Звярніце ўвагу! Поўны змест.
У кожнага чалавека, які мусіць жыць на зямлі, павінна быць свая хата.
У яго ж ніколі не было сваёй хаты.
У кожнага чалавека павінна быць свая жанчына, якая б кахала яго,
і свая сям’я, якая б радавала яго.
У яго ж не было ні сваёй жанчыны, ні сваёй сям’і.
У кожнага чалавека, які хоча назаўсёды астацца сярод жывых,
павінны быць свае дзеці.
У яго ж не было сваіх дзяцей.
Кожнаму чалавеку, здаецца, наканавана мець харошых і шчырых сяброў.
Сябры ў яго, праўда, былі. Але яшчэ болей было ворагаў.
Усё жыццё ён шукаў сяброў, а знаходзіў часцей за ўсё ворагаў.
Кожны чалавек нараджаецца вольны і шчаслівы.
Ён жа нарадзіўся ў гэты свет рабом.
Рабом быў яшчэ і не народжаны, бо маці яго Кацярына Якімаўна,
бацька Рыгор Іванавіч адвеку ведалі сябе прыгоннымі сялянамі.
Яны яшчэ толькі цалаваліся, яны яшчэ толькі мілаваліся,
а ён ужо – навырост!– быў рабом!
Так і памёр ён нявольнікам.
Бо хіба можна адчуваць сябе вольным, калі твае браты і сёстры – прыгонныя
і ты не можаш іх выкупіць.
Яны – рабы, і ты, кроўны ім, хоць і адпушчаны, – таксама раб…
Цяжкое, свінцовае неба над укрытаю лёгкім і светлым снегам зямлёю.
Нават праз тоўстыя мікрапорыстыя падэшвы адчуваеш, якая яна, карміцелька,
цёплая пад снегам, якая шчодрая і ласкавая напярэдадні свайго свята – вясны.
Канеў.
Чарнечая гара.
Самая высокая і самая святая гара Украіны.
Свой Казбек, свой Арарат, свая Джамалунгма.
Свае Альпы, свае Кардыльеры, свае Гімалаі.
Джамалунгма Украіны, што завецца так проста і так звыкла – Тарасова гара.
Халодныя, заінелыя прыступкі, адарваныя ад зямлі, вядуць на вяршыню…
Ідзеш над зямлёю – як па небе…
Гэта ж трэба: столькі на яго любай Украіне было хат, – беленькіх, чысценькіх,
светленькіх, дагледжаных, мазанак, святліц ля стаўкоў і рэчак, між мора збажыны
і край стэпу, пад таполямі і з садкамі вішнёвымі пад вокнамі, – столькі гасцінных і
зычлівых хат!
А ў яго не было сваёй хаты.
Сёння любая хата была б рада стаць ягонаю.
Была б шчаслівая, каб ён толькі адчыніў дзверы, каб толькі ўважыў яе.
А ў яго не было сваёй хаты.
Неба над галавою было, а хаты не было.
Страха над галавою была, а хаты не было.
Была, праўда, бацькава хата – падслепаватая, цесненькая халупка, што гаротліва
насунула на самыя вокны страху-кучомку і, нібыта прыжмурыўшыся – адно акно
меншае, другое большае, – думала сваю нялёгкую долю –
яна таксама была прыгоннаю.
I слухала, як стогнуць грэчкасеі і хлебажнеі, з якіх розгамі ды бізунамі
здзіраюць скуру.
Тая хата, з якой ён, самотны хлопчык, збягаў далёка ў стэп –
шукаць вялізныя жалезныя слупы, што падпіраюць неба, –
і адкуль яго ўжо ноччу прывозілі дадому чумакі –
стомленага, уражанага і разгубленага: дык а слупоў жа, ці ведаеце, нідзе няма!
Была яшчэ страха над галавой, калі пасля смерці бацькоў хлапчаня –
адзінаццаць гадкоў і ўжо круглы сірата – наймаецца да дзяка-п’яніцы Паўла Рубана,
крывога Саўгіра, шкаляром-папіхачом. Дзяк змушаў яго насіць ваду,
змушаў чытаць псалтыр над нябожчыкамі, вучыў нават красці.
Але ж ён вучыў хлопчыка і яшчэ сяму-таму – даваў яму чытаць
перапісаныя ад рукі крамольныя вершы Скаварады!
I ўсё ж аднойчы, калі дзяк напіўся з панамаром Іонаю Лымарам і спаў п’яны,
Тараска звязаў яго – самага першага, як яму тады здавалася, дэспата роду чалавечага,
адсцябаў розгамі і ўцёк.
Хіба ж гэта была хата, калі з яе ўцякаць захацелася?
Былі ў яго яшчэ і харомы.
Халодныя, гулкія апартаменты памешчыка Паўла Энгельгардта,
у якога прыгонны Тараска служыў казачком.
У халодным Пецярбургу, куды маленькі раб разам з чэляддзю
прыйшоў пехатою аж з Вільні зімою, па лютаўскіх снягах і маразах –
услед за кібіткаю і вазамі пана.
Але хіба могуць харомы стаць сваімі, калі ў іх табе нічога не належыць,
а твой крык і плач, калі пан б’е толькі за тое, што ты ўмееш і хочаш маляваць,
рэхам адбіваецца ад нямілых сцен?
Праўда, б’юць часцей за ўсё розгамі і не ў харомах, а на стайні, але ўсё ж…
Э не, харомы – канечне ж, не хата: у іх холадна і няўтульна.
Як і ў тых сценах Сената і Сінода, якія ён потым распісваў.
Была ў яго і казённая хата, пра якую ён усё жыццё не мог успамінаць без жаху і
фэблівасці, – задушлівая казарма ў стылых стэпах Заўралля,
куды яго, «як надзеленага моцным складам цела», схаваў ад любай Украіны
сам цар Мікалай Першы, з пісьменніка і мастака зрабіўшы радавога салдата
Арэнбургскага асобнага корпуса і сваёю рукою напісаўшы:
«Трымаць пад найсуровейшым наглядам, забараніць пісаць і маляваць».
Гэтую сваю «хату», дзе амаль нічога не відаць ад дыму, дзе чад, здаецца, і зараз,
калі і мы глядзім, выядае да слёз вочы, ён, расхінуўшы, як занавеску, сцяну,
паказаў нам на сваёй сепіі – карычневата-пыльным малюнку,
фарбу для якога яму, здаецца, аддавала са свайго чарнільнага мяшка каракаціца.
Вунь у паўзмроку сядзяць і ляжаць, як нявольнікі, салдаты,
вісяць шынялі і штаны, стаяць чаравікі і боты, а збоку журбоціцца і ён –
самотны і задумлівы салдат Шаўчэнка.
Здаецца, адсюль, як сцяг ярэмніка, перанесена ў музей і вось гэтая
салдацкая сарочка – яго сарочка, якая прапахла потам і шматлікімі фортамі,
дзе яму давялося гібець.
Але ў яго ж была і ласкавая хата, дзе яму аддалі ў расхваляваныя рукі радасць –
яго вольную:
«1838 г. Красавіка 22 дня, я, ніжэйпадпісаны звольнены ад службы гвардыі палкоўнік
Павел Васільеў сын Энгельгардт, адпусціў вечна на волю прыгоннага мне чалавека
Тараса Рыгорава сына Шаўчэнку, які дастаўся мне па спадчыне пасля нябожчыка бацькі
майго Сапраўднага тайнага саветніка Васіля Васільевіча Энгельгардта,
запісанага па рэвізіі Кіеўскай губерні, Звенігародскага павета ў сяле Кірылаўка,
да якога чалавека мне, Энгельгардту, і нашчадкам маім наперад спраў няма і ні ў што
не ўступацца, а вольны ён, Шаўчэнка, выбраць сабе род жыцця, які пажадае».
Хата, якая яму гэта сказала, і праўда была ласкавая, але яна таксама была не свая:
то была хата Карла Брулова.
Аднак была ў яго і свая хата.
У сэрцы. У душы. Ва ўяўленні.
Намаляваная. Белая-белая. З разнасцежанымі вокнамі – і таму як крылатая.
Вокны, праўда, былі зачыненыя, але яна як бы ўзмахнула невідомым крыллем –
каб іх адчыніць.
Мара!
Ага, усё жыццё ён марыў пра яе – пра сваю хату!
«Пастаўлю хату, свой пакойчык.
Садок-раёчак насаджу».
Яму балела свая хата, і ён крычаў пра яе.
Але жыццё – складанае: мёртвы часам хапае жывога, а жывы
не можа абараніцца ад мёртвага.
Цар Мікалай Першы сачыў за ім і з магілы.
Мудрэц плакаў, а сяму-таму здавалася: смяецца.
Мудрэц стагнаў, а сяму-таму здавалася: прыкідваецца.
«Я толькі хатачку ў тым раі
Жадаў і ўсё яшчэ жадаю,
Каб хоць памерці на Дняпры,
Хоць на маленечкай гары».
I ўлетку 1859 года, у свой апошні прыезд на Украіну – наступнага лета
ў яго ўжо не будзе, – ён шукае месца пад сваю вымраеную хату, пад сваю
выпакутаваную сядзібу.
I знаходзіць гэтае месца – паміж Каневам і сялом Пекары – як ён сам кажа,
«над самісенькім Дняпром».
I ўжо нават план гэтай хаты малюе і пасылае яго свайму брату Варфаламею –
брату не па крыві, а па сэрцу.
Але хата, перш чым папасці ў рукі брата, папала ў Пецярбург –
у Трэцяе аддзяленне.
Перш чым нарадзіцца, яна ўжо стала крамольнаю – трапіла ў палітычна ненадзейныя.
Хата, яшчэ не стаўшы хатаю, ужо стала вязнем.
Яе, яшчэ не народжаную, ужо арыштавалі.
Во як бывае – і сам яшчэ не нарадзіўся, а ўжо раб.
I хата, яшчэ не пастаўленая, а ўжо арыштаваная.
Шаўчэнка не ведаў, што паперад яго на Украіну спяшаўся цыркуляр –
сачыць за ім і дакладваць кожны крок.
Вось так – ён ехаў, а перад ім бег цыркуляр Трэцяга аддзялення.
А цыркуляры ж бегаюць, вядома, хутчэй, чым коні:
гэты дабег да Украіны раней паэта.
Цяжкі, пакутны клопат чакае таго, хто, гнаны, затраўлены, стаўраваны,
уздумае паставіць сваю хату на сваёй роднай зямлі.
«У садзе, кветкамі абвітая,
На ўзгорачку сабе стаіць,
Нібыта дзеўчына, хаціна…»
Значыць, ён марыў пра хаціну, як мараць пра каханую!
Значыць, яму балела яшчэ і каханне.
I балелі вясельныя песні.
«Ой дзяўчына-горліца да казака горнецца…»
«Заграбай, мама, жар, жар…»
«Ісайя, радуйся!» – з надзеяй і хваляваннем прамаўляў ён словы царкоўнай песні,
якою пад час вяселля віншавалі маладых.
I цярпліва, настойліва чакаў свае Прачыстае – на Прачыстую, калі замаўкалі,
прыбраныя, палі і лугі, на яго любай Украіне пачыналіся вяселлі…
А яго Прачыстая так і не настала – абмінула, абышла яго бокам.
Столькі дзяўчат і жанчын на Украіне – прыгожых і годных, ласкавых і добрых,
шчырых і замілаваных, сардэчных і ўзычлівых, спагадлівых і цнатлівых.
А яму не знайшлося жонкі.
Нялёгка, мусіць, было любіць гэтага лабатага, наравістага,
упартага («спатыкаюся, але не каюся») чалавека,
які, кажуць, і купаўся – мужык! – толькі ў адзенні.
Але ж колькі жанчын любяць нахабнікаў і прайдзісветаў,
п’яніц і зладзеяў і лічаць сябе такімі шчаслівымі!
Я не наракаю на жанчын, яны не вінаватыя – проста размінуліся з ім у жыцці.
А колькі самотных жанчын і зараз цярпліва чакаюць свайго суджанага…
Столькі шаноўных жанчын было на яго любай Украіне, а ён быў такі адзінокі.
Столькі жанчын пасля вышывалі яго партрэты – па два гады жыцця
аддавалі на гэта, – а тады яму не знайшлося каханай.
«А мусіць, трэба ажаніцца ну хоць бы з чортавай сястрой», – роспачна ўсміхаецца ён.
Але не, такое ён гаворыць толькі на словах.
Варфаламей, названы брат, які служыў упраўляючым у памешчыка,
хацеў, каб ён ажаніўся з гувернанткаю Наталкай Шулякіўнаю.
Але круталобы раззлаваўся: «Я не хачу сабачай крыві!»
I сам хацеў ажаніцца з наймічкаю Харытаю Даўгаполенка,
якая слугавала князю Лопухаву, а пасля і самому Варфаламею.
Але тая адмовіла яму – відаць, збаялася складаць разам яго і сваю няволю,
яго і сваё гора, яго і свае жабрацкія торбы.
А можа, спалохалася сваіх гадоў: ёй жа ўсяго толькі было васемнаццаць…
«Ой, ён такі стары і лысы. I вусы ў яго сівыя. За яго замуж?»
I праўда, ягонае шчасце – ажаніцца з маладой – мусіць, ужо мінула…
Шкадую, што не знайшлося дзяўчыны ці жанчыны,
якая б палюбіла яго гады і пакуты, яго лысіну і сівыя вусы.
Сумую, што ва ўсёй Украіне не знайшлося жанчыны,
якая б падзяліла з ім яго сум і адзіноту, яго нядолю і няволю.
А потым і думаю: а можа, гэта і добра?
Геніяльны чалавек, мусіць, не можа быць шчаслівы.
Яму, здаецца, наканавана быць няшчасным і адзінокім.
Геніяльнасць патрабуе адзіноты, бо адзінота – чорны хлеб геніяў.
I ўсё ж жанчына была заўсёды з ім.
Як і хата – у думках, ва ўяўленні, у сэрцы, у душы.
Як і Бог – наканаваная і непазбежная.
Спачатку гэта была маці Кацярына Якімаўна.
Як яна са старэйшаю сястрою, таксама Кацярынаю, умела размалёўваць
белую-белую печ!
Была і малодшая сястра Ярына.
Якую яна сарочку палатняную вышыла Тарасу!
Потым была яна, Кацярына. Якую ён сам нарадзіў. I якую гэтак кахаў.
О як ён шкадаваў яе, пакрыўджаную лёсам і прыхаднем! Няшчасную.
Гнаную бядою. Зняважаную, адрынутую людзьмі.
Людзі гналі, адпіхвалі яе ад сябе, а ён гарнуў да сэрца.
Хіба можна так любіць сваё дзіця?
Можна, бо ты, стварыўшы яго, найперш за яго і адказваеш.
Як любіў ён яе – намаляваную і жывую: яе твар, яе закрытыя вочы,
пад павекамі якіх угадваюцца цёмна-вішнёвыя, як ягадкі, зрэнкі;
яе пульхныя вусны, якія, здаецца, яшчэ не астылі, не амяглі ад пацалункаў;
яе шыю, яе вінавата-цнатлівыя грудзі, якія двума сарамлівымі грудочкамі
ўпрыгожваюць белую кофтачку; яе чырвоны, здаецца, ядвабны пярэднічак,
які, хаваючы, адкрывае крыху пакруглелы жываток, радасны ад няшчаснай надзеі,
бо радзіць жа – заўсёды радасць; яе рукі, якія трымаюць пярэднічак, нібыта ўжо
лашчаць таго, хто яшчэ мусіць, гаротны, нарадзіцца.
Ён быў закаханы ў сваю Кацярыну і высакародна абараняў яе.
Хіба мог абыякавы чалавек так адчуваць яе годнасць, яе жаль і слязу, яе цярплівасць?
I казашку Кацю ён любіць. Тую, што на яго малюнку беражліва закрывае рукою
святло ад свечачкі, а яно, гэтае святло, адбіваючыся ад яе далонькі, нібы белая кроў,
прылівае да прыгожага твару.
Кацярына – маці. Кацярына – сястра. Кацярына – гераіня.
I нават казашка – Кацярына.
I ён іх любіць, як любіць усіх жанчын свету.
I толькі адну жанчыну, і толькі адну Кацярыну ён ненавідзіць,
бо яна для яго і не Кацярына, і не жанчына, а такі ж вурдалак, як і Мікалай Першы, –
яна для яго вораг, бо яна – Кацярына Другая.
Колькі жаночых партрэтаў ён напісаў!
Колькі жаночых вачэй назаўсёды пакінуў несмяротнымі!
Вунь яны і сёння глядзяць на нас з той далёкай і ўжо мёртвай далечыні.
А яны глядзяць – жывыя!
Вясёлыя і задумлівыя, сумныя і бесклапотныя, радасныя і цнатлівыя,
захопленыя і спагадлівыя.
Ён любіць усе гэтыя вочы, бо яны для Мудраца толькі розны стан
адной і той жа жанчыны, адной душы, якую ён мог бы любіць усё жыццё.
О колькі ў яго нерастрачанай радасці, ласкі і дабрыні да жанчыны!
Як ён усіх іх любіць!
Бо хіба можна без любові так радавацца вуснам, вачам, рукам…
Бо хіба можна столькі святла і замілаванасці аддаць незнаёмаму,
абыякаваму для цябе твару?
Жанчыны любай яго Украіны.
«Што за прыгажосць бездакорная! – захапляецца ён імі. – Не бачыў нічога
падобнага да гэтай невыказнай прыгажосці… Чароўнаму Рафаэлю
і ў сне не снілася такая прыгажосць і гармонія ліній. А славуты Канова
ўшчэнт разбіў бы сваю цукровую «Псіхею», калі б убачыў гэты цуд».
Сляпая з дачкою.
I яна – прыгожая, і яна – яго каханая.
Як ён спачувае яе вечнаночным вачам, як гладзіць яе чуйныя рукі,
адчувае і сам, як натужна гудуць здарожаныя, трывожныя ногі –
куды яны яе, цемравокую, павядуць?
I дзяўчынку-павадырку, што паклала галоўку на матчыны калені і заснула,
таксама любіць – хіба не бачыце, як лашчыць ён яе бацькоўскай рукою,
а тая, стомленая дарогаю, спіць і нічога не чуе?
Для ўсіх жанчын ён просіць толькі долі і шчасця.
I ўсіх шкадуе.
Каго любіць, таго і шкадуе.
А каго шкадуе, таго і любіць.
Шкадуе сіротку-наймічку Мар’яну, якую сустрэў калісьці ў сяле У’юнішчы,
і якой падарыў грошы на хусцінку, і якую, ведаючы, як ёй будзе цяжка ў жыцці,
адно толькі просіць:
«Не цвіці ж, мой цвеце новы,
Цвеце не развіты,
Завянь ціха, пакуль сэрца
Тваё не разбіта».
Ён шкадуе і княжну Рагнеду, бо Уладзімір, напаўшы на Полацк, забіўшы Рагвалода,
«поя княжну, растлив ю».
Ён шкадуе і тую сунаміцянку, якую – голую і гарачую! – кладуць разам з іншымі
дзяўчатамі-рабынямі ля старога і ўжо халоднага цара Давіда – каб сагравалі яго.
Шкадуе – значыць любіць і іх.
Ён любіць Яраслаўну, ён любіць Ладу – стараславянскую міфалагічную
багіню кахання і вясны.
Любіць і яе, Лікер’ю Палусмакаву, на якую пасля Харыты
абрынулася ўсё яго каханне, абваліліся ўсе яго мары і надзеі.
Ці можа вытрымаць такое звычайная жанчына?
Усіх іншых ён любіць здалёку, бо ўсё гэта для яго жанчыны-прывіды.
Недасяжныя ідэалы, да якіх няма звычайных дарог.
Лікер’я – жывы чалавек.
I да яе ёсць простая, звычайная дарога – па заснежаных або
туманных вуліцах Пецярбурга да дома знаёмых Тараса Рыгоравіча,
у якіх слугавала колішняя прыгонная, а на той час вольнанаёмная дзяўчына,
якую, як і яго самога, прывезлі рабыняю ў сталіцу з любай Украіны.
Яна была падобная на яго Кацярыну.
Жывая – на выдуманую.
Можа, таму ён і закахаўся ў Лікер’ю, бо бачыў у ёй Кацярыну?
Нават пасля, калі маляваў партрэт каханай, ён шукаў у ёй Кацярыну.
Нават кофтачку тую ж, як і на Кацярыне, намаляваў ёй, нават завязаў яе гэтак жа,
нават каснічок здаецца, той жа самы зрабіў.
«Калі я ўпершыню ўбачыла яго, – успамінала пасля Палусмакава, –
падумала, які ж гэта да нас дзядзька зайшоў: стары, непрыгожы…»
А ён кахаў яе і прамаўляў да яе:
«Мая ты любая! Ўсміхніся.
I вольную душу святую,
I вольную руку, мой дружа,
Падай мне…»
Ён кахаў і таму не бачыў тых дваццаці шасці год, што гарою вырасталі між імі:
яму – сорак шэсць, ёй – дваццаць.
Але пры чым тут гады, калі кахаеш?!
Ён рыхтаваўся да свае Прачыстае.
Купіў два залатыя шлюбныя пярсцёнкі.
Слыннаму кралевацкаму ткачу Дзяміду Кашуку, працаю якога захапляўся,
заказаў вясельныя ручнікі з пеўнямі: на Украіне ручнік – сімвал жыцця і смерці,
яго даюць чалавеку ў апошнюю дарогу, яго сцелюць пад ногі маладым –
каб слалася іх сямейнае жыццё.
I яму трэба былі ручнікі, каб ласкаю слалася іх сумесная жыццёвая дарога.
I хату над Дняпром ён збіраўся ставіць не так для сябе, як для Лікер’і.
Нават маладога настаўніка наняў для сваёй неўзабаўнай жонкі –
хацеў, каб яна навучылася чытаць і пісаць…
Але…
Вучацца звычайна за сталом, а ён заспеў іх аднойчы ў іншым месцы…
Так і засталіся пярсцёнкі беспрытульныя – хоць і разам, а паасобку.
Нават у вопісе, зробленым пасля смерці паэта, да сёння шчыміць:
«Пярсцёнкі (два) залатыя, шлюбныя».
I прыгажуны-ручнікі з пеўнямі, што выткаў Дзямід Кашук да вяселля Шаўчэнкі,
давялося пакласці на Тарасову труну, калі яна майскім днём даплыла да Кралеўца.
Таму і хата, яшчэ не нарадзіўшыся, ужо развалілася.
Здарылася так, як і прадракаў ён:
«У мой раёк спадціху-ціха
Падкрадзешся, наробіш ліха,
Запаліш мой самотны рай».
Лікер’я выйшла потым замуж за цырульніка. А цырульнік, ведаеце, не паэт.
Ён піў і біў сваю жонку, развяліся.
I, можа, толькі пасля Лікер’я нешта зразумела.
Прыехала ў Канеў, зняла пакойчык непадалёку ад Чарнечай і кожны дзень
прыходзіла на магілу Тараса Рыгоравіча.
Да самага канца стагоддзя прыязджала яна ў Канеў і, уся ў чорным,
цэлымі днямі прастойвала ля святога ўзгорачка на Вялікай Гары.
Паны давалі ёй грошы – як удаве Шаўчэнкі.
А вартаўнік Іван Аляксеевіч Яддоўскі, які аж пяцьдзесят год самаахвярна і
бескарысліва даглядаў магілу, ганяў яе – не мог бачыць Лікер’ю і казаў,
што яе чорны цень толькі абражае Чарнечую гару.
А ён, Вялікі Пакутнік, так і застаўся адзінокі.
Ён, самотны бесхацінец, у канцы жыцця толькі ў роспачы ўскрыкне:
«О каб з кім сесці, хлеба з’есці ці слова мовіць хоць адно…»
Які ж ён быў адзінокі!
Ва ўсіх людзей павінны быць сем’і і дзеці, а ў яго не было ні сям’і, ні дзяцей.
А як ён марыў менавіта пра сям’ю і дзяцей!
Як маляваў сваю мару – шмат дзе на малюнках святая тройца: ён, яна і яно!
Вось сялянская сям’я. Тая, якой у яго няма і ніколі не будзе.
Бацька, маці і дзіця. I дзед на прызбе.
I яшчэ хата, якой у яго таксама няма і якой ніколі не будзе.
О як ён любіць усё гэта і як прагне спакою і ціхамірнасці!
Такой ціхамірнасці, як, да прыкладу, на яго ж малюнку «На пасецы».
Дзеткі прынеслі бацьку полудзень. I ўсе шчаслівыя – і бацька, і дзеці.
Дрэвы шчаслівыя, пчолы шчаслівыя, вецер шчаслівы.
Вы думаеце, дзеці пасечніку прынеслі ежу?
Не, яны Шаўчэнку прынеслі полудзень! I ён таксама шчаслівы, таксама замілаваны,
бо гэтыя дзеткі – яго дзеткі.
І казахскія хлапчукі, якіх ён маляваў у сваім выгнанні, – таксама яго дзеці.
I той вунь хлопчык, які распальвае грубку, і той, што ўжо дрэмле каля яе, –
зноў жа яго дзеці, сыны акына Таразі, як яго называлі казахі.
Дзеці-байгушы, дзеці-жабракі, што працягваюць ручаняты і торбы –
просяць міласціну: падайце, не мінайце! – таксама яго дзеці.
I тое малое, што гуляе з катком, – яго малое.
I іншыя дзеці, якія ўмеюць быць шчаслівымі ад самай-самай вобмалі, –
таксама яго дзеці.
Ён іх бацька і ў той жа час раўня ім – па душы Тарас Рыгоравіч такі ж, як і яны.
Нібы вярнуўся ён у дзяцінства, калі, забыўшыся на валоў, якіх пасвіў у полі,
ішоў у стэп, за курганы-магілы, пад якімі адпачываў, нецярпліва ўглядваючыся ў
небасхіл, – ішоў шукаць, дзе канец свету.
Калі прагнуў дайсці да таго месца, дзе неба злучаецца з зямлёю –
цікава, як там жанчыны ўжо не на зямлю, а на неба сцелюць бяліцца ручнікі…
Разам з дзецьмі ён радуецца дробязям: седзячы насупраць расчыненых дзвярэй,
за якімі забаўляецца хлапчук з катом, ён і сам захапляецца гульнёю.
Разам з дзецьмі стаіць ён і пад вокнамі і засмучаецца, што дзяржаўны кулак,
які высоўваецца з акна, не падае дзецям нічога, апрача самога сябе.
Жудасна, калі кулак сам па сабе і ёсць ужо міласціна!
Дзеці пра гэта не ведаюць, а ён, акын Таразі, ведае – дарослы па абліччы,
дзіця па душы.
Здаецца, ён усё жыццё спачуваў сабе, малому, шкадаваў таго Тараску –
казачка, пастушка, ваданоску – і хацеў хоць нечым памагчы яму зараз.
Але хіба можа дарослы чалавек памагчы сабе самому колішняму – малому?!
Хоць ён многае ведае і ўмее.
Скажам, ён умее на малюнку перадаць рух паветра.
Напісаць вецер, напісаць дождж.
Напісаць спёку і халодную ноч.
Напісаць пажар у стэпе – перадаць рух агню, рух гарачага паветра,
ад якога, здаецца, задыхаешся і сёння.
Ці трагічна нізка апусціць лінію небасхілу на малюнку, калі здаецца:
яшчэ крыху – і ўвесь свет перакуліцца ў нейкае іншае вымярэнне.
Значыць, у яго не было сям’і, але было шмат дзяцей.
Аднак кожны чалавек, які хоча быць шчаслівым, акрамя жонкі, хаты,
дзяцей, павінен мець яшчэ сяброў.
О, сяброў у яго было многа!
Сярод іх – і добры грэк Сакрат, і Алег, князь Драўлянскі, і Дыяген, абпраменены,
нібы думкаю, святлом, якое з ім жыве ў бочцы, і гладыятар, які, задаволіўшы публіку,
канае на арэне.
Кароль Лір яго сябра, блудны сын яго сябра, Багдан Хмяльніцкі яго сябра,
Амяллян Пугачоў яго сябра – бачылі, колькі нянавісці, колькі гневу ў яго вачах –
да здраднікаў, якія яшчэ нядаўна прыкідваліся аднадумцамі.
I вочы Кабзара падобны на вочы Пугачова на аўтапартрэце 1849 года –
у іх таксама і здзіўленне, і нянавісць, і гнеў: за што ў салдаты?!
I дзяды з «Суднай рады» – мудрыя старыя, якія судзяць толькі справядліва, –
яго сябры.
I тыя салдаты, якіх караюць шпіцрутэнамі, і тыя, каго караюць калодкаю, –
яна нібы кляп у роце, – яго сябры.
I тыя вязні, што скаваны ланцугамі за ногі, і тыя, чые рукі і ногі ў драўляных
калодках-скрыпніцах, – яго сябры.
Бо ён больш за ўсё цаніў і паважаў у чалавеку годнасць, спавядаўся маральнай
чысціні, разумеў смутак і журбу, ведаў боль – той застаўся ў душы назаўсёды.
«Бо хто гаворыць: люблю Бога, а брата свайго ненавідзіць, – падман ёсць».
Таму кожны кабзар – яго сябра.
Ужо не кажучы пра сляпога кабзара Верасая – ён яму нават свой «Кабзар», той,
які спачатку згубіўся ў моры кніг у халодным Пецярбурзе, каб пасля вырасці
цэлым востравам, цэлым мацерыком, – паслаў і напісаў на ім: «Брату Астапу».
Кажуць, кніга гэтая яшчэ раз, па-новаму асляпіла сляпога Верасая –
ён стаў бачыць.
Душою і сэрцам бачыць.
I Карл Брулоў і Васіль Жукоўскі, канечне ж, яго сябры – мастак напісаў партрэт паэта,
яны прадалі яго на аўкцыёне за дзве з паловаю тысячы рублёў –
менавіта столькі патрабаваў Энгельгардт за свайго раба Тараса.
Прыгонных звычайна мянялі на сабак – галава на галаву, –
а гэты, ці бачылі вы, такую цану загнуў!
I негрыцянскі акцёр-трагік Айры Олдрыдж, партрэт якога напісаў Тарас, –
зноў жа яго сябра.
Сыны рабоў, яны размаўлялі на розных мовах, але разумелі адзін аднаго –
дапамагалі народныя песні: часта бачылі іх на вуліцах Пецярбурга разам –
і іх, і іхнія песні.
I нават царскі сатрап, які дапытваў Шаўчэнку перад тым, як саслаць яго
на Мангышлак, быў не вораг яму, а прыкідваўся дык і ўвогуле бацькам.
«Я б ганарыўся, – сказаў ён, убачыўшы, як годна трымаецца Шаўчэнка на допытах, –
калі б вы былі маім сынам. Але адзінае, што я магу зрабіць для вас зараз, –
не выпраўлю ў выгнанне пехатою: вас туды завязуць».
О гэтыя сатрапы! Часам яны, не ворагі, бываюць горш за ворагаў.
А ворагаў у яго было многа. I самы галоўны між імі – Мікалай Першы.
Тарас Шаўчэнка нарадзіўся 9 сакавіка.
А памёр 10 сакавіка.
Сёння нарадзіўся, а заўтра памёр.
Але паміж гэтымі «сёння-заўтра», «нарадзіўся-памёр» такое жыццё, столькі пакут,
што ўжо ў самым канцы дарогі, азірнуўшыся назад, пакутнік у жаху выдыхнуў:
«Як добра, мама, што ты зарана, – у сорак гадоў Кацярына Якімаўна згасла, –
спаць легла і не бачыла маіх пакут…»
«Я так яе, я так люблю, маю Украіну ўбогую».
Гэта ж трэба, так любіць сваю зямлю, – і не жыць на ёй: усё высылкі, выгнанні…
Так млець па роднай Украіне – і пабываць на ёй толькі тройчы.
Першы раз ён ступіў на родную зямлю пасля чатырнаццаці год выгнання.
Ступіў нагою не раба, а вольнага чалавека.
Ступіў і жахнуўся – такая прыгажосць і такія пакуты!
Цудоўная прырода і жахлівы здзек.
Якая неадпаведнасць: людзі, што тут павінны жыць радасна,
не бачаць свету божага ад слёз!
«А на Сечы мудры немец картопельку садзіць».
I ўсё ж праз два гады ён вяртаецца на радзіму. Селіцца ў Кіеве. Але ненадоўга.
Уступае ў члены таемнай палітычнай антыпрыгонніцкай арганізацыі –
Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства.
Пачынае задумвацца сам і змушае думаць іншых:
«Вось зірніце: адно зерне – цар, жменя – памешчыкі, прыгаршчы – мы.
Цяпер змяшайце ўсё гэта. Знайдзіце, дзе хто? Хто знойдзе ў прыгаршчах цара?»
Хто ж даруе такое? Які цар якому рабу?!
I венцаносны вырашае, што лепей за ўсё бунтаўшчыку падыдзе салдацкая форма,
хоць і ведае, што яна кепска ляжыць на паэтах і мастаках –
яны не ўмеюць хадзіць строем.
Найяснейшаму ясна – паэт не павінен пісаць.
Найсвятлейшаму зразумела – мастак не павінен маляваць…
I трэці раз ён прыязджаў на бацькаўшчыну летам – пасля абразы казармаю,
пасля Кос-Арала і іншых фортаў.
Прыязджаў выбіраць сабе мясціну пад хату.
У яго ў кішэнях зерне, гатовае да сяўбы – у паэта, як у рупнага хлебароба,
зерне заўсёды было з сабою, – а ў душы – неспатольная мара пра сваю зямлю.
Але зямлі яму не прадаюць: «Трэба спытаць у генерал-губернатара…»
О гэтыя злавесныя словы! Яны, здаецца, гналіся за ім з нараджэння да смерці
і нахабна паўставалі перад кожнай ягонаю мараю.
І нібы прадчуваючы, што ў яго ніколі не будзе сваёй нівы, малы Тараска
вельмі любіў у дзяцінстве есці зямлю – толькі адвернешся, успаміналі родныя,
а яму ўжо жываток забалеў: зноў зямлі наеўся.
Трагічнаю была і гэтая паездка: за ім сочаць, браты – прыгонныя,
сёстры – рабыні.
Але ж – радзіма тут.
«Няма на свеце іншай Украіны,
Няма на свеце іншага Дняпра…»
I на гэты раз яго арыштоўваюць – за падбухторванне сялян.
I зноў сілаю разлучаюць з роднай зямлёю.
На радзіму душа спяшаецца і цела таксама.
А з радзімы цела едзе, а душа астаецца: яе не арыштуеш, не змусіш ехаць.
I яшчэ адзін раз ехаў ён на любую Украіну.
Чацвёрты і апошні – у труне.
Труна плыла між родных хат і палёў, між майскай травы і кветак, між свайго
вясновага сонца, якое было такое шчодрае, а ён ніяк не мог у ім адагрэцца пасля
настылага Пецярбурга, пасля Смаленскага цвінтара ў сталіцы, дзе яго пахавалі.
Па запавету Мудраца перавезлі на Украіну.
Нарэшце падаравалі яму родны край!
Нарэшце ён назаўсёды з’яднаўся са спрадвечнай сваёю зямлёю –
на Чарнечай гары, непадалёку ад тых мясцін, дзе нарадзіўся і вырас…
Па ўсёй Украіне шукаю я жанчыну, яго каханую, – і не знаходжу.
Бо любіў ён усю Украіну – нібыта яна і была ягонай жанчынаю, ягонай каханаю.
Па ўсёй Украіне шукаю я, каму пакланяўся Паэт,
хто быў яго насалодаю і захапленнем.
Шукаю і не знаходжу.
Бо слову ён пакланяўся і каленкаваў, бо творчасць, здаецца, была яго жанчынаю.
Па ўсёй Украіне шукаю яго хату, – і таксама не знаходжу.
Бо ўся Украіна – яго хата.
I Чарнечая гара – яго хата.
Але і ў гэтай апошняй хаце не было спакою і суцяшэння – каля магілы крычалі,
стагналі і плакалі людзі – усе тыя ж грэчкасеі і хлебажнеі:
нялюдскія рэпрэсіі абрынуліся і на магілу, і на тых, хто да яе падыходзіў.
Баяліся, каб працалюбы і напраўду не паверылі, што на Чарнечай гары
пахаваны Святы, які дапаможа, як гаварылі, усім здабыць волю.
Магілу руйнавалі, дэманстрацыі разганялі: конная паліцыя без шкадавання,
злюцела біла нагайкамі па ядвабу і смушковых шапках, па плахце і шараварах,
па чырвоных сцягах і па партрэтах Тараса Рыгоравіча –
па твары, цалялі, нягоднікі, па твары…
А ля магілы штораз трагічна вырасталі дзве постаці – Лікер’і Палусмакавай
і Івана Яддоўскага: адна – да руйнавання, другая – пасля руйнавання;
адна – уся ў чорным, як прывід; другая – заклапочаная, з закасанымі рукавамі:
магілу трэба было зноў камусьці жывіць.
Дзе яшчэ, скажыце, можна ісці вышэй верхавін дрэў?
А тут вось іду – пада мною, пад нагамі голыя, абледзянелыя, аж звіняць! –
сукі і галіны: каб было лета, можна было б нават пагладзіць пышназялёныя чубы.
Дзе можна ісці вышэй Дняпра – такое, мусіць, па сіле толькі снам ды самалётам.
Але там не ідзеш, а ляціш.
А тут вось іду вышэй Дняпра і нават адчуваю, як ён, заледзянелы, натужваецца,
напінаецца, высільваецца, каб неўзабаве раз-ламаць на сабе ільды.
Дык вось ты якая, хата Тараса Рыгоравіча на вялікай Чарнечай гары Украіны!
Вокнаў няма, а святло ад яе ідзе.
Сама цёмная, а як светла ад яе навокал!
Дзякуй табе, хата, што ты прылашчыла і супакоіла нарэшце такога
спакутаванага чалавека!
Дзякуй табе, добрая зямля, за тое, што ён пажадаў застацца ў табе назаўсёды!
Усё ж у доўгай і зацятай барацьбе Паэт перамог Цара.
Яшчэ жывы – перамог жывога.
Але ўсе зразумелі гэта, калі цар стаў мёртвы.
Родны, зняможаны, але моцны народ скінуў з п’едэстала ў Кіеве Мікалая Першага,
а на яго месца паставіў свайго цара – Цара Тараса.
Свайго Бога.
I ўздыхнула з палёгкаю, і аж заплакала ад радасці яго верная і вечная каханая –
Украіна:
– Цябе, Божа, хвалім мы!
Шчаслівы народ, у якога Бог ёсць!
