Увага! Поўны змест
Мы з Галінкай назбіралі збанок суніц і, змораныя спёкай, з задавальненнем ляглі адпачыць у цяньку шыракалістай арэшыны. Мая запаслівая пляменніца дастала з кішэні па скібцы хлеба і сур’ёзна растлумачыла:
— Мы заўсёды бяром з сабой яду, як ідзём у лес. Ходзім, ходзім, а як захочацца есці, сядзем і, што ў каго ёсць, разам ядзім. Кожненькі раз так. А якая смачная яда ў лесе!
Галінка гаварыла пра сябе і пра сваіх сяброў.
I сапраўды, тут, над арэхавым кустом, пахучыя салодкія суніцы з кавалкам добра выпечанага жытняга хлеба здаваліся нам самай смачнай ядой на свеце.
Лёгкі шум лісця, лясны халадок настройвалі на разважанні. Мая спадарожніца падрабязна і па-дзіцячаму наіўна расказвала пра тое, як яна летась ездзіла з мамай па чыгунцы, і хоць цягнік увесь час бег назад, яны ўсё роўна апынуліся ў горадзе…
Яе няхітрым апавяданням, здавалася, не будзе канца.
Заўважыўшы ці, хутчэй, адчуўшы маю некаторую няўважлівасць, Галінка змоўкла, падсунулася бліжэй і паклала сваю светлавалосую галоўку мне на руку.
— Ну чаго ж ты змоўкла, чаму больш нічога не расказваеш?
На маё запытанне дзяўчынка хітранька прыплюшчыла сінія, як васількі, вочы і пакруціла галавой:
— Я ўжо больш нічога не ведаю. Нічагусенькі! Вы лепш казку раскажыце.
— Якую ж табе казку расказаць?
— Абы-якую, толькі не з кніжак. З кніжак я ўжо ўсе ведаю. Сваю раскажыце, выдумайце,— ужо загадала яна мне.
Выканаць гэтую Галінчыну просьбу мне было не пад сілу, і я сказала ёй:
— Хочаш, я лепей табе верш які-небудзь на памяць раскажу?
Яна пацікавілася:
— Свой?
— Не, не свой. Раскажу табе верш Пушкіна ці Някрасава.
— Ай, не хачу… Каб свой расказалі, а Пушкіна і Някрасава я сама ведаю. Мы ў школе вучылі. I «Ля лукамор’я дуб зялёны», і «Генерал Таптыгін»…
Што было ёй на гэта сказаць? I я не зусім дарэчы прапанавала Галінцы:
— Ну, калі ты ўсё ведаеш, дык давай паспім крышку.
Яна пакрыўдзілася і на некаторы час змоўкла. Але потым хітранька паглядзела на мяне і сказала:
— А я вам нештачка не раскажу. А яно тут блізенька-блізенька. Яно ведаеце дзе? — старалася зацікавіць мяне пляменніца. — Зусім, зусім недалёчка. Каля нечай бярозы. Толькі я не скажу дзе…
Мне падумалася, што гэта звычайная дзіцячая хітрасць, і я не звярнула на яе асаблівай увагі.
Дрымота, якая агарнула мяне на вольным лясным паветры, перадалася і Галінцы, і неўзабаве мы абедзве моцна заснулі.
Месяц адпачынку ў вёсцы зблізіў мяне з дзетварой, і ўсе падзеі з жыцця мясцовых жыхароў піянерскага і нават дашкольнага ўзросту былі мне знаёмы. Няйначай як праз маю даступную пляменніцу ўсім стала вядома, што ў маім чамадане ёсць добрыя два дзесяткі цікавых кніжак, і ўжо назаўтра пасля майго прыезду ў нас на ганку тоўпіліся госці.
— Ты ідзі першы!
— Не, ты ідзі…— чулася з двара.
Гэта былі першыя чытачы маёй дарожнай бібліятэкі. З таго дня і пачалася наша цесная дружба.
…Трэцяе ліпеня якраз супала з нядзеляй — выхадным днём у калгасе. Свята адчувалася па ўсім: былі вывешаны чырвоныя сцягі на хатах, чыста падмецены двары і вуліцы.
У калгасным клубе чакалі лектара з раёна, а потым павінен быў паказаць пастаноўку мясцовы калгасны драмгурток.
Моладзь была занята падрыхтоўкай да вечара. Людзі старэйшага ўзросту сядзелі на лаўках, гаманілі аб надзённых клопатах, успаміналі пра даўно адгрымеўшыя баі.
Не відаць было ў клубе толькі дзетвары. Вучні сабраліся ў школе, там у іх рыхтавалася нешта сваё, нікому пакуль што не вядомае.
Надвячоркам да мяне прымчаўся на веласіпедзе ганец, Міша Прахарчук, наш сусед.
— Вера Аляксандраўна! Піянеры нашага атрада запрашаюць вас на піянерскі касцёр, прысвечаны дню вызвалення Беларусі ад фашыстаў, а таксама памяці піянера нашай школы Васілька… Касцёр будзе каля Васільковай бярозы…
Міша стаяў перада мной у такой урачыстай позе, у такой чысценькай кашулі і такім гладка адпрасаваным піянерскім гальштуку, што я была расчулена.
А як ён добра, урачыста і без запінкі гаварыў!
Я падзякавала і сказала, што абавязкова прыйду, толькі, куды трэба ісці, не ведаю.
— Вас правядуць, — сказаў Міша і спрытна ўскочыў на веласіпед. Пузырылася на ветры яго белая кашуля, адлятаў назад, абвіваючы шыю, чырвоны гальштук.
I тут упершыню Міша ўявіўся мне зусім іншым, чым даводзілася бачыць яго амаль штодня. Я надумала, што з яго, няўрымслівага і напорыстага завадатара ўсіх благіх і добрых спраў, а часам, калі ўсё непатрэбнае адсеецца, а добрае адшліфуецца, напэўна вырасце цудоўны чалавек, выдатны камандзір вялікіх новых спраў…
Мая непаседа-пляменніца доўга не з’яўлялася дадому, а потым раптоўна ўварвалася ў хату і пачала прыспешваць мяне:
— Хутчэй, хутчэй, хутка ўсе пойдуць.
I, здавалася, усё на ёй хвалявалася: адпрасаваны шаўковы гальштук, белая вышытая блузка і нават шырокія блакітныя стужкі ў светлых косах.
Мы пайшлі.
Шчыльным строем, пад барабанны бой, амаль па-вайсковаму адбіваючы крок, па лясной дарозе ішлі піянеры да Васільковай бярозы.
Бяроза стаяла на вясёлай палянцы, акружанай тым самым лесам, дзе зусім нядаўна мы з Галінай збіралі суніцы і дзе яна так і не расказала мне нейкую цікавую гісторыю.
Яшчэ здалёк відаць было, як трапятаў у паветры невялічкі сцяжок на самай верхавіне бярозы.
— Васількоў гальштук, — паказаўшы на бярозу, шапнула мне Галінка, — ён захоўваецца ў нашым школьным музеі.
Строй піянераў спыніўся і замёр на месцы. Пад гукі горна старшы піянерважаты школы выйшаў з калоны і, аддаўшы салют, звонка і ўрачыста загадаў узняць піянерскі сцяг.
Па яго камандзе, строга і ўрачыста, са строю выйшлі наперад Міша Прахарчук і мая Галінка. Хвіліна, другая — і шырокае чырвонае палотнішча ўзмыла ў неба, завіхрылася і павольна паплыло ўгору, да маленькага трапяткога сцяжка — Васільковага гальштука.
* * *
Калісьці на гэтай палянцы стаяла хата старога лесніка. Жыў стары ўдваіх з жонкаю, ветлівай, добрай жанчынай. Дзеці іх даўно вывучыліся, выйшлі ў людзі і раз’ехаліся па свеце. I старыя жылі, можна сказаць, зусім адзінока — толькі і суседства было, што лес…
I вось напаткала іх няшчасце: памерла самая малодшая дачка, што жыла ў горадзе. Пасля яе застаўся маленькі Васілёк. Старыя пачалі пісаць, упрошваць яго бацьку: прывязі ды прывязі да нас унука. I табе аднаму з ім, і яму з табою без маткі цяжка ў горадзе. А мы, старыя, выгадуем табе сына, ні ў чым крыўды ён не зазнае. I бацька згадзіўся. Прывёз да дзеда з бабай свайго Васілька. Раны ў сэрцы дзіцяці хутка гояцца. I ўжо на другі дзень, пасля таго як хлопчык пасяліўся ў лясной хатцы, па ўсім лесніковым двары звінеў яго смех і песні. Усміхаліся і старыя дзед з бабай, радуючыся на ўнука.
Хлопчыку ўсё тут было нова і цікава. То рантам дзе-небудзь між дзвюх ялін знойдзе рудагаловы баравік, то натрапіць на вожыка, то ўбачыць над самай галавой рыжую вавёрку. А колькі птушак спявала ў лесе! I колькі гняздзечкаў з птушынымі яйкамі ведаў дзед!
Кожную вясну прылятала кукаваць у дзедаў сад зязюля.
Схаваецца недзе ў галлі старой бярозы і лічыць, і лічыць гады Васільковага жыцця:
— Ку-ку,— раз…
— Ку-ку,— два…
— Ку-ку,— тры…
Лічыць бабуля, а ўслед за ёй і Васілёк. А зязюля добрая, не шкадуе Васільку гадоў, зычыць іх яму яшчэ і яшчэ…
— Лічы сам, стамілася я,— кажа бабуля.
I Васілёк шчыра стараецца:
— Пяцьдзесят восем, пяцьдзесят дзевяць, пяцьдзесят дзесяць, шэсцьдзесят… Не, не так, спачатку: пяцьдзесят восем… Баба, мне зязюля пракукавала сто гадоў жыць, — прыбягаў да бабкі шчаслівы Васілёк.
— Бач, які прагны,— смяялася бабуля, полючы грады.— Ці не замнога будзе?
— Не замнога,— упэўнена адказваў хлопчык і імчаўся да сваіх неадкладпых спраў, якіх у яго, напэўна, хапіла б па ўсе сто гадоў жыцця.
— Ну то і добра, жыві сабе наздароўе, чаму ж табе не жыць,— ужо наўздагон яму гаварыла бабка і тут жа цяжка ўздыхала: успамінала сваю малодшую дачку, Васількову маці.
…Вайна прыйшла сюды, калі Васілёк скончыў чатыры класы, перайшоў у пяты і ўжо даўно з гонарам насіў на шыі чырвоны піянерскі гальштук.
Аднойчы вечарам, гэта было ўжо ўвосень, у леснікову хату наведаліся партызаны.
Дзед хварэў, бабка баялася нават выходзіць з дому: так лютавалі ў вёсцы гітлераўцы. А ў партызан было заданне — тэрмінова даведацца, колькі фашыстаў у вёсцы і якая ў іх зброя. Самі яны зайсці ў вёску, вядома, не маглі, у іх яшчэ не было там сувязі.
Высокі маўклівы партызан у чорным кажушку, сабраўся быў ужо ісці з хаты, але другі, маладзейшы, светлавалосы, з вясёлымі вачыма, відаць, старшы, на хвілінку затрымаўся каля стала, аб нечым думаючы.
— Я схаджу ў вёску, — пачуўся з печы тонкі галасок.
Партызаны, здзіўленыя — пры святле газоўкі яны нават не заўважылі Васілька,— павярнулі галовы.
— Ану, пакажыся, арол, — з цікаўнасцю заглянуў на печ маладзейшы.
Васілёк злез на падлогу.
— Лепшага, брат, пасланца нам і не трэба, вось толькі ці здолееш…
— Яшчэ як здолею! Мяне там усе хлопцы ведаюць, я ж там вучыўся. Пайду быццам пра школу даведацца, а сам буду распытваць, у каго немцы і колькі. Хлопцам пра вас нічога не буду гаварыць. А яны ўсё ведаюць: і колькі кулямётаў, і стрэльбаў…
— Разведчык з цябе быццам нядрэнны, не ведаю толькі, як яно на справе будзе, — пільна гледзячы ў вочы Васільку, раздумліва прамовіў партызан.
— Не варта, Пятро, уцягваць хлапчука ў такую справу. Малы яшчэ. Наўрад ці здолее, — ціха заўважыў яго таварыш.
— А калі паспрабуем?
— Паспрабуйце, — горача папрасіў Васілёк, звяртаючыся да камандзіра.
— Глядзі, арол, сцеражыся, — пяшчотна пагладзіў яго стрыжаную галаву партызан і, як даросламу, падаючы руку на развітанне, загадаў: — Заўтра ў дзевяць гадзін вечара… Разумееш? Завыеш тры разы воўкам і ў дупло бярозы пакладзеш паперку: колькі вінтовак, кулямётаў… Бывай, салдат, нам час ісці.
I яны пайшлі.
А назаўтра на досвітку наклала бабка Васільку ў кішэню кавалак хлеба і правяла яго аж на ўскрай лесу.
…З таго часу воўчае выццё чулася каля лесніковай сядзібы ўсё часцей і часцей.
А вясной там лічыла гады нечага жыцця зязюля. Прачнецца ўночы і раптам кіне па ўсім лесе соннае, зычлівае — «Ку-ку! ку-ку!» і зноў змоўкне, засне.
Усе партызаны ведалі маленькага сувязнога. Ведалі яго і свае людзі ва ўсіх навакольных вёсках і, калі бачылі на вуліцы худзенькага белагаловага хлопчыка, клікалі кожны ў сваю хату: зайдзі, пагрэйся, дзіцятка… Ні аб чым не пыталіся, а што ведалі і што трэба было ведаць гэтаму хлопчыку, самі расказвалі.
Так ён і ваяваў, непрыкметны маленькі салдат.
…Трапіў Васілёк у бяду перад самым вызваленнем. П’яныя фашысцкія салдаты злавілі хлопчыка ў лесе і пачалі здзекавацца з яго. Загадвалі яму піць віно, скакаць і спяваць. I ён усё рабіў, бо вяртаўся з задання і ўночы павінен быў з двума зязюлінымі «ку-ку» перадаць партызанам сабраныя звесткі… Потым фашысты загадалі яму распрануцца. Гэтага ён зрабіць не мог. Тады яны самі здзерлі з яго старэнькую вопратку. I тады з грудзей хлопчыка адарвалася і ўпала на зямлю нешта чырвонае-чырвонае… Фашысты тапталі яго бруднымі ботамі, а яно ўсё роўна пунсавела жывой чалавечай крывёю…
Гэта быў піянерскі гальштук Васілька.
Каты задушылі хлопчыка гэтым гальштукам, а потым ім я^а прывязалі Васілька да старой бярозы, якой давяраў ён свае партызанскія тайны.
Загінулі ў той дзень і Васільковы дзед і баба, была спалена і леснікова хата.
А ўночы, нячутна зняўшы нямецкіх вартавых, партызаны зайшлі ў сяло і акружылі школу, занятую фашысцкімі салдатамі над казарму.
Пачулася кароткая каманда: «За смерць піянера-героя па фашыстах — агонь!»
Некалькі кулямётных чэргаў адна за другой разарвалі начную ціш. Кінутыя ў вокны ручныя гранаты дакончылі справу…
* * *
Успаміны аб героях Вялікай Айчыннай вайны закончыў стары калгаснік, былы партызан.
— А цяпер, таварышы маладая гвардыя, — звярнуўся ён да піянераў, — давайце ўсе разам спяём песню, з якой ішлі на бой і заўсёды перамагалі ворага нашы савецкія патрыёты.
I ён заспяваў моцным нізкім голасам:
Мы — маладая гвардыя
Рабочых і сялян!..
Песню падхапілі дзесяткі звонкіх дзіцячых галасоў. Цямнела. Дагараў на лясной палянцы піянерскі касцёр. Зноў пад барабанны бой строіліся і роўнымі радамі праходзілі піянеры, салютуючы на развітанне маленькаму сцяжку на верхавіне бярозы.
Мы — маладая гвардыя
Рабочых і сялян!..
Далёка па лесе рэха разносіла словы песні. I ўслед за ёю імкнуўся маленькі чырвоны сцяжок — Васількоў піянерскі гальштук.
1953
