Увага! Поўны змест
1
Маленькая, кучаравая дзяўчынка была апошнім дзіцём у беднай яўрэйскай сям’і.
Пра бацьку яе, шаўца Айзіка Фунта, раней гаварылі ў мястэчку: «Жыве чалавек: сямёра дзяцей, а селядца на ўсіх купляе аднаго». Апроч дзяцей была яшчэ жонка і цешча; цешча зусім старая, а жонка заўсёды хворая. Айзікаў варштат стаяў перад акном. I часта шавец, пакінуўшы сукаць дратву ці заганяць цвікі, задуменна глядзеў у акно і ледзь чутна напяваў сваю адзіную песню:
Фрылінг тог, майн голдэнэр…*
Толькі і песні было — чатыры першыя словы, ды песня заўсёды была пра вясну, нават калі за цьмяным акном стаяла сумная восень…
I залаты вясняны дзень настаў. Ды толькі ж пасвяціў ён нядоўга — праз паўтара года ў мястэчка прыйшлі фашысты…
Кожнай раніцы п’яныя паліцаі выганялі яўрэяў-мужчын на рынак і там на пацеху сабе наладжвалі дзікую муштру. Вярнуўшыся з рынку, Айзік цяжка садзіўся на калодку перад варштатам, глядзеў у акно, і работа валілася з рук… Хацелася зноў заспяваць сваю кароткую, сумную песню, але цяпер яна не ішла. Думкі бездапаможна таўкліся ў беднай галаве, а слёзы самі капалі часам на зрэбны шавецкі фартух…
— Я дык, можа, пайду, — шаптаў Айзік свайму суседу Міколе, — я дык, можа, вазьму вінтоўку разам з табой, а яны?..
Ён ківаў галавою на хату, поўную дзяцей, а потым крычаў на малую, кучаравую дзяўчынку, што заўсёды была найбліжэй:
— Ася, ідзі да бабулі! Чаго ты тут стаіш?..
Дзяўчынка паслухмяна ішла за перагародку, а бацька ціхенька паўтараў:
— А што з імі будзе, Мікола? 3 імі?..
I страшны дзень настаў.
Шэрай восеньскай раніцай мястэчка разбудзілі стрэлы і жудасны крык…
* * *
Асі цяжка сказаць, як гэта ўсё атрымалася. Дзяўчынка памятае толькі, як праз сон, што ўсе яны беглі паміж платоў і хат завулка, па гразі, а потым нехта падхапіў яе на рукі і панёс. Яна дрыгала нагамі і плакала: «Ма-а-мэ!» I толькі ўжо ў хаце дзяўчынка патрохі зразумела, што з ёй. Чужая бабуля трымала яе на руках і, нахмурыўшы бровы, шаптала:
— Дур-на-я, дур-нень-ка-я, ціха!..
I Ася сціхла. Яна толькі ўсхліпвала і цяжка, глыбока ўздыхала.
— Лезь туды і сядзі, — сказала бабуля, падсаджваючы яе на печ. — Толькі ж глядзі — не плач, каб ніхто не пачуў. I не бойся, я зараз прыйду.
Ася паслухала і сціхла. Каб ніхто не ўбачыў, яна залезла ў самы цёмны куток па печы і з галавой пакрылася дзяругай, а каб ніхто не пачуў — заціснула зубамі руку. Калі малая зусім сціхла і, адкрыўшы галоўку, пачынала прыслухоўвацца, — на камінку мурлыкаў шэры кот, а далёка-далёка за сценамі хаты чуваць былі стрэлы… Дзяўчынцы зноў рабілася страшна; яна забылася на суровы загад і голасна плакала.
— Ма-мэ! — клікала яна тую, хто самы найлепшы па свеце. А потым, згадаўшы таго, хто здаваўся ёй дагэтуль самым дужым, крычала: — Та-т-алэ! Та-тэ!..
Ніхто не адказваў, ніхто не прыходзіў. Стомленая ад плачу і разамлелая ад цяпла, дзяўчынка нарэшце сціхла зусім, заснула.
Прачнуўшыся, яна адразу не пазнала, хто сядзіць побач з ёй, хто глядзіць на яе. Бабуля яе не такая, — яна сівая, і галава яе вечна трасецца, нібы згаджаючыся з усімі: «гут, гут, гут». А гэтая, што глядзіць на Асю, не сівая.
— А дзе мама? — спыталася малая, не ўстаючы.
— На вось, выпі, пагрэйся,— падала ёй бабуля конаўку.
Ася паслухала, села і абхапіла пальчыкамі вялікую цёплую конаўку з малаком.
— А дзе мама? — перапытала яна, глытнуўшы некалькі разоў.
— Пі, пі яшчэ,— гаварыла бабуля.
Ася выпіла яшчэ трохі і заявіла:
— Я хачу дахаты.
Бабуля паглядзела на яе, падумала нешта і спыталася:
— Ты чыя? Відаць, Айзікава?
— У-гу.
— А як жа ты завешся?
— Ася.
— Маленькая яшчэ зусім. Глядзі, што які-небудзь трэці гадок.
— Не-е, мне ўжо, мама казала, пяты.
— Пяты. Заморак ты. Жменя касцей…
I Ася ўспомніла раптам, — гэта ж тая бабуля, што насіла ваду на каромысле. I заўсёды, калі яна ішла па ваду, малыя бегалі навокал яе і крычалі: «Зось, Зось, не зловіш, нябось!» Яна то злосна маўчала, то, паставіўшы вёдры, трасла на дзяцей каромыслам і крычала: «Эх, неахвота толькі займацца!» Тады яна была вельмі страшная, а цяпер вось сядзела, глядзела на Асю, і Асі было зусім-зусім не боязна.
— А я ведаю, хто вы, — сказала дзяўчынка. — Вы — Зось. Вы насілі ваду на каромысле.
— Дурная ты, — адказала бабуля. — Зось — гэта каб быў мужчына, а я ж не мужчына. Я Зося, а дурні кажуць Зось. Ды што табе казаць — малая. Ляж ды спі.
«Зось» ступіла на лаву, з лавы — на падлогу і адышлася ад акна.
— Бабуля, — паклікала з печы дзяўчынка.
— Ну?
— А я дахаты хачу. Хачу да мамы.
— Твая мама сказала, каб ты пабыла ў мяне.
— А тата?
— I ён таксама казаў.
Дзяўчынка памаўчала трохі і спыталася зноў:
— Бабуля?..
— Ну?
— А мама прыйдзе сюды?
— Прыйдзе,— глуха адказала старая. Яна глядзела, прыгнуўшыся, у акно — на сырое, халоднае поле.
У хатцы ціха. Чуваць толькі было — на камінку мурлыкаў шэры кот.
— I тата прыйдзе, бабуля?
— I тата прыйдзе таксама, — адказала старая. Яшчэ цішэй.
* * *
Неяк зімой «Зось» разбудзіла дзяўчынку да свету. Каб Ася не здзіўлялася — чаму так рана, яна сказала, што пойдуць сёння далёка-далёка.
— Туды, дзе мама і тата? — спытала дзяўчынка. — Дзе бабуля? Дзе ўсе? Туды?
— А што ты думаеш, можа, і туды…
Яна не спала сёння ўсю ноч, — сядзела і думала, што ёй рабіць. Дагэтуль усё было добра. Хатка яе стаіць па ўскраіне мястэчка, дзе канчаецца доўгі Балотны завулак і пачынаюцца глінішчы. Хатка маленькая, з адным акном і бляшаным комінам, што вельмі падобны на старую халяву. Ніхто, можна сказаць, не заходзіць сюды, ніхто не жыў паблізу, апроч суседа Якава Мароза. Ніхто не ведаў, што ў Зосінай хаце хаваецца яўрэўскае дзіця. I яна не казала, здаецца, нікому. Праўда, калі яна куды-небудзь ішла — насіць ваду ці пашукаць харчу казе, — Ася заставалася дома адна, пад замком. I вось нехта, відаць, падгледзеў…
Учора, калі яна зайшла да Марозавых, стары Якаў сказаў: «Асцерагайся, Зося. Баюся, што нехта пранюхаў…» Дома старая думала доўга і многа, а потым вырашыла так: «Скулу ім, злыдням, — не на такую натрапілі!..»
Яна дачакалася, пакуль пачало шарэць, і разбудзіла дзяўчынку. Што будзе, то будзе, а чакаць далей нельга. Зося падаіла казу, напаіла Асю цёплым малаком і, закутаўшы яе як найцяплей, панесла прэч з мястэчка — далей ад гэтых нелюдзяў у чорных шынялях!..
«Сабакі, сабакі шалёныя», — думала яна ідучы. Цяжка ступала па рыхлым адліжным снезе, горбілася пад цяжарам, што варушыўся за спіной, і ўпарта ішла, ішла. Калі нямелі рукі і дзяўчынка аб’язджала ўніз, Зося спушчала малую на снег, і Ася тэпала сама. Ды ісці было вельмі далёка, і гэтак страшна станавілася ад думкі, што вось развіднее зусім і на бяду спаткаешся з якім-небудзь сабакам… Старая зноў брала дзяўчынку на плечы, «на барана», і толькі пыталася:
— Не холадна табе?
— Не-а, — адказвала Ася праз хустку, што закрывала ёй тварык па вочы.
— Не холадна, дык і сядзі, — гаварыла старая. I ўсё ішла, ішла…
2
Мінула больш года.
Прыйшла яшчэ адна ваенная вясна.
Вясна, кажуць, прыгожая ўсюды: і ў полі, і ў лесе, і ў горадзе. Ды з гэтым не згаджаўся партызанскі хлопчык Анатоль. I правільна думаў: вясна ў лесе — прыгажэйшая.
Праўда, сонца ўзыходзіць тут трошкі пазней, але гэта яшчэ лепш: пакуль яно паднімецца над лесам ды заблішчыць праз галлё ў акенца лагернай зямлянкі, — можна паспаць даўжэй, а потым нават лічыць, што і ты ўстаў вельмі рана. I наогул усё тут не так, як у вёсцы было. Там раніцай на вуліцы раўлі каровы, а тут яны недзе пасуцца на паляне, і мама кожную раніцу ходзіць туды з вядром. Анатоль спіць на пасцелі з яловых лапак, засланых дзяругай, а сонца ўжо даўно глядзіць у акенца. Сонца хоча, каб хлопчык устаў, і яно прыпякае яго. «Чыхнеш, чыхнеш усё ж такі», — смяецца сонца. I праўда — Анатоль не вытрымаў, чыхнуў. Але спіцца цяпер вельмі смачна, і хлопчык ласа мармыча нешта і паварочваецца на другі бок. Мама вярнулася з паляны, дзе ходзіць Падласка, амаль з поўным вядром малака. Мама хоча таксама, каб хлопчык устаў, пакуль сырадой яшчэ цёплы. Яна казыча Анатолеву пятку, што высунулася з-пад дзяругі, і, смеючыся, кажа:
— Ну, ну, ваяка, устаў бы, ці што…
Анатоль падцягвае нагу і нешта нездаволена бурчыць. Але мама казыча яго за вухам, і вось, зусім прачнуўшыся, ён устае і пытаецца:
— Тата прыехаў?
— Тата прыедзе заўтра, — адказвае мама.
— А хто сёння прыехаў?
Сёння на мове Анатоля азначае — гэтай ноччу. Амаль кожнай ночы хто-небудзь прыязджае ў лагер партызанскіх сем’яў, уцякаючы ад фашысцкага здзеку і смерці. Вельмі цікава бывае, калі прыязджае такая сям’я, — новыя людзі, новыя дзеці, будуецца новая зямлянка. Яшчэ цікавей, вядома, калі прыязджае сам тата. Тады можна пад’ехаць на сядле, патрымацца рукамі за татаву цяжкую вінтоўку!.. Ды сёння ён не прыехаў.
— Сёння прыехалі з Пяскоў, адна сям’я. У Сымонавых начавалі.
— А зямлянку яны ўжо зрабілі?
— Ну што ты, — смяецца мама. — Як жа яны маглі зрабіць без цябе. Вось паснедай хутчэй ды ідзі.
Анатоль спяшаецца. Сёння ён зусім ахвотна падстаўляе тварык, каб мама намыла яго сцюдзёнай крынічнай вадой, больш, як заўсёды, выпівае малака, надзявае пілотку, бярэ свой «аўтамат», і вось ён ужо на дварэ.
Добрай раніцы, сонечны лес!
Праз галлё бяроз і алешын на кусты ляшчэўніку, на папаратнік, на мяккі, сыраваты мох кладуцца светлыя плямы сонца. Лісты на дрэвах варушацца, і цені на імху варушацца таксама. Вострыя верхавіны цёмна-зялёных ялін і святлейшыя шапкі яшчэ больш высокіх соснаў абліты яркім сонечным святлом. Шчабечуць птушкі, недзе далёка кукуе зязюля, а недзе бліжэй — стукае сякера. Анатоль ведае, — гэта спускаюць дрэвы на новую зямлянку. Чуеш — вунь ужо сякера не стукае, а шоргае піла. Чакай, чакай… Ага! Дрэва крактанула, зашумела галлём па галлі іншых дрэў, наехала ўніз і мякка, глуха гупнула на мох. Цяпер зноў чуваць, як чахкае сякера: дзядзька цярэбіць на зваленым дрэве галлё…
А дзе ж будзе тая зямлянка стаяць?..
I тут Анатоль заўважыў дзяўчынку. Зусім незнаёмая дзяўчынка стаіць на дарозе і, адвярнуўшыся ад Анатоля, глядзіць угару, на сасну. Анатолю трэба пазнаёміцца з госцяй, але падыходзіць проста ён не хоча. Ён хаваецца за бярозу, настаўляе свой аўтамат, прыплюшчвае вочы і голасна, звонка крычыць:
— Трр! Тррр! Тррр!..
Усё атрымалася як найлепш, — дзяўчынка ажно падскочыла. Цяпер ужо можна і падысці. Анатоль бярэ аўтамат «на рэмень» і падыходзіць.
— Не бойся, — кажа ён, — я страляю толькі фашыстаў. Гэта я так — пастрашыў цябе.
— Ой, мамачкі, — усміхнулася дзяўчынка. — Буду цябе баяцца, такога маленькага. Я на птушку гляджу. Як яна называецца?
— Таксама мне — не ведае. Гэта ж дзяцел, — гаворыць Анатоль. — Бачыш, як ён падпіраецца хвастом?
— А нашы будуць рабіць зямлянку, — сказала дзяўчынка, усё яшчэ пазіраючы ўгару.
— А мой тата мінёр, ён фашыстам усе цягнікі паўзрывае. Ага!
— Майго таты няма, — уздыхнула дзяўчынка. — I мамы няма, і бабулі, і нікога…
— А хто ж там сячэ? — здзівіўся Анатоль.
— Гэта дзядзька Сцяпан. Я ў іх жыву. Даўно-даўно. Бабуля Зося памерла, дык я жыву ў іх. Я называюся Ася, а ты?
— Я — Анатоль. Раней мама казала Толік, а цяпер я ўжо вырас.
Ася паглядзела на хлопчыка і засмяялася.
— Ой, мамачкі, — сказала яна, як гаварыла заўсёды цётка Марыля, яе апякунка. — Ён вырас!.. Стане на палена, дык свінні па калена. Вырас!.. Маленькі ты яшчэ зусім…
Анатолю гэта не спадабалася.
— Няхай сабе і не вырас, а ў нас ёсць школа, ага!
— Якая школа?
— Якая школа? Зялёная!
— Зялёная? А хто ж яе пафарбаваў?
— Пафарбаваў… Нічога ты не ведаеш. Ідзём вось, пакажу.
— Ідзём!..
Ася ўзяла Анатоля за руку, і яны не пайшлі, а пабеглі.
3
«Зялёную школу» зрабілі нядаўна. Камісар брыгады, ён жа і сакратар падпольнага райкома партыі, прыехаўшы сюды, паглядзеў, што ў сямейным лагеры сабралася шмат дзяцей, і сказаў:
— Нам бы школу адкрыць, таварышы, га?
— Яно-то добра было б, Мікалай Іванавіч, — згадзіліся мужчыны. — А то ж і праўда, растуць яны тут у нас, на лес гледзячы. Але як жа яе, тую школу, зробіш?.. Зямлянку хіба такую разбухацъ — чалавек на сорак — пяцьдзесят?..
— Зямлянку, — усміхнуўся камісар. — А навошта зямлянку? Што, яны сонца не любяць або ў нас сонца няма? Зялёную школу зробім.
I вось партызаны прывезлі і парты, і стол, і сапраўдную школьную дошку. А пакуль яны іх прывезлі, старыя мужчыны з сямейнага лагера выбралі месца над школу і згарадзілі велізарную павець. Праз сцены гэтай павеці відаць былі неба, і сонца, і лес, — бо і сцен тых сапраўдных не было, а проста падпоркі з бярозавых жэрдак. Каб школу не заўважылі з самалётаў, страха была з яловых лап, а падпоркі для хараства дзяўчынкі аплялі дзеразой і кожны дзень прыносілі свежыя кветкі.
Заняткі ў «зялёнай школе» праводзіліся так: пісьмовыя над павеццю, а вусныя — проста дзе-небудзь воддаль, на сонейку.
Анатоль прывёў дзяўчынку пад павець, дзе вучыліся цяпер малодшыя дзеці, такія, як Ася, і трошкі большыя. Іх убачылі праз дзеразу па жэрдках яшчэ здалёк. Дзяўчаткі і хлопчыкі ўжо не пісалі, а толькі глядзелі на іх. «Цёця Тоня», маладая настаўніца, сустрэла гасцей каля ўвахода ў павець.
— Новенькая, — усміхнулася яна. — Гэта ты сёння ноччу прыехала?
Яна прыгнулася і пагладзіла Асю па галаве.
— I валасы ў цябе якія кучаравыя!.. А стужку ты сама завязваеш ці мама?
Тут ужо Анатоль больш не вытрымаў.
— У Асі мамы няма, — сказаў ён. — I таты няма. I нікога няма. Яна жыве ў таго дзядзькі, што робіць зямлянку. Я ведаю, я яе першы прывёў.
— Ты маладзец у нас, — сказала цёця Тоня. — Ты аўтаматчык. Мы цябе сёння пасадзім разам з Асяй, ты ў нас сёння таксама вучнем пабудзеш. Ну, ідзём.
Настаўніца падвяла малых да свабоднай парты і пасадзіла побач.
— Аўтамат трэба зняць і паставіць вось тут. Ён у цябе не выстраліць часам?
Дзеці засмяяліся. Ды Анатоль зусім спаважна зняў з плячэй сваю зброю і паставіў яе каля парты.
— Не стрэліць, не бойцеся, — сказаў ён. — Ён страляе тады, калі я страляю.
Дзеці засмяяліся зноў.
— Дык вось што, Асенька, — сказала цёця Тоня, калі сцішыўся смех. — Ты будзеш цяпер вучыцца ў нашай школе. Яна ў нас, бачыш, якая харошая!.. А колькі будзе сяброў у цябе, паглядзі.
Усе глядзелі толькі па Асю. Яна пачырванела, апусціла галаву.
— Школу сваю мы назвалі Зялёнай, — сказала настаўніца. — Яна не такая, як іншыя школы, бо яна партызанская. А мы ўсе — партызаны. I ты цяпер таксама партызанка.
— Глядзі — сарока,— штурхануў Асю Анатоль.
Ася падняла вочы. I праўда — сарока прысела па елцы, каля самай павеці, і заглянула праз жэрдкі ў школу.
— Скрэ-ке-ке! — здзівілася яна, убачыўшы так шмат маленькіх партызан.
— Сам ты сарока, Анатоль, — строга сказала настаўніца. — Ты ж у школе, ты сёння вучань, і дай мне, калі ласка, гаварыць. Дык вось, Асенька, вакол нашага лесу стаяць партызаны. Не такія, як твой Анатоль, а сапраўдныя — нашы бацькі, браты і сёстры, з сапраўднымі аўтаматамі і вінтоўкамі. Яны абараняюць нас, яны знішчаюць фашыстаў, а мы тут — вучымся.
— Самалёт! — зноў не вытрымаў Анатоль.
I праўда — пачуўся гул самалёта.
— Нічога, Асенька, — сказала цёця Тоня, — ты не бойся. Яны лятаюць кожны дзень. Ды над галінкамі яны не ўбачаць нашай школы. Мы толькі дожджыку баімся, бо тады наша зялёная страха цячэ, і мы бяжым дахаты.
Самалёт набліжаўся. Ён ішоў не над школай, а значна правей.
Аднак Анатоль не вытрымаў.
— Фрыц, на, цю, на! — закрычаў ён, і дзеці засмяяліся, а разам з дзецьмі і Ася.
— Ну, бачыш, Асенька, які ў цябе адважны абаронца, твой Анатоль! — сказала цёця Тоня. — Дадзім яму за гэта сшытак, як ты думаеш?
Анатоль паглядзеў на Асю. Эх, ведала б яна, як модна хацелася яму хадзіць у школу разам з іншымі дзецьмі! I намагаўся ён пайсці ўжо колькі разоў, а толькі ўсё не прымалі, казалі — малы. А цяпер вось выходзіць так, што няхай толькі Ася згодзіцца — і цёця Тоня дасць яму сшытак. Даўшы сшытак, дасць, безумоўна, і аловак, бо як жа пісаць без яго? А з алоўкам і сшыткам ён будзе вучань таксама!
Эх, каб толькі дзяўчынка згадзілася.
Дзяўчынка паглядзела на «аўтаматчыка», паглядзела на цёцю Тоню, зразумела ўсё, усміхнулася і ў знак згоды кіўнула галавой.
Анатолю цяжка ўстрымацца. Яму хочацца крыкнуць «ура!» і выпусціць угару чаргу са свайго аўтамата, але ён маўчыць.
А што ты думаеш, — возьмуць ды зноў адправяць дахаты… Калі ўжо вучань, дык вучань — цярпі!..
4
Коннік ехаў па пушчы адзін. Свяціла сонца, шчабяталі птушкі, а конніку было сумнавата. Ён глядзеў у зялёны гушчар, куды вілася лясная дарога, і на вусны яго прасілася песня.
Фрыліпг тог, майн голдэнэр…—
заспяваў ён амаль зусім нячутна, і песня гучала не ў тон ні сонцу, ні вясне.
Вось ён зноў адзін, без баявых сяброў. А аднаму ды без работы, калі вось так — завёз пакет у штаб злучэння і цэлы дзень вяртаешся назад — не адмахнешся і не адпросішся ад успамінаў пра тую страшную раніцу, калі загінулі ўсе родныя, калі застаўся ён адзін — за калючым дротам, з жоўтай латкай на спіне…
Вясёлы гром, нібы грукат калёс, пакаціўся па небе. Коннік зірнуў угару. Над верхавінамі ялін, што ўздымаліся за палянай цёмна-зялёнай сцяной, уставала шэрая дажджавая хмарка. Часта бывае вясной, што чакаюць, чакаюць дажджу, а хмарка, як быццам гуляючы ў хованкі, ціхенька падсунецца з-за небасхілу і ўжо тады, калі збіраецца сыпнуць дажджом, знячэўку скажа пра сябе гуллівымі перакатамі грому. Ён грукоча, а першыя кроплі — адна за адной — ападаюць ужо на лісце, на траву, на людзей…
З-за зялёнай яловай сцяны дыхнула на конніка вільгаццю. Адчуўшы першыя кроплі дажджу, плечы яго палахліва сціснуліся пад зношанай гімнасцёркай…
— Эй, Каштан!
Конь ахвотна пабег. Але позна ўжо, позна — куды ты ўцячэш! Ды, зрэшты, і ўцякаць няма чаго. I сонца свеціць, і дожджык шуміць — любата!..
Эх, дожджык!.. Каб не ён — не збочыў бы коннік з дарогі туды, дзе зямлянкі, не спыніўся б над дрэвамі. Каб не ён — не пакінулі б дзеці вучыцца, не загарнулі б сшыткаў з недапісаным словам і не пабеглі б дахаты!..
Яны высыпалі з-пад зялёнай павеці, нібы чародка гаманлівых вераб’ёў, імчаліся па вузкай дарозе, па імху, паміж мокрых бяроз і весела, звонка крычалі. Кучаравая дзяўчынка бегла навыперадкі са сваім «аўтаматчыкам» і, даганяючы яго, залівіста смяялася. Яна смяялася, а нехта голасна паклікаў яе, нехта крыкнуў так моцна, што дзеці спыніліся.
— Ася! Ася! — крычаў незнаёмы з вінтоўкай за плячыма. Пакінуў каня і бег насустрач, расставіўшы рукі…
Не, ён не быў незнаёмы для ўсіх, бо дзяўчынка назвала, ускрыкнула і, апынуўшыся на руках у мужчыны, абняла яго шыю рукамі. Ён цалаваў яе, паўтараў адно толькі слова, а дожджык сыпаў на іх, а яна пазірала на бацьку, і вялікае здзіўленне, нават спалох застылі ў вачах малой… Дык, значыць, цётка Марыля казала няпраўду, значыць, праўду казала бабуля Зося — тата прыйшоў!..
Яна прытулілася шчочкай да яго няголенай шчакі і з надзеяй спыталася:
— А дзе мама, бабуля? Дзе Ічэ, Ханачка, дзе ўсе? Яны таксама прыйшлі?
Партызан закружыўся вакол, нібы выбіраючы месца, а потым сеў на мокрую траву, не пускаючы з рук дзяўчынку. Ён нешта гаварыў, паўтараў ёй раз-пораз нешта адно, а слёзы самі каціліся… Ён выціраўся мокрым рукавом, а дождж усё шумеў…
Ужо не толькі дзеці стаялі навокал. Ужо нейкая цётка праціснулася праз натоўп і, убачыўшы на руках у незнаёмага дзяўчынку, амаль што крычала:
— Ой, мамачкі! Асенька, Ася, і няўжо ж гэта бацька?! Ды што ён — з неба зваліўся, ці што?!
— Гэта цётка Марыля, — паказала дзяўчынка рукой. — Я жыла ў іх, таталэ, доўга-доўга. А гэта — дзядзька Сцяпан! А яшчэ ў нас ёсць і Васіль, але ён у атрадзе.
Дзядзька Сцяпан з сякерай у руцэ, — ён не хаваўся ад дажджу, рабіў зямлянку, — падышоў да незнаёмага партызана бліжэй, паглядзеў і спытаўся:
— Твая?
Спытаўся, памаўчаў яшчэ, а потым сказаў:
— Ну што ж, пайшлі, брат, у хату. Мы пакуль у Сымона. Чаго тут будзем стаяць на дажджы.
* * *
Увечары, калі мама загнала нарэшце свайго Анатоля ў зямлянку і пачала распранаць, хлопчык спытаўся:
— Наш тата — мінёр, Асін тата — разведчык, а што лепш?
— Усё добра, сынок, — адказала мама, — абы тут немцаў хутчэй не было. А найлепш яно, хлопчык, тое, што вось дзяўчынка была сіратой, а цяпер і ў дзяўчынкі ёсць тата.
— А чаму ён забраў яе і павёз?
— Ну, чаму ж, — у іх жа там таксама ёсць сямейны лагер.
— А школы ў іх няма?
— Няма, дык будзе…
I пакуль яны так гаварылі, Ася была ўжо далёка-далёка. Яна сядзела з татам па кані і ехала ў дрымучы, цёмны бор. Насоўвалася ноч, але з татам было не страшна. Было толькі не вельмі зручна сядзець, і тата часта браў яе вышэй на рукі. Тады яна зноў пачынала расказваць яму ўсё ад пачатку, урыўкамі, пераскакваючы з аднаго на другое. А таталэ маўчаў, задуманы.
Прытуліўшыся да яго, Ася заціхала і пачынала драмаць. Шумелі высокія сосны, рупліва тупацелі капыты каня, і, заплюшчыўшы вочы, дзяўчынка ўяўляла, што яна плыве на лодцы… Ася ведала гэтае пачуццё, — дзядзька Сцяпан неаднойчы перавозіў іх з цёткай Марыляй за Нёман. Успамінаецца Асі, што яна таксама вось сядзела ў цёткі на руках і, як цяпер гамоніць сонны лес, тады гаманіла вада… А потым на зялёнай, сонечнай паляне з’явіўся той самы хлопчык з аўтаматам. «Не бойся, я страляю толькі фашыстаў», — сказаў ён, а ўсе дзяўчынкі і хлопчыкі з «зялёнай школы» засмяяліся. Смяялася і цёця Тоня. Мілая цёця Тоня!.. Вось і Ася смяецца праз сон. Смяецца і адчувае, што нехта цалуе яе; хто — невядома, але гэта ўсё роўна,— напэўна ж, нехта вельмі добры. А потым чуваць і песня. I Ася прачынаецца…
— Ты спяваеш? — ціха пытаецца яна.
I партызану хочацца расказаць малой пра сваю небывалую радасць, гаварыць ёй, што ў нашай непераможнай краіне так многа добрых людзей, расказаць ёй пра ўсё… Ды ён чамусьці не знаходзіць адпаведных слоў. Ён толькі мацней прыціскае свой скарб да сябе і ціха-ціха гаворыць:
— Зараз, зараз, дачушка, прыедзем дахаты…
А потым зноў пачынае спяваць тую самую песню — пра залаты вясняны дзень. Цяпер яна гучыць, як калыханка.
1950
* Вясняны дзень, мой залаты… (яур.)
