Увага! Поўны змест
Цэлы гай старасвецкіх дубоў раскінуўся па беразе Нёмана.
Такіх дубоў цяпер рэдка дзе ўбачыш. Іх не чапіла рука людская, толькі доўгія часы палажылі свой след — пячаць глыбокай старасці. I многа ўсякіх змен часу бачылі гэтыя нямыя сведкі прошласці! Жыццё многіх людскіх пакаленняў прайшло перад імі і праходзіць, бы тыя хвалі Нёмана, што пакручастым змеем абвівае тут іх сялібу, высокі, роўны груд, а яны ўсё стаяць, спакойныя, важныя, і жывуць сваім асобным жыццём. Праходзяць дні, ідуць сваёю чарадою зімы і леты з іх халадамі і спякотамі, з іх бурамі і навальніцамі, а яны спакойныя, як чалавек, які ўсё пераведаў на свеце, усё перажыў і ўжо нічога новага не чакае ад жыцця, апроч смерці. Зваленыя ж на дол тоўстыя камлі з абсмаленымі знізу жараламі іх таварышаў напаміналі жывым аб апошняй іх долі.
У леце пачыналася ўжо тая ледзь значная змена, той паварот часу, калі жыццё прыроды ідзе на спад. Скошаны луг і паскладаныя курганамі стагі, парыжэлыя ад дажджоў і сонца, ужо гаварылі аб гэтым паміранні. Буслы збіраліся ў чароды і доўга стаялі на грудах або ляніва аглядалі лагчыны. Але было прыметна, што не на пажытак пазбіраліся яны сюды, а для нейкай іншай справы. Пастаяўшы, павольна, адзін за адным, уздымаліся яны ўгару, кружыліся там, і кожны круг падымаў іх усё вышэй і вышэй. Там яны спляталіся ў адну фігуру, у адзін шырокі круг і, не махаючы крыллямі, плаўна і згодна, як па камандзе, насіліся ў неаглядным прасторы сініх нябёсаў… Асірацелыя старыя дубы ў чорных шапках бусліных гнёздаў спакойна стаялі, не варушачы ніводным лістам, і купалі ў сонцы свае адвечныя лапы.
На скошаным лузе, недалёка ад дубоў, пасвіліся статкі. Там і сям сядзелі пастушкі. У кожным іх гуртку былі свае інтарэсы, свае забаўкі і гутаркі. Сонца даўно ўжо звярнула з поўдня, але свяціла яшчэ горача. У паветры было ціха, толькі звон летнікоў зліваўся ў адну доўгую-доўгую аднатонную песню, і здавалася, прырода была закалыхана гэтым крыху сумным звонам. Маленькія камарыкі-таўкунчыкі кучкамі гулялі на сонцы, як бы чыясьці нявідная рука трэсла ў паветры маленькую сетачку.
— Чаго яны таўкуцца тут? — спытаў Грышка свайго таварыша Базыля і махнуў рукою па кучцы камарыкаў.
— Гуляюць, — кажа Базыль. — Ты думаеш, ім не хочацца пагуляць? Цяпер іх час, і гуляюць.
Базыль і Грышка — найлепшыя дружакі. Даўно ўжо цягнецца іх дружба — як запамятаюць. Дзве зімы ў школе сядзелі на адной лаўцы і трэцяе лета пасуць разам кароўкі.
Калі катораму маці дасць у торбачку сала, то гэтае сала разразалі папалам і пяклі яго на ражончыках. А смачнае сала, спечанае над агнём у полі! Прыгнаўшы з раніцы, хадзілі разам лавіць рыбу і купацца.
I ні з кім яны не злучаліся і, апроч свае кампаніі, другой не хацелі. Раз толькі сварыліся хлопцы, і пасварыліся за глупства — за ножык-цыганчык, якому ўся цана — тры грошы. I толькі ў злосці назваў Грышка Базыля насалём — у Базыля быў даўгаваты нос, а Базыль Грышку абазваў рабэйзаю.
Але рэдкія выпадкі лаянкі толькі на кароткі час раскідалі іх дружбу, і хлопцы скора зноў гадзіліся, пасля чаго Базыль, водзячы пальцамі па носе, гаварыў:
— Здаецца, мой нос, Грышка, не такі ўжо вялікі?
— Твой нос — мерны нос. Вось я дык праўда рабы!
Гаворачы так, Грышка хацеў учуць пацверджанне Базыля, што ён не такі ўжо рабы, бо сам Грышка не лічыў сябе рабым.
— Што тваё за рабацінне! — казаў Базыль.— Зімою зусім не знаць, а цяпер проста сонца трошкі асмаліла твар.
I хлопцы зноў былі дружакамі і пачыналі гульню або гаворку аб чым-небудзь. Гаворка ў іх бадай ніколі не зводзілася, а вакол было так многа ўсяго, што давала ім страву для гутарак… Палягуць часамі хлопцы пад дубам. Грышка ляжа на спіну і колькі хвілін моўчкі ўглядаецца на дуб, пад якім яны ляжаць.
— Як ты думаеш, Базыль: ці ёсць на свеце такі чалавек, які панёс бы гэты дуб?
Базыль акідаў вокам дуб і, крыху падумаўшы, казаў:
— А пэўна ёсць.
I тут жа расказваў свайму сябру здарэнне з якім-небудзь асілкам. Так, адзін селянін (Базыль нават назваў яго прозвішча) паехаў красці хвою ў княжацкі лес. Ссек ён такую тоўстую хвою, што і два чалавекі не абнялі б яе. Узваліў на воз і паганяе каня. Конь — ані з месца! А якраз насунуўся ляснік. «Стой жа, — думае ён, — нідзе ты не дзенешся: не ўцячэш з гэтай хвояй», і сам пазірае, што будзе далей. Чалавек гэты, нічога не гаворачы, выпраг каня, прывязаў яго да канца калоды і, сказаўшы «няхай жа будзе брыдка каню», узяўся за аглоблі і пацягнуў калоду. Ляснік толькі галавою пакруціў — і слова не сказаў селяніну.
— Вось каб мы былі такія дужыя, усіх бы зарэчанцаў пабілі! — уздыхнуўшы, гаварыў Грышка.
— Вось дзіва! Што ж іх тады біць: дзьмухнуў бы, і ўсе б пакідаліся.
— А ці праўда, што наш Нічыпар Шулай дужаўся з чортам? — запытаўся зноў Грышка.
— Няўжо ж не: у яго самога чортава рабро — яго ніхто не пакоціць.
— Ну, ніхто! А калі ў каго два рабры?
— Ведама, паборае той, у каго два… Але, мусіць, той, хто мае чортава рабро, пойдзе ў пекла, — памаўчаўшы, зноў сказаў Базыль.
— Чаму ў пекла? Ён жа родзіцца з гэтым рабром.
Базыль на гэта нічога не адказаў і задумаўся.
— А каб табе, Базыль, сказалі: «Памірай цяперака і ты пойдзеш у рай». Ці згадзіўся б ты паміраць?
— Не! —адказаў ён.
— Чаму?
— Мне было б там маркотна аднаму; а тут усе: бацькі, хлопцы, ты. Каб з усімі, то пайшоў бы.
— А як памрэ чалавек, што з ім робіцца? — як бы сябе самога спытаў Грышка.
— Што ж? Душа выходзіць. Прыйдзе смерць — і памрэш. Зяхнеш разоў два—і няма!.. Я бачыў, як паміраў мой дзед Гаронім. У хаце мы былі адны з дзядзькам. Як дзед сканаў, дык дзядзька адчыніў комін.
— Навошта? — спытаў Грышка.
— Каб душа выходзіла… I страшна, брат, страшна стала!
— Я ў хаце не ўседзеў бы! — страпянуўшыся, сказаў Грышка і потым дадаў: — Вось каб яе перуны, гэтую смерць! Каб злавіў дзе, халеру, ды спаліў. Тады людзі жылі б і жылі.
— Калі ж бо для яе няма смерці.
— У смерці няма смерці.
Сказаўшы гэта, Грышка ўглыбіўся ў думкі.
— Што ж, брат, каб гэту смерць узяла другая смерць, дык зноў бы смерць засталася. Ніяк, брат, ад яе не выкіруешся.
— А што. Грышка, калі я памру і па смерці буду прыходзіць да цябе, ці будзеш ты баяцца?
— Кіньма гаварыць! Чорт яе бяры з смерцю, — сказаў Грышка, падняўся, азірнуўся і пачаў свістаць, каб адагнаць паганыя думкі.
Хлопцы сціхлі і задумаліся.
Было тут, у дубах, адно месца, дзе Базыль любіў сядзець, назіраць і думаць.
Там над абрывістым берагам Нёмана стаяў стары, прысадзісты, таўсты дуб. Ад доўгіх часаў бераг падмываўся вадою, паволі асоўваўся і агаляў тоўстыя карэнні старога дуба. Сам гэты дуб крыху пахіліўся набок, як падгуляўшы гаспадар, а аголены і працягнуты над вадою яго корань здаваўся нагою, і выходзіла здалёк так, што дуб збіраўся перабрысці Нёман. Сеўшы на гэтым корані, Базыль пазіраў, як бегалі дробныя хвалі, як звівалася ў вадзе доўгая раска: вада то ўздымала яе, то апускала, то раскідала ва ўсе бакі і гуляла ёю, як вецер дымам.
Каля самага берага стаяў у вадзе голы лазовы ражон. Ён тое і рабіў, што борздзенька ківаўся пад напорам вады. I ніколі не меў спачыну гэты ражон: і ўдзень і ўночы ківаўся ён. Хіба, можа, зімою, як марозы скуюць лёдам ваду, адпачыне гэты пахіпак-ражон.
Базыль пазіраў і думаў. А вакол было ціха. I Базылю здавалася, што ён чуе спевы гэтай цішыні. Доўга ён прыслухоўваўся, але спевы былі нейкія невясёлыя, і яму стала маркотна: усё ішло, здавалася яму, сваёю дарогаю і жыло сваім жыццём, сярод якога ён пачуў сябе чужым.
А Грышка тым часам бегаў каля ракі. Якраз па тым баку ішоў з вудамі рыбак. Пабегаўшы па беразе яшчэ колькі часу, Грышка пайшоў шукаць Базыля. Углыбіўшыся ў свае думкі, Базыль нічога не заўважаў і сядзеў усё на тым жа дубовым корані. Звесіўшы ногі над вадою, пазіраў ён уніз, як цёк Нёман. Тут было глыбока, і вада мела цёмны колер ад гэтай глыбіні. Аб чым жа думаў хлопчык? Відаць, аб чымсьці важным і сур’ёзным, бо губы яго былі шчыльна самкнуты, а вочы пазіралі кудысьці ўглыб. Схаваўшыся за куст, Грышка моўчкі наглядаў за сваім сябрам. I без усякай злой мыслі раптам вылецеў з-за куста і гукнуў на ўсю моц:
— Га-а!
Знячэўку Базыль так перапалохаўся, што ўвесь задрыжаў і падскочыў. Спужаўшыся, ён не мог ужо ўтрымацца і ссунуўся ўніз. На момант, зачапіўшыся лапцем за дубовы корань, павіс уніз галавою над гладдзю вады, а потым шугнуў… і прапаў з вачэй. Нёман злёгку здрыгануўся, вада расступілася і дала няшчаснаму хлопчыку месца ў халодных сваіх нетрах, ды колькі кругоў пабегла па вадзе ва ўсе бакі. Разы два ці тры паказалася яго галава; рука нязграбна і сударгава лавіла паветра; зрабіўшы паўкруг і захлёбваючыся, ён прапаў назусім…
Грышка не ведаў, што так можа скончыцца яго дурасць, і падняў прарэзлівы крык і лямант:
— Ратуйце! Утапі-іўся! Гвалт, людзі, ратуйце!
Другія пастушкі збегліся на крык і далучылі свой лямант. Рыбак падбег першы. Скінуўшы адзежу, адважна рынуўся ён у ваду.
Збегліся людзі.
Заламаўшы рукі, маці разрываючым душу крыкам галасіла і прычытвала. Як непрытомная, кідалася яна ў ваду, яе трымалі мужчыны…
Сонца гэтак жа сама пазірала на гэтую з’яву; гэтак жа сама было ціха ў прыродзе, і ўсё жыло сваім жыццём. Старыя дубы стаялі спакойна, важна, як і заўсёды. Толькі галкі, спуджаныя людскім крыкам, пазляталі з дубоў ды сіваваронкі з сярдзітым карканнем кружыліся над дуплістымі дзеравякамі, як бы злуючы на тое, што патрывожылі без усякай прычыны іх прывольны спакой, і ззялі на сонцы сваім зялёным пер’ем.
Базыля выцягнулі і адратавалі, але пасля такога здарэння ён стаў ціхім і яшчэ больш задуменным.
1912
Адказы на пытанні:
1. Апавяданне Якуба Коласа «У старых дубах» пакідае моцнае ўражанне, бо напачатку быў расказ пра двух сяброў, а ў фінале – нечаканая развязка, якую цяжка было прадказаць. Нельга жартаваць такім чынам з сябрамі.
2. Базыль быў хлопцам добрым, задумлівым, крыху з філасофскім складам розуму, добры апавядальнік, фантазёр:
"Было ў дубах месца, дзе Базыль любіў сядзець, назіраць і думаць…."
"А вакол было ціха, і Базылю здавалася, што ён чуе спевы гэтай цішыні. Доўга ён прыслухоўваўся, але спевы былі нейкія невясёлыя, і яму стала маркотна. Усё ішло, здавалася яму, сваёю дарогай і жыло сваім жыццём."
Грышка быў наадварот: больш бойкім, хуткім, простым, марыў быць моцным. Ён не быў схільны да задуменнасці, больш рэаліст і практык. Напрыклад, пакуль Базыль быў засяроджаны на сабе, Грышка: "Бегаў каля ракі". Марыў пабіць зарэчанцаў, быў здольны на імпульсіўныя ўчынкі, адзін з якіх ледзь не каштаваў жыцця яго сябру.
3. Пра такіх кажуць – супрацьлегласці сыходзяцца. Яны быццам бы дапаўнялі адзін аднаго. Яны разам вучыліся, разам пасвілі каровы, дзяліліся салам, прыдумвалі разнастайныя гісторыі. У хлапчукоў роднасныя душы: яны любяць прыроду, умеюць бачыць прыгожае і таямнічае ў простым і звычайным.
4. Неабачлівыя паводзіны выкліканы імпульсіўным характарам Грышкі, а таксама яго жаданнем паблазнаваць, пагуляць з сябрам, глупствам. Ён паступіў нядобра, але зрабіў гэта не са зла. Пасля такога выпаду, лічу, што ён такога не зробіць.
5. Аўтар апісвае Нёман, быццам бы ён жывы і ўсё адчувае. Аўтар дабіваецца гэтага з дапамогай сродкаў мастацкай выразнасці, напрыклад, метафарамі: "Нёман злёгку здрыгануўся, вада расступілася і дала нясчаснаму хлопчыку месца ў халодных сваіх нетрах…"Аўтар параўноўвае дуб ля Нёмана з чалавекам, які збіраецца перайсці раку ў брод. Эпітэіты выкарыстоўваюцца ў апісанні лазы.
Каляровая палітра карціны У. Сулкоўскага "Высокі бераг" – блакітна-шэрая з жоўтымі акцэнтамі. Вобраз Нёмана, як у творы, так і на карціне – аўтары адлюстроўваюць халодны спакой у наваколлі. Адрозненні ў тым, што Я. Колас акцэнтуе ўвагу не толькі на Нёмане, але і навакольнай прыродзе, асабліва дубах, а аўтар карціны засяроджаны толькі на вялікай рэчцы.
6. Прырода паўстае ў апавяданні надзвычай прыгожай, яна быццам адпавядае ўнутранаму свету хлопчыкаў, аказвае ўплыў на фарміраванне іх характараў. У наваколлі пануе спакой і сцішанасць. Быццам бы падкрэсліваючы, што ўсё ў прыродзе і жыцці ідзе сваёй чаргой, якія б недарэчнасці не здараліся.
