Усе мы госці на гэтай роднай зямлі.
Кожны чалавек нарадзіўся толькі для таго, каб памерці.
Ужо нараджаючыся, мы паміраем: упершыню ўдыхнуўшы паветра, мы выдыхаем яго ў апошні раз.
Час хавае ў сабе і спеліць расстанне.
На вельмі кароткае імгненне з’яўляемся мы ў гэты свет.
Дык навошта прывыкаць да яго так, як прывыкаем мы да вечнасці?
Навошта нам гэтак прагна трымацца за тое, што ўсё роўна неўзабаве, нібы чужую цацку, давядзецца аддаваць?
Усе зважаюць на час, і толькі сам час ні на кога не зважае.
Усе мы лішнія тут?
А гэты свет – чужая цацка, і яна не для нас?
Не, няпраўда, – і не чужая, і менавіта для нас!
Усё, што пасеяў час, – узыходзіць.
I нараджаючыся, чалавек не памірае, а ўпарта жыве, бо паміж першым уздыхам і апошнім выдыхам – такая несхадзімая прастора, такое віраванне і такі шал жыцця, што мы паспяваем начыста забыцца, што свет не вечны, а мы – усяго толькі госці ў ім.
Не, не лішнія мы на зямлі!
I свет памірае для нас паасобку, бо ён памірае з кожным з нас.
Але ён вечны сам па сабе. I жыве пасля нас. I будзе жыць заўсёды. Разам з тымі, хто застаўся хвалявацца на вечных скразняках жыцця.
Так думалася ў самалёце над Арменіяй. Над Эчміядзінам думалася. Куды ўжо даўно прастуе мая душа па сваёй невідомай і нетаптанай сцежцы.
Хоць з вышыні і відаць столькі сцежак і дарог. Зверху ўсё здаецца відней. I ўсё хочацца паправіць.
Навошта, да прыкладу, вунь той дарожцы абгінаць лясок, калі можна прайсці прамей – вунь праз гэтае поле.
I чаму так пятляе рака – робіць столькі лішніх заваротаў, спяшаючыся да мора?
Не, гэта толькі душа імкнецца напрамкі, не зважаючы ні на горы, ні на моры, ні на перашкоды.
А дарога ці сцежка так сабе не робіцца.
Колькі людзі папаходзяць спачатку, папамераюць усюды зямлю нагамі, пакуль адважацца на дарогу, адважацца пачаць яе.
Дарогаю ўсё апраўдана і выверана – кожны яе паварот: калі яна абгінае лес – значыць, так і трэба, значыць, па-іншаму ісці нельга.
Дарога – жывая, яна – для жыцця.
А мы часам не задумваючыся забіваем яе – колькі ў маёй Беларусі абыяка заарана дарог і сцяжын да мёртвых, неперспектыўных вёсак…
Хоць дарога і здаецца нам вечнаю і ўсёадольнаю.
Якой бы высокай ні была гара, яе ўсё роўна пераможа дарога – яна пройдзе па самай вяршыні.
Якой бы гразкаю, непраходнаю ні была нізіна, час і дарога перамогуць і яе – па твані і дрыгве пабяжыць гасцінец ці прасёлак.
Цікава, а ці круціцца яшчэ ў пройме кола самалёта?
Разагнанае зямлёю, яно, і ўзнесенае над ёю, доўга круцілася і ў небе, пакуль не схавалася за срабрыстымі створкамі пад крылом.
Самалёт ідзе на пасадку.
А ў гэты час аднекуль з паўночнага ўсходу, з далёкага ад Эчміядзіна сяла, што схавалася за рабрыстым Памбакскім хрыбтом, выходзіць дзядзька, руплівы дзядзька Ашот, з пеўнем пад пахаю і таксама кіруецца ў Эчміядзін.
Мы яшчэ не ведаем адзін аднаго, не ведаем, што сустрэнемся, але сустрэнемся абавязкова.
Ногі, канечне ж, не самалёт, але яны надзейней: з імі абавязкова прыйдзеш туды, куды задумаў.
Шкада, што на іх можна хадзіць толькі па зямлі. Цікава, ці круціцца яшчэ кола ў люку? А неба, канечне ж, толькі для птушак. I яшчэ для прыдуманых намі самалётаў. Але не для людзей. Чалавек чужы небу. Ён калі і дасягае неба, то толькі ў пазычанай у зямлі, украдзенай у зямлі герметычна закаркаванай прасторы паветра.
Неба – яно для нашага позірку. I для нашай думкі – знізу ўверх – таксама.
Думка знізу ўверх – адкрыццё неба.
Думка зверху ўніз – адкрыццё зямлі.
Мікаэл, сусед па крэсле, расказвае:
– Майго бацьку туркі забралі ў армію. Асталіся ў яго старыя бацькі, маладая жонка і малыя дзеці – аж сямёра. А тут пачалася разня. Бацька ўцёк спачатку ў Персію, затым пераехаў у Францыю. Там я і нарадзіўся. Бацьку зараз за дзевяноста гадоў. Мая маці ў бацькі ўжо другая жонка. А тую, першую сям’ю – усю парэзалі. У бацькі ў Арменіі аставаліся яшчэ двое братоў з сем’ямі. I іх таксама ўсіх…
Ці круціцца яшчэ кола?
А ў дзядзькі, што выходзіць з двара, пытаецца сусед:
– Куды сабраўся, Ашот?
– У Эчміядзін пайду, Карапет.
– А певень навошта?
– Ты ж ведаеш, што я пеўня паабяцаў Богу. Сказаў яму:
«Калі вернецца жывы і здаровы мой сынок, мой Гагік, з арміі, я ахвярую Усявышняму самага лепшага свайго пеўня». Сын, ты ж бачыў сам, вярнуўся яшчэ ўвосень, а ахвяраванне я, нягоднік, затрымаў. Зіма ж ужо, бачыш…
Язычніцтва гэта, але што ж зробіш, калі яно дружыць і з праваслаўным Ашотам.
Жыццё дорыць чалавеку не толькі гора, але і радасць.
Адкрыліся проймы, і з іх зноў выкаціліся колы.
Яны, здаецца, яшчэ круціліся.
Ці то ад таго, як узляталі, не спыніліся, ці то закруціліся ўжо зараз – ад прагі, нецярплівасці хутчэй сустрэцца з цвёрдай зямлёю, хутчэй дакрануцца да яе.
Неба, канечне, для самалётаў, але зямля ўсё ж надзейней. I нагам, і колам на ёй спакайней.
Дзень добры, старажытная зямля!
Зямля Месропа Маштоца, вялікага азбукатворцы, на якога моляцца армяне, бо стварыць азбуку – гэта тое ж самае, што стварыць дзяржаву: была б толькі азбука, а дзяржава знойдзецца!
Зямля векапомных камянёў і мудрых кніг!
Камяні часам бунтавалі, а кнігі запаміналі гэта.
Матэнадаран – сховішча старажытных рукапісаў – усё помніць: у ім спрасаваўся час, спрасавалася вечнасць.
Той час, які ніколі не спыняецца.
Той час, які ніколі не нараджаецца і ніколі не памірае, нідзе не пачынаецца і нідзе не канчаецца.
Старажытныя летапісы, увабраўшы час, расказваюць, як раззлаваліся самі па сабе камяні ў Аюдзоры ў восьмым стагоддзі; як магутны землятрус разбурыў горад Дзвін у дзевятым стагоддзі; як у дзесятым стагоддзі абараняўся ад ашалелых камянёў Звартноц, але так і не змог абараніцца;
як у чатырнаццатым стагоддзі ў руіны ператварыўся Татырскі манастыр з універсітэтам Ані, а пасля рассыпалася і сама сталіца старажытнай Арменіі; як у семнаццатым стагоддзі падземны грымак разбурыў язычніцкі храм Гарні…
«Каменне ўпала на нашы галовы», – ва ўсе часы ўздыхалі каля руін армянскія старыя – і мудрацы, і звычайныя людзі.
Не паспееш абжыцца, а ўжо трэба пакідаць абжытае.
Не паспееш паставіць хату, а ўжо трэба разбіраць яе.
Не паспееш пасадзіць сад, а ўжо трэба яго выкарчоўваць, каб забраць з сабою.
Амаль паўтары тысячы разоў за паўтары тысячы гадоў нашай эры камяні землятрусу падалі на галовы армян.
Колькі ж армян засталося пад гэтымі камянямі?!
А яшчэ кажуць: «Камяні – гэта дзеці землятрусаў…»
Дык якія ж гэта дзеці, калі яны разбойнікі?!
Хаця – усё правільна: якія бацькі, такія і дзеці.
Ад землятрусу і павінен нарадзіцца нягоднік.
«Пайду-ткі я напрасткі», – думае Ашот.
А напрасткі – гэта не заўсёды прама. I не заўсёды па дарозе. Часцей за ўсё – не па дарозе.
Не па дарозе нагам, затое па дарозе сэрцу.
«Ага, пайду напрасткі, – згаджаецца сам з сабою Ашот. – Няхай мяне вядзе ў Эчміядзін душа, а не ногі. I няхай павадыром мне, як і ўсім армянам, будзе наш святы Арарат – гара, якая відна кожнаму армяніну з кожнага кутка Арменіі – з узгорка і з лагчыны, з хаты і з высотніка».
Гара, якая здаецца самаю высокаю ў свеце: яе ж не затапілі нават раз’юшаныя воды сусветнага патопу.
Гара, з якой пасля патопу разляцеліся па ўсім свеце птушкі, разышліся жывёлы, распаўзліся змеі, рассяліліся людзі.
Гара, якую відаць, хоць яна і не бачна.
Гара, якая за стагоддзі стала зоркаю.
Пуцяводнаю.
А па дарозе, думае, я, канечне ж, на Севан зайду, пастаю там над святою, абмялелаю вадою, пацепаюся ў халодных, такіх густых і кудлатых воблаках – яны будуць плысці па маіх нагах, намотвацца будуць на рукі, казытаць будуць мне твар.
У Сардарабад зайду.
Пакланюся там нізка каменным быкам, якія, наставіўшы рогі, гатовы з гонарам сустрэць любую небяспеку, што можа здарыцца на армянскай зямлі.
I Звартноц, вядома ж, не абміну.
Ён па дарозе – і душы, і нагам па дарозе.
Там храм урарційскіх ахвярапрынашэнняў быў.
Язычніцкія храмы пасля таго, як армяне згадзіліся стаць хрысціянамі, разбураліся паўсюль. А гэты – стаяў. Чатыры стагоддзі яшчэ стаяў. Нават каталікос баяўся разбураць. Вельмі многа яшчэ язычнікаў было ў Арменіі.
А ўсё ж разбурылі, а на месцы яго царкву пабудавалі. На падмурку урарційскага храма паставілі.
Торас Тараманян усё сваё жыццё прысвяціў гэтаму храму. Усё даказваў яго форму. А памёр – разабраліся: і праўда, форма такая, якой і ўяўляў яе Тараманян.
А я яшчэ забягу ў Лондан, заскочу ў Парыж, а можа, і ў Нью-Йорку пабуду. Каб родзічаў і землякоў там пабачыць.
Нагам, праўда, гэта далёка, а вачам – блізка.
Чалавек ідзе далёка, а яго душа ідзе яшчэ далей.
Чалавек залежыць ад дарогі, а душа ні ад кога і ні ад чога не залежыць. Яна вольная.
I на зямлі, і на небе вольная.
Сто пар чаравікаў стопча дзядзька Ашот, пакуль дойдзе да Эчміядзіна.
А я – нічога не стаптаў. Самалёт абутак шануе – нічога ў крэсле не рвецца, нічога ў лёце не носіцца.
Толькі што быў у Мінску, а ўжо ў Эчміядзіне.
Эчміядзін – сталіца армянскай веры.
Для армянскай апостальскай царквы гэта як Арарат – з усяго свету глядзяць набожныя і ненабожныя армяне ў бок Эчміядзіна.
Царква святога Карапета.
Васковая свечка і звычайны крыжык няхай будуць мне самым дарагім сувенірам з Эчміядзіна.
Эчміядзінскі храм – гістарычны. Ён першы хрысціянскі храм на тэрыторыі нашай краіны.
Зноў музей. А ў ім кнігі. Тыя, што ведаюць і помняць усё.
Дарэчы, а як дорага каштуе чалавечаежыццё?
Яно унікальнае і бясцэннае – няма такой меркі, якою можна было б вымераць каштоўнасць чалавечага жыцця.
Тым больш – няма такіх каштоўнасцей, за якія б можна было купіць чалавечае жыццё.
I ўсё ж чалавечае жыццё часам можа каштаваць усяго толькі пяць кніг.
Усяго толькі? Цэлых пяць кніг!
Купіць жыццё ні за якія скарбы нельга, а вось аддаць яго за каштоўнасці – можна.
Пяць кніг перапісала за сваё жыццё манашка Маргарыта Алексанян – на кожную з іх адшкадавала па пяць сваіх год.
Пятую не паспела дапісаць, аслепла – працавала ж кожны дзень пры свечках, а гэта, самі ведаеце, якая тонкая і ўважлівая работа.
«Рука мая знікне, а напісанае мною, застанецца».
Трон вярхоўнага патрыярха і каталікоса ўсіх армян Вазгена Першага.
Перламутравы і недасяжны.
Алтар з ружовага, як узыход сонца, мармуру, які нарадзіўся, дарэчы, у Італіі.
Люстры з чэшскага шкла.
На мармуры, прыгожым і таямнічым, малюнкі – яшчэ больш прыгожыя і таямнічыя.
На галаве ў Яго Святасці – чорная накідка, нібы чорны мяшок з крыжам – ён нібы чорная харугва спадае на плечы.
На шыі – знак на ланцужку з выяваю немаўляці; якраз такога, кажуць, знайшлі пасля чарговага землятрусу: як купалі ў ванне, так і ляжыць – маці раздушана, вада раздушана, зледзянела, а яно ляжыць у адубелай вадзе і толькі ножкамі сучыць.
Сівая барада і мудрыя ад тугі і роздуму вочы. Ад чакання бяды і радасці адначасова.
Любой радасці Яго Святасць радуецца разам з народам, у любой бядзе імкнецца супакоіць народ.
«Пасля малітвы і жалобы павернем нашы твары да ашаломленага трывогаю народа і да нашых разбураных гарадоў, са скрухаю і смуткам у сэрцы, але без адчаю, не адчуваючы сябе пераможанымі. Са светлаю вераю, нязломным духам, моцнымі рукамі стойка прымем наш лёс, мужна выцерпім любыя выпрабаванні… Менавіта ў такія хвіліны народы могуць даказаць сваю дабрачынную сутнасць, сілу самаахвярнасці, сапраўдную любоў да Радзімы».
А як інакш скажаш, калі раптам звар’яцеюць камяні?!
Калі пачнуць стагнаць першыя параненыя – без вайны?
Калі аціхнуць забітыя – у мірны час?
– Ай-яй-яй, што ж гэта ты, нягоднік, робіш?! – пляснуў даланёю аб далонь – шорсткаю аб мазольную – дзядзька Ашот.
Певень, як і зняволены чалавек, таемна разбарсаў за дарогу шнуркі, развязаў-вызваліў ногі і, вырваўшыся з дзядзькавых рук, паімчаўся як дуж па дарозе, валакучы за сабою вяроўку.
Але паімчаўся не ў Эчміядзін, а назад паімчаўся, за Памбакскі хрыбет пабег дадому.
Нібы душою адчуў: Эчміядзін блізка.
Нібы сэрцам зразумеў: ахвяравальны двор побач ужо.
А каму, якой ахвяры, скажыце, хочацца хутчэй на той ахвяравальны двор, на тыя ахвяравальныя камяні?
Калі норкі ў Беларусі адчулі, што іх гадуюць не на жыццё, а на каўняры, яны палічылі за лепшае самагубства.
Калі кіпарысы ў Танзаніі зразумелі, што іх гадуюць на драўніну, на знішчэнне, яны самі пачалі ўсыхаць. Ад вярхушак да каранёў.
Кажуць, на кіпарысы напаў нейкі мор, нейкая чума, а мне здаецца, што гэта так-сама самазабойства.
Калі норкі ведаюць, што іх будуць забіваць, – гінуць.
Калі кіпарысы ведаюць, што іх будуць зразаць, – таксама гінуць, паміраюць самі.
А певень бяжыць назад, за Памбакскі хрыбет – абы далей ад зненавіднага ахвяравальнага каменя.
А за ім бяжыць і дзядзька Ашот.
I злуецца: «Ну і сілы ж сабраў у мяне падпахаю, нягоднік, – не дагнаць».
I сам сябе ўшчувае: «А які ж ён нягоднік – яму ж проста дамоў хочацца».
I шкада яму пеўня – самага прыгожага і галасістага ў сяле.
Але што зробіш: паабяцаў Богу.
Вунь Гагік ужо і адпачыў пасля арміі, ужо і ў школе настаўнікам працуе, а ён пеўня яшчэ не аддаў.
Добра, што вяровачка па зямлі валачэцца – з вяровачкаю далёка не ўцячэш.
Дагнаў дзядзька Ашот вяровачку, наступіў на яе, а пасля ўжо і самога пеўня дагнаў.
«Куды ты ўцякаеш, харашун?»
Маўчыць певень. Толькі цяжка дыхае і глядзіць на дзядзьку сваім круглым чырвоным вокам.
Цяжка дыхае певень, цяжка дыхае і дзядзька Ашот…
– Слухай, ты не хочаш зірнуць на наш ахвяравальны двор? – пытаюцца армянскія сябры.– Успомніць сваё язычніцтва?
Вядома ж, хачу!
Я і сам пакланяюся Богу – таму, што ў нас і вакол нас, таму, што ёсць ісціна і ёсць парадак, таму, што ёсць камень і ёсць вада, сонца і трава, дрэва і біяполе, слова і думка.
Цесны двор за храмам і царквою, за апартаментамі каталікоса.
– Дзень добры, дзядзька Ашот! Вы ўжо тут?
Ага, ногі, я ж казаў, зручней за самалёт. Таму, што яны служаць зямлі, а не небу. Ногі, значыць, і самалёт перагнаць могуць.
Стаіць дзядзька з пеўнем падпахаю і не ведае, што рабіць.
Вяровачка з пеўневай нагі да самай зямлі звісае, пыл з дзядзькавых чаравікаў змятае.
Тут ужо многія працуюць: хто авечачку асвяжоўвае, хто нават цялятка не пашкадаваў, аджалеў, а дзядзька з пеўнем стаіць і не ведае, як абысціся: не можа ён зарэзаць свайго пеўня, хоць плач – дома на гэтую справу ён заўсёды ўгаворвае свайго суседа Карапета.
Але свет не без добрых людзей – і тут знаходзяцца памочнікі.
Калі яны руйнуюць пеўня, дзядзька Ашот толькі адварочваецца – самы ж прыгожы за ўсім Памбакскім хрыбтом певень быў, сама голасна ў тым баку ён пяяў.
Свяжуем дзядзькавага пеўня, варым яго ў самым вялізным чане – меншыя ўсе занятыя.
Прыходзьце, убогія і калекі, прыходзьце, бяздомныя і няшчасныя, прыходзьце, уніжаныя і адрынутыя, прыходзьце ўсе, хто халодны і галодны, прыходзьце есці з намі дзядзькавага пеўня.
Дарагі быў Ашоту певень, але яшчэ даражэйшы яму сынок Гагік – ён шчасліва адслужыў у войску, шчасліва вярнуўся з арміі – і зараз дзядзька Ашот аддае Богу Богава.
«Дзякуй, Божа, што ты захаваў мне сына»…
Ядзім дзядзькавага пеўня – аблашчаныя і недарэкі, пры пасадах і беспрацоўныя, пры гальштуках і ў лахманах, – і думаем пра дабрату і міласэрнасць.
Няхай не паміраюць у мірны час людзі!
Няхай і ў ваенны не паміраюць, бо ваеннага часу не павінна быць на зямлі.
I вось ужо мне час развітвацца з дзядзькам Ашотам.
Мне – на самалёт, яму – зноў на ногі.
Мне – на неба, яму – зноў на зямлю: з зямлі і на зямлю, значыць.
I тут зноў звар’яцелі камяні.
Жыццё дорыць чалавеку не толькі радасць, але і гора.
Абваліліся, аселі гарады Ленінакан, Кіравакан, Спітак.
Абвалілася і сяло дзядзькі Ашота – нікога ў ім не засталося.
Ні чалавека, ні пеўня.
Абвалілася і школка, дзе прывыкаў ужо да радаснай працы Гагік, і пад яе руінамі назаўсёды застаўся разам з дзецьмі і настаўнік.
Гагік, які шчасліва вярнуўся з войска…
«Зноў каменне ўпала на нашы галовы!» – як звар’яцелы, закрычаў асірацелы дзядзька Ашот.
Ты чытала, мая зажураная, пра гэта ў газетах?
«Жахлівае землетрасенне абрынулася на Арменію».
«Калі адкапалі аднаго чалавека ў Спітаку, ён падняў рукі ўгору – думаў, што пачалася вайна, і іншаземных выратавальнікаў прыняў за акупацыйныя войскі».
«Гляджу, аж гэта гарыць мой брат. Цела яго гарыць. Я цягну яго, а ён, нежывы, гарыць».
«Выратавальнік з Беларусі. Убачыў, як паднялі пліту, раздушаных маці з дзецьмі, і тут жа ўпаў мёртвы: разрыў сэрца».
«Каменне ўпала на нашы галовы».
Гул самалётаў не сціхае над Ерэванам: гэта свет гаворыць з журботнай Арменіяй.
А пад гэты трывожны гул Яго Святасць каталікос усіх армян думае, як супакоіць Ашота і натхніць на жыццё свой разгублены ад гора народ.
