадаў спыніцца ў хмызняку, паслаў Салея ў разведку. Сяржант і Пашка пачалі есці. Зоську не цікавіла ежа, яна думала, як вырвацца з-пад апекі гэтых людзей.
16
Антон быў аглушаны пачутым. Можа быць, ён павінен быў дзякаваць Зосьцы за яе выратавальную ўпартасць, паспрабаваць памірыцца з ёй. Новы паварот у вайне вымушаў Антона перагледзець свае ранейшыя рашэнні, перайначыцца ў адпаведнасці з новымі абставінамі. Трэба было неяк угаварыць партызан развязаць яму рукі. Яго магла выручыць толькі Зоська. Салей усё не вяртаўся. Сяржант падняўся з рова наверх і паклікаў да сябе астатніх. На сярэдзіне схілу Антон паслізнуўся і ўпаў. Падымацца са звязанымі рукамі было амаль немагчыма, усё ж ён усё ж неяк выкараскаўся, пакідаючы на снезе крывавы след. Зоська падышла і абцерла кроў з падбародка Антона, але зрабіла гэта абыякава. Вярнуўся Салей, далажыў, што Сівага ўзялі, праз беразнячок не прайсці – там аблава. Полем таксама нельга – з вёскі ўбачаць, можна паспрабаваць прайсці ўздоўж «чыгункі», паўзком. Партызаны пра нешта пачалі ціхенька раіцца, здаецца, яны хацелі расстраляць Антона, які прадстаўляў для іх пэўную небяспеку. Галубін спалохаўся, стаў тлумачыць, што восем месяцаў ваюе супраць немцаў, ён свой: яны не маюць права ладзіць самасуд. Ён звярнуўся па дапамогу да Зоські: «Скажы ім: я не вораг! Ты ж ведаеш, я чэсна ваяваў і чэсна ваяваць буду. Ці мала што паміж намі здарылася! Пры чым жа тут яны? Скажы, Зося!» Зоська маўчала, але ў рэшце рэшт прамовіла, што ён свой, яго не трэба забіваць. «Я па злосці!» Антона развязалі, але зброі не далі. Зоська зноў зрабіла спробу адпрасіцца ў Скідзель, але і на гэты раз ёй адмовілі. Яна прыстрашыла, што партызаны зрываюць яе заданне. Сяржант рашуча запярэчыў: «Вы самі сарвалі сваё заданне», – і рушыў наперад. Ён ішоў першым, за ім — Паша, Антон, Зося, апошнім быў Салей. Сяржант загадаў яму страляць у Антона, калі той паспрабуе ўцячы.
17
Зоська ледзь душыла ў сабе раздражненне: даводзілася ісці невядома куды, яе ахоплівала трывога за нявыкананае заданне. «Яна даўно прапусціла ўсе тэрміны, парушыла ўвесь парадак, наблытала і ўсё ўскладніла. Яна шкадавала, што заступілася за Антона, верагодна, без яго было б лягчэй, ён заслужыў, каб яго расстралялі. Але ў суддзі яму яна не гадзілася, яна наогул нікому не гадзілася ў суддзі, таму што шмат у чым сама была вінаватая». Яна вырашыла не ўмешвацца ў справу Галубіна. Вось прыйдуць у атрад і няхай тады яго судзяць. На гэта ёсць людзі болей разумныя і больш рашучыя за яе.
Між тым група рухалася даволі хутка, ісці было лёгка, але лес неўзабаве скончыўся. Трэба было прабегчы адкрытым полем да насыпу чыгункі. Прабегшы адкрыты прастор, яны залеглі за насыпам, потым прыкладна кіламетр пераадолелі прыгінаючыся і кароткімі перабежкамі. Насып станавіўся ўсё ніжэй і ніжэй, амаль нараўне з зямлёй. Далей прыйшлося паўзці. Зоська хутка прамокла, але не адчувала холаду. Зоська старалася не адставаць ад Антона і ўсё-ткі адстала. Яе абагнаў Пашка. Яна чакала, што зараз абгоніць і Салей, але ён упарта трымаўся ззаду. Зоська разумела, трэба паўзці хутчэй, але не магла.
Зусім недалёка наперадзе з папярэчнай дарогі цягнуліся да чыгункі некалькі вазоў з седакамі. Пакуль яны, мабыць, нічога не прыкмячалі ў канаве, але, пад’ехаўшы бліжэй, ўбачаць усё. Зоська абмерла, пакуль не пачула вокрык Салея: «Бягом! Бягом, ты, не бачыш?!» Яна кінулася за сяржантам, Пашкам і Антонам. Цяпер самае страшнае для яе было адстаць ад астатніх. Пачуліся стрэлы. Яна ўпала, але тут жа ўскочыла і кінулася наперад. Немцы беглі да лесу, спрабуючы адрэзаць партызанам выратавальны шлях. Сяржант скамандаваў: «Наперад!» – і ўсе пабеглі, праз некаторы час зноў залеглі, адстрэльваючыся ад немцаў і паліцаяў. Зоська амаль дабегла да сасонніку, збіраючыся пераскочыць канаву, як яе галаву зачапіла куля. Зоська не ўпала, а працягвала бегчы далей. Яна азірнулася і ўбачыла Антона, які бег з вінтоўкай. Прабегшы крокаў дваццаць, Галубін зноў азірнуўся і стрэліў. Зоська жахнулася: іх наганялі паліцаі. Сяржант з Пашам кудысьці зніклі; Антон абмінуў Зоську і схаваўся ў хвойніку. Яна накіравалася туды ж. Цяпер Зоська спадзявалася на Антона. Паліцаі, здаецца, адсталі. Яна цягнулася па слядах Галубіна.
18
Антон чакаў Зоську – а што яму яшчэ заставалася, не бегчы ж наўздагон за гэтым баламутам-сяржантам. Цяпер Антону ніхто не быў патрэбны. Ён здабыў вінтоўку забітага Салея, але, убачыўшы параненую Зоську, пашкадаваў яе. Ззаду пачуліся галасы паліцаяў. Антон павёў Зоську далей. Ён адарваў палоску ад сваёй сподняй кашулі і перавязаў Зоськіну рану. Перавязваючы яе, Антон адчуваў непадуладнае пачуццё спагады і амаль неадольнай фізічнай гідлівасці. Паліцаі адсталі. Антон дапамог Зосьцы ўстаць, з кароткімі перапынкамі яны перайшлі поле і ўвайшлі ў наступны хвойнічак. Зосьцы было цяжка, але яна ўпарта ішла наперад. Антон даўно не пазнаваў мясцовасці, ішоў наўздагад. Яны выйшлі да грушы-дзічкі. Тут жа былі навалены камяні, сабраныя з поля. За імі можна было схавацца ад ветру. «Вунь вёска, бачыш? – кіўнуў Антон Зосьцы, калі тая прыплялася да грушы». Зоська адказала, што гэта Княжаводцы, тут яна была летам у сяброўкі. Антон узрадаваўся, будзе дзе схавацца. Пакуль жа варта было перачакаць да цемры. Антон спытаў, што яны будуць рабіць далей, але яна прамаўчала.
Галубін сердаваў на сябе, што паспяшаўся, пачакай ён яшчэ два дні, даведаўся б пра перамогу пад Сталінградам. Ён зноў падумаў, можа быць, Зоська выратавала яго ад неабдуманага кроку. Антон спытаў дзяўчыну, дзе жыве яе сяброўка? Калі з гэтага канца, можна паспрабаваць прайсці цяпер, не чакаючы вечара. Зоська пацікавілася, хіба ён не ў Скідзель збіраецца? Антон адказаў, што яму трэба вяртацца ў атрад. Зоська здзівілася змене планаў Антона. Ён патлумачыў, што ў сувязі з перамогай пад Сталінградам ход вайны мяняецца. Антон вяртаецца да звыклага для яго жыцця. Вось толькі трэба памірыцца з Зоськай. Ён прасіў яе не злавацца. Але Зоська катэгарычна адказала: «Не ўжо, мы не паладзім». Антон папрасіў Зоську напісаць камандзіру, як ён дапамагаў ёй, прыкрыў групу, якая пераходзіць чыгунку. Зоська здзівілася, навошта пісаць, хіба ён яе хавае?
Пачало цямнець. Зоська пачала збірацца ў вёску. А ён хай ідзе за Нёман. Антон зло спытаў: «Не давяраеш?» – «Не давяраю». Антон быў пакрыўджаны. Ён ёй дапамагаў, выратаваў на «чыгунцы», не кінуў параненую, а яна так настроена да яго. Прыйшоўшы ў атрад, яна ўсё там выкладзе пра яго размовы. Антон папрасіў Зоську нікому не казаць, што ён хацеў з ёю ў Скідзель. Але яна запярэчыла: «А што я заместа скажу? Што праспала з табой ночу ў аборы, што не дайшла да Скідзеля, бо заначавала на хутары? Што праваліла гэта заданне, бо даверылася табе? Што я дурніца, ідыётка і прадажніца, якую трэба пад суд?» Антон пакрыўдзіўся, яна хоча выгарадзіць сябе, патапіўшы яго. Зоська запярэчыла, яе загубіла ўласная дабрыня. Антон сказаў, што ён жа не вораг. Зоська ўпэўненая, бываюць свае горш за ворагаў. Антон ад гэтых слоў затросся ў гневе. Ён памятаў зробленае ім дабро, за якое яна старалася адплаціць злом. Ён аблаяў яе. Зоська з цяжкасцю паднялася і пайшла да вёскі. Ён з нянавісцю глядзеў ёй услед. Закінуўшы стрэльбу за спіну, сабраўся крочыць за Нёман. З гэтага часу шляхі іх разыходзіліся. «Ён прайшоў дзесятак крокаў ад грушы і ў разгубленасці спыніўся, уражаны новай думкай: а раптам ёй пашанцуе? Яна знойдзе ў вёсцы знаёмую і раскажа пра ўсё, што адбылося. Рана ці позна пра гэта стане вядома ў атрадзе…» Не. Ён гэтага не можа дапусціць. Антон паклікаў Зоську, але яна не спынілася. Ён ускінуў вінтоўку, прыцэліўся і плаўна спусціў курок. Зоська ўпала і цёмным плямай ляжала на снезе. Ён перазарадзіў вінтоўку, але другога стрэлу, напэўна, не спатрэбілася. Да таго ж апошні патрон трэба было пакінуць на які крайні выпадак.
19
Зосьцы было кепска, балела ў баку і было цяжка дыхаць. Яна не магла зразумець, што з ёй здарылася, толькі адчула, што памірае, і ўся страпянулася спалохана.
Яна зразумела, што ёй пагражае, і набралася рашучасці супрацьстаяць смерці. Зоська яе баялася і вельмі хацела жыць. Дзяўчына зразумела, што ляжыць на снезе і памірае, яе засыпае снег і хутка ўсю засыпле, таму яна саўганула адначасова рукамі і нагамі і страціла прытомнасць. Калі свядомасць вярнулася, Зоська прыгадала, што ішла ў вёску, а Антон стрэліў услед. Яна не хацела плакаць, але слёзы самі ліліся з вачэй. Яна сабрала рэшткі сіл і павольна папаўзла наперад. Паўзла доўга, здавалася, цэлую вечнасць, губляла прытомнасць. Зоська імкнулася дапаўзці, каб папярэдзіць людзей аб гэтым здрадніку. Інакш ён вернецца ў атрад, улезе ў давер і зноў прадасць некага у зручны момант. «Прадаць, ашукаць, паздзекавацца яму нічога не варта, бо для яго не існуе маральных законаў, ён заўжды будзе такі, якім яго павернуць абставіны. А абставіны на вайне – рэч зменлівая, такі ж зменлівы паміж іх будзе Галубін». Зоська не была ўпэўненая, што хопіць сіл дабрацца да людзей, але толькі яны маглі дапамагчы ёй. Было б жахліва ў адносінах да сябе, маці, таварышаў, якія паслалі яе з лесу, пайсці і не вярнуцца, як не вярнуўся з задання іх першы камандзір Кузняцоў, не вярнулася група Сураўца, не вернецца забіты на чыгунцы Салей… Не, яна павінна сабраць усе сілы, не паддацца смерці і вярнуцца ў лес. Зоська спалохалася, раптам вернецца Антон, каб дабіць яе. Чаму ён не прыкончыў яе адразу, можа палічыў мёртвай? Ці спяшаўся ўцячы? Яна нарэшце дабралася да агароджы, спрабуючы яе пераадолець, выламала жэрдку і стала ёю стукаць, дзесьці забрахаў сабака. Зоська ўзрадавалася, што яе пачуюць, і страціла прытомнасць.
20
Назаўжды развітаўся з Зоськай, Антон адчуў палёгку, быццам скінуў з плячэй велізарны клопат. Цяпер не было сведак яго слабасці, ён зноў чысты, сумленны, бязгрэшны ў адносінах да радзімы, людзей і сваіх таварышаў. Забіўшы Зоську, ён не адчуваў пакут сумлення: сама вінаватая, загінула праз свой дурны характар. Ідучы па полі, Антон прыдумаў, як растлумачыць сваю трохдзённы адлучку: хадзіў па вёсках, хацеў разжыцца абуткам. Ён не раз папярэджваў камандзіра ўзвода, але той не рэагаваў. А які з яго партызан зімой без абутку?
Спыніўшыся аддыхацца, Антон убачыў, што ён ужо праходзіў тут з Зоськай, наперадзе відаць была знаёмая груша. Калі ісці хуткім крокам, дарога зойме хвілін дваццаць. Ён не разумеў, навошта яму трэба было ісці туды, стала амаль неабходна яшчэ раз пабываць на тым месцы, зірнуць на мёртвае цела Зоські і з палёгкай рушыць за Нёман. Антон абабег усе поле, але дзяўчыны не было. Ён наткнуўся на ледзьве прыкметны след. Ён зразумеў, што не забіў, а толькі параніў Зоську, раззлаваўся на сябе за тое, што пашкадаваў патрон і загубіў сваё жыццё. Куды ж ісці? Шлях у атрад яму закрыты. За трыццаць гадоў жыцця Антон не прывык прызнаваць сябе вінаватым, заўсёды гатовы быў абвінаваціць іншых. У дадзеным выпадку папярок яму недарэчным чынам стала партызанская разведчыца Зося Нарэйка, віноўніца ўсіх яго бед.
Амаль машынальна Антон брыў на той польскі хутар, дзе так няўдала правёў апошнюю ноч з Зоськай. Ён аслабеў і адчуваў, што засынае на хаду, акрамя гэтага яшчэ і збіўся з шляху. Потым агледзеўся і зразумеў, што знаходзіцца блізу аборы, дзе напярэдадні пераначаваў з Зоськай. Вакол не было відаць чалавечых слядоў, ён увайшоў у цемру і прылёг на салому: добра б хоць трохі падрамаць, дваццаці хвілін яму б хапіла, каб зняць атупеласць.
Антон падумаў, як усё змянілася за двое сутак. Яшчэ нядаўна была побач Зоська, з ёй ён звязваў свае, хай прывідныя, але надзеі на будучыню. Потым яны разышліся ворагамі. «Жыць на гэтай зямлі разам з Зоськай зрабілася нельга». Ён ніяк не мог зразумець, чаму трапіў у залежнасць ад гэтай смаркачкі? Пасля свайго ранення яна ўжо дыхала на ладан, адной нагой стаяла ў магіле, і ён толькі ціхенька штурхнуў яе. І тым не менш яна выжыла, недзе схавалася, і па-ранейшаму ўлада над яго лёсам знаходзіцца ў яе руках. Потым ён задрамаў, здавалася, на пяць хвілін. Яго разбудзіла незласлівая лаянку і панукання каня. Антон выскачыў з кубавой і ў праёме варот убачыў сані. У іх на каленях стаяў мужык і паганяў каня.
Антон спытаў хлеба. Мужык адмоўна пакруціў галавой. Ён едзе ў Скідзель па доктара, сам з Княжаводцаў, дзе няма ні паліцаяў, ні партызан. Антон пацікавіўся, для каго патрэбны доктар? «Для дачкі…» – адказаў той. Антон, не даючы старому апамятацца, спытаў: ці не для Зоські Нарэйка са Скідзеля? Мужык быў так напалоханы, што не мог нічога адказаць. Антон зразумеў, што лёс дае яму яшчэ адзін шанец. Ён закрычаў, каб мужык тэрмінова вёз яго ў Скідзель. Галоўная справа цяпер для Антона – паспець.
21
Зоська цалкам спадзявалася на людзей, якія прыйшлі ёй на дапамогу. Яе перавязалі, спыталі, хто яе параніў, але не было сіл адказаць. Ёй далі малака. Зоська ў трызненні ўяўляла сябе маленькай, яна хварэла, маці гэтак жа даглядала за ёй, паіла малаком. Зоська не можа памерці, бо яна не пакіне сваю маму адну. Мама – галоўная радасць яе жыцця, гэтак жа як і яна для маці. Людзі казалі, што з твару і характарам Зоська ўся ў маці. Потым дзяўчына пачула размову і слова «доктар». Зноў ўспаміны дзяцінства: святочны стол, яна жыве ў адчуванні хуткага шчасця.
Зоська бачыць над сабой неба і разумее, што яе вязуць на санях. Той самы голас, што прапаноўваў малака, супакойвае Зоську: «Нічога, дзяўчатка, усё будзе добра. Перахаваем цябе ў добрае месца, як-небудзь дасць Бог, ачуняеш. Маладая яшчэ, жыць будзеш, дзетак народзіш. Не век жа гэтай праклятай вайне працягвацца.» Зоська супакойваецца пад цёплым кажушком. Можа і праўда: страшнае ззаду, і яна як-небудзь выкараскаецца са сваёй бяды.
