Звярніце ўвагу! Поўны змест.
Быліца
Жыла-была ў адной вёсцы баба Адарка. Зірнеш – баба як баба, вёска як вёска. Ці мала такіх на Беларусі? Што ні паселішча, то амаль адны старыя – у вокны глядзяць-выглядаюць, дзяцей з унукамі ў госці чакаюць. То добра яшчэ, калі ўдваіх старыя засталіся, ёсць з кім словам перакінуцца. А калі адна, як Адарка? Дзядуня яе ўжо толькі гадоў, як спіць. Пайшоў у лепшы свет і нават ручкаю не памахаў. Як хавалі старога, плакала-галасіла Адарка: «А з кім жа мне цяпер скубсціся-сварыцца, з кім мірыцца? А з кім жа мне будзе так голадка жыцца?»
Кукуе Адарка адна, агарод даглядае, паміраць не спяшаецца, яшчэ сякую-такую жыўнасць трымае, стараецца. І гэта здароўю ніяк не шкодзіць, а наадварот – малодзіць. Але сама сабою яшчэ і такая жыўнасць развялася, што спасу-ратунку ад яе няма: пацукі! У хаце папрагрызалі падлогу і столь, нарабілі ў сенцах хадоў-выхадаў, у хляве навыкопвалі пячор… Шастаюць, гарцуюць, як коні, не толькі ўначы, але і ўдзень, пішчаць-грызуцца, на Адарку ні кропелькі не зважаюць, нібы яны тут гаспадары, а яна – часовы госць. І нічога не ўхаваць ад іх, усюды ўсё знойдуць, зжаруць ці папсуюць, глуму наробяць. Спрабавала катоў заводзіць – усе паўцякалі, пасыходзілі з хаты. Каты паўцякалі– пасыходзілі, а не пацукі!
«Ах, так? – узлавалася Адарка. – А ўсё ж на маё выйдзе!» І купіла ў мястэчку, кірмаш вялікі якраз сабраўся, пастку-клетку. З дроту сплеценую, дно і дзверцы – з дошкі. Дзверцы на моцнай спружыне – так ляскаюць-страляюць, што Адарка кожны раз хрысціцца, і плюе з перапалоху: «Тфу-тфу-тфу! А хай ты спрахні…»
У першы ж вечар і паставіла пастку, накалоўшы на кручочак хлебную скарынку. Сабралася спаць ужо, «Ойча наш» шаптала – «Хлеб наш насушаны даш нам на дне…» – як пастка бабахнула. Адарка з перапуду не скончыўшы малітву шапярнула хуценька «Амін!» і на хаду хрысцячыся патупала ў кухню. Зірнула за печ – ёсць!
Тахкаціць сэрца, але насмелілася, падняла пастку, панесла і паставіла на краечак стала.
– Папаўся, нячыстая сіла?! У-у, страшылішча! Чакай жа, я табе зараз… у строю… судны дзень!
Ступіла ў сенцы. Справа за дзвярыма паліца з усялякімі жалязякамі. Намацала швайку… Даўно ёю свіней не калолі, заржавела лежачы.
– Ну во… Зараз я табе… – падступіла да стала, да клеткі, каб разлічыцца з пацуком і зноў пастку «настрапаліць», мо за ноч яшчэ што ўловіцца.
Пацук стаяў у клетцы на задніх лапах – вялізны, як рослае кацяня, амаль спрэс чорны. Перабіраў пярэднімі лапкамі драціны, цапаў іх доўгімі жоўтымі зубамі, скіргатаў.
– Трасцу прагрызеш… Трасцу вылезеш! Трас… Авой… Дык ты не пацук, а пацучка?! – Адарка лепш угледзелася ў жывот палонніка. Ну але! У два радочкі малюсенькія, як усечаныя пшанічныя зярняткі, цыцачкі. І поўсць вакол гэтых сасочкаў ссусленая, рэдзенькая, як выскубленая. – То колькі ж у цябе малых?! Мо цэлая плойма! Аво-олелечкі-і. Сядзяць недзе ў гняздечку, мамку чакаюць… А што ж мне з табою рабіць?
Пацучка ўжо сядзела слупком, паварушвала вусамі, нібы прынюхваючыся, распазнавала – а хто гэта стаіць са швайкаю ў руцэ, што за чалавек? Паглядвала праз драцяныя краты сумна-сумна, чорныя вочкі блішчалі. Раз-пораз то адною лапкаю, то дзвума адразу працірала вочкі-пацерачкі, нібы трапілі ў іх пякучыя парушынкі.
– Плачаш?! Няўжо ты ўмееш плакаць? А я думала Бог толькі людзей ўзнагародзіў такім шчасцем.
А што пацучка магла адказаць? Толькі глядзела на Адарку горка-жаласліва і выцірала то нос, то вочы.
– Нябось, галодная, як сабака?.. – уздыхнула баба. – І што загадаеш з табою рабіць? Дагрызай сваю скарынку, не бойся… – а сама адчыніла шафаўку, дастала пярлоўкі. – На во яшчэ… – сыпнула жменьку круп, пазабаўляйся, патачы зубы. – І пасядзі… Раніца мудрэй за вечар… Блінцы ранічкаю буду пячы, то і табе мякенькага дам.
Так і зрабіла, як казала. Выпусціла раніцаю пацучку, Дала пульхную аладку:
– Бяжы і больш не пападайся!
Сядзіць Адарка, снедае і раптам чуе з-за печы працяглы прызыўны піск.
– От жа ліха няма на вас, паморку! – пайшла паглядзець, хоць ведала, што пастку зноў не ставіла.
Тырчыць з нары, паварушвае вусікамі галава пацучкі. А ў зубах – жоўценькая манетка. Убачыла бабу, палажыла манетку і – шмыг – схавалася ў нару.
«Золата?! – здзівілася Адарка. – Што яна – уздурнела? І дзе ж яна ўзяла яго? – А потым і другая думка з явілася: хоць перад смерцю пабачу, што гэта за яно такое…»
Абдзьмухала манетку, працерла фартухом – заззяла яна, зайграла. «Дальбог жа, падобна, што золата. І што з ёю цяпер рабіць? Куды падзець?» Ніякай радасці не чула, а толькі нейкую няёмкасць, сорам, нават нязручнасць. Быццам ускінула на сябе чужую, не па ёй апранаху. «Трэба схаваць золата, не трымаць напашэве, навідавоку. А прыхаваеш, то й не ўспомніш – дзе? Галава як рэшата стала… На храм аддам… Сцягаюся ў суботу ў цэркаў – і «на храм».
Адразу палягчала на душы.
А на другую раніцу зноў пацучка высунулася, другую манетку палажыла. На трэцюю раніцу – трэцюю.
«Прасвятая Марыя, а гэтыя куды дзець? – зноў наваліліся думкі.
Але якраз ехаў сялом пагарэлец: твар вымурзаны, аглоблі абсмаленыя, калашыны ў штанах абгарэлі понізу, кашуля ў сажы, на плячы прапаліна, брыль пераломаны, а верху ў шапцы і палавіны няма, выгараў. «Людзечкі, усё полымем пайшло, ледзь самі з душою павыхопваліся…» – і прасіў-маліў, каб памаглі хто чым можа. І Адарка аддала яму другую залатоўку. Пагарэлец так дзякаваў ёй – усе рукі абцалаваў.
А Фінця, суседка, як убачыла тое золата, то ў яе не толькі бровы, а мо і вочы на лоб заскочылі. Толькі ад’ехалі калёсы з пагарэльцам-папрашайкам, як яна зашаптала-зашыпела, быццам ў роце ёй пякло:
– Ты звар’яцела, Адарка! Гэта фальшывы пагарэлец! Гультай нейкі! Ашуканец, цыганская натура! Твар вымурзаў, аглоблі абсмаліў – авось які дурань і паверыць… Дагані, адбяры золата назад!
– Не тарахці, Фінця. На лбу ж у яго не напісана, ёсць совесь ці няма. Ашукаў – не паможацца яму, не пойдзе на карысць, – адказала Адарка.
– Яно мо і так… І дзед мой колісь казаў: на крадзеным не пасыцееш, бокам усё вылезе. Ашуканствам свет пройдзеш, а назад не вернешся… Суседухна, дарагая, а скуль яно ў цябе, гэтае золата? Мо ад дзядоў-прашчураў засталося? Гэта ж трэба было ўхаваць-выхаваць дасюль – і аддаць чорту лысаму!
– Бядуеш, як за сваё… – і слова за слова, расказала Адарка суседцы, як усё атрымалася. І пра купленую ў мястэчку пастку-клетку, і злоўленую пацучку. Як падкарміла і выпусціла, і як аддзячыла потым пацучка – тры манеткі вынесла.
– І не хлусіш? – вочы у Фінці былі такія – ну як два ражны вострыя.
– Каб я так жыла! – паклялася Адарка.
– А мо там дзе, у зямлі, у нары цэлы клад прыхаваны?
– І так можа быць.
– Не-не-не! Не дуры галавы! Я ж не дзіця малое, каб слухаць казачкі.
– Не верыш – не вер. Але магу і пабажыцца… – і вынесла Адарка, па прастаце душэўнай, трэцюю манетку, паказала суседцы.
А Фінці як мову заняло. І так і гэтак круціла манетку, нават зубамі спрабавала яе пракусіць.
– Трэцюю пакіну, – сказала Адарка сцішана. – На чорны дзень будзе, на пахаванне.
– А чаму ты не раскапала нару? Можа дзе блізенька той клад ляжыць!
– Ха! Каб хоць трохі ведаў, дзе капаць. Усе сенцы ў праточынах, увесь хлеў на норах… А куды вядуць? І во, во! Бачыш, што ў хаце робіцца? – паказала Адарка на запечча, на куток у столі з цёмнаю прагрызенаю дзіркаю. – Дый сілы ў мяне нават з камаровую дзюбку няма.
– То я пабягу па рыдлёўку! Удзвюх лягчэй! Раскапаем! – загарэлася Фінця, аж не ўстоіць.
– Не смяшы людзей! – спыніла Адарка. – Мо цяпер усе пацукі такімі парабіліся? Лепш купі пастку, як я, і настаў-настрапалі. А мо ў цябе няма пацукоў, толькі ў мяне?
– Але! Скажаш! Саміх скора пазагрызаюць… Пабягу паганю свайго целепня на базар.
Прайшло колькі дзён. Амаль усе сяльчане пакуплялі пасткі, панастаўлялі. І спачатку бегалі адны да адных: «Ну – што? Ну як? Колькі ўлавілі, колькі выпусцілі? Хоць адзін вярнуўся з золатам?»
Усіх павыпускалі. І хоць бы адзін вярнуўся з золатам! Хоць бы які крывенькі грош прынеслі!
Такім адказам і верылі і не верылі: хто ж гэта, дурны, пахваліцца, скажа праўду?
Насіла Адарка ў мястэчка літр малака прадаць. Даілася яшчэ козачка. Вярнулася з буханкаю хлеба і батонам. Зайшла ў свой двор…
«О, сілы нябесныя!.. А што тут робіцца?!» – ажно валасы на галаве варухнуліся.
Сенцы насцеж, хлеў насцеж… І там, і там пагром. Дзяды і бабы дзеці і ўнукі з рыдлёўкамі завіхаюцца, капаюць-стараюцца, разварочваюць пацучыныя хады-выхады, гнёзды. Нешта шукаюць, зямлю рукамі перамацваюць-перагрэбаюць.
Здагадалася Адарка.
– А ліха ж вашай мацеры!.. Золата захацелася?! То хоць бы якія чорныя панчохі на мазгаўні панацягвалі! Тады б ужо чыста за разбойнікаў-рабаўнікоў сышлі б!
– Маўчы, Адарка! – узялася рукі ў бокі Фінця, завадатарка, – Ты ж сама бедавала, што ні сілы, ні часу няма абгледзецца з гэтымі пацукамі. – То от я і склікала талаку ў помач!
– Украдня?! Як злодзеі?! Дзверы высадзіўшы?! – не магла супакоіцца Адарка.
– Не бойся… псіх… Мы чулі… псік, псіх… пра закон… – дзед Архіп, даўно немагушчы і вечна асіплы, улез у перапалку. Сіпеў-дыхаў часценка, як ад сябе толькі. – Нялюдства не будзе… псіх… Калі скарб хто знойдзе… псіх… псік… – дзед трымцеў, як лісток, трымаўся за рыдлёўку, каб не ўпасці. – Каб у казну занёс, псіх…псіх… А дзяржава табе… хі-хі… чвэртку назад… Падзелем на ўсіх… усіх…
Не схацела далей працаваць талака: нічога не знаходзілася.
– У мяне яшчэ адна манетка ёсць, трэцяя, на чорны дзень схавала, – сказала Адарка. – То мо ў вас ужо настаў чорны дзень? Я зараз вынесу, аддам. Дзяліце, як хочаце.
А талака разышлася моўчкі. Усе чамусьці глядзелі сабе пад ногі, воч не падымалі. Мо баяліся, каб не спаткнуцца?
«Добра што з сянец у хату дзверы замкнула. А то б яшчэ і ў кухні ўсё перавярнулі дагары нагамі.» – суцешыла сябе Адарка.
А чуткі ўсё-такі пайшлі кругамі па ўсім наваколлі, па ўсім краі, нават да стольнага горада дакаціліся: пра дзіўных пацукоў і залаты скарб, што не даецца ў рукі. Дачуўся ад некага пра гэта і сынок Адарчын. Прыкаціў на выхадныя з Менска. Адзін, без нявесткі, без унукаў. Адарка і яму расказала, як ўсё было, як пацучка тры манеткі за тры раніцы вынесла з нары, і куды дзеліся дзве з іх. Паказала яму трэцюю, што на чорны дзень пакінула. Расказала пра талакоўцаў-бесталкоўцаў.
Падкінуў сын у руцэ манетку, спрытна злавіў яе.
– А чацвёртая дзе? А пятая? А.
– Не было больш – ні чацвёртых, ні пятых, ні якіх там яшчэ! – пакрыўдзілася Адарка на сына горш, чым на Фінціных талакоўцаў: «Не паверыў! Родненькі сын не паверыў!»
– А дзе ты стаўляла пастку?
Адарка паказала – дзе.
Сын доўга ўзіраўся за печ, нават запалкі паліў, усё ўзіраўся. Уздыхнуў:
– Тут не адна нара-выхад, не адзін капец нагрэбены. Але не дабярэшся, печ замінае, – і паўтарыў у роздуме: – Печ замінае… Ясна… Мне – ясна! Матулечка-красатулечка. Прыпомні: ні ў кога з блізкіх суседзяў няма кувалды?
– А што гэта такое? Молат?
– Ну. У вёсцы вырасла, састарылася, а не ведаеш… Такі вялізны і цяжкі-цяжкі молат. У дзве рукі трэба браць. Ім ў кузні малатабоец б’е… Каваль малаточкам – цюк! Пакажа, па якім месцы біць. А малатабоец кувалдай, з-за вуха – бух! Каваль – цюк! Малатабоец – гах! Так і куюць.
– У каго б гэта. Не, не прыпомню. Цяпер жа і кавалі перавяліся. Хіба мо дзе на палявым стане, машынным двары пытаць трэба. А на што ён табе?
– Ды так. Проста пацікавіўся.
А тут якраз Адарчынай казе прыспічыла да казла ў госці схадзіць. Ды так загарэлася, што бегала па крузе на аселіцы, ледзь калок, за які прыпята была, з зямлі не выварочвала. І так страхотліва мегегекала – нібы тая каза-дзераза з казкі, у якое было «палавіна боку луплена». Хоцькі не хоцькі, а трэба было шукаць «кавалера», бо не будзе казяняці, не будзе і малака.
А на казлоў-то згалела ў іх вёсцы. І летась і залетась вадзіла сваю Моцю ў суседнюю вёску – тры кіламетры. А калі ўлічыць, што і па сваёй яшчэ трэба весці-валачы яе, то і усе чатыры. Казёл рабіў сваю справу за паўлітэрку. Праўда сам не піў -гаспадар яго выручаў.
Вось і вер пасля гэтага людзям, іх мудраслоўям: «толку, як з казла малака». Даіўся казёл! Яшчэ як даіўся! Не толькі нядошлая – самая добрая каза таго не дакажа.
Вывела Моцю за вёску, на гравійку. На аўтобусным прыпынку было ўсяго тры з паловаю чалавекі. А тут і аўтобус сцішана падкатвае, і не вельмі запоўнены. Адарка з казою вобсас да кабіны шафёра:
– Сынок! Падкінь да Ламацічаў! Я і за казу заплачу, не бойся!
– Бабка, не магу з казою! От каб з кароваю – другое дзела! – скаліць зубы. – Або давайце прывяжам ззаду за аўтобус – хай бяжыць навыперадкі.
Яшчэ адно боўдзіла маладое высунула морду з аўтобуса: «Праз дзесяць мінут самалёт будзе ў тым кірунку! Варта пачакаць!» – і зарагатаў, аж закашляўся. Пасажыры падтрымалі яго.
«Хіхікаюць, хахакаюць, рэхчуць, як жабы ў сажалцы на дождж… – уздыхае Адарка. – Маладыя, ім што… А сама ж бачыла, як у горадзе ў трамваі дзядзька з сабакам ехаў. Дак што – каза гнюснейшая за таго брахалу?»
…Вярнулася з «гасцей» яна толькі пад вечар. Зноў прыпяла казу на аселіцы: да цёмнага яшчэ нагрызецца, напасвіцца.
Адчыніла сенцы, цешачы сябе, што вось – скінула з плячэй адзін клопат, улагодзіла казу. Спадзявалася, што і сын дома не сядзеў склаўшы рукі, параўнаваў лепш у сенцах тое, што натварылі талакоўцы, утрамбаваў-прыпляскаў гліняныя глыбы. А некалі ж такі добры ток быў у сенцах – хоць снапы раскладвай, малаці!
Не, у сенцах усё было так, як і да яе пахода з казою.
Затое ў хаце.
Пераступіла парог – і ледзь не асунулася.
Уся падлога ўзадрана, падгнілыя, а некаторыя і сточаныя шашалем на рэшата дошкі, уломкі дошак, стаяць паўз сцены ці валяюцца. З некаторых тырчаць страшныя, скарэжаныя кантовыя цвікі. На месцы толькі палавіна печы з комінам, а задняя частка, каторая ад сцяны, раструшчана, валяюцца груды-глыбы цэглы, ссохлыя, учарнелыя ад копаці гліняныя глыжы. І тая самая кувалда-грамідла, пра якую гаварылі, валяецца зверху.
Мову заняло, ледзь вымучыла, выціснула хрыпла – «Сыначка!..», працягнула да яго трымцячыя рукі.
Маці зайшла – не абы хто! А ён і вухам не павёў.
Сядзеў у майцы, вымурзаны, з бруднымі пацёкамі на твары і марудна, адным пальцам распісваўся на пыльным стале. Адны і тыя ж рухі, адно і тое ж слова, а погляд утароплены ў нікуды. Перад носам у яго ляжыць пісталет, агрызак хлеба, гурок і стаіць пачатая бутэлька гарэлкі. Тая самая, што прыхавала, каб «узараць» на зіму агарод.
– Сыначка. Ты не захварэў? Галоўка не баліць?
– Збірайся, паедзем… – як прачнуўся. – Няма калі мне сюды лётаць. У мяне дзел па горла!
– Дак ты не лётай… Такое бяды… А мне і тут добра. Я век тут звекавала, тут і памру. Папрашу людзей, печ пераробяць, падлогу.
– Якое добра?! Там добра, дзе нас няма! За акіянам!
– Ціха, супакойся… То ты за акіян сабраўся?! У Амерыку?!
– У Мінск! Збі!..рай!..ся!.. – апошняе слова чаканіў па складах
– Не. – Старалася, як магла, каб гаварыць спакойна, не верадзіць лішне скулячку. – Во хіба як звяжаш мне рукі і ногі, сілком павалачэш грузіць. Але ж і тады буду крычаць-верашчаць на ўсё сяло: каб людзі чулі! Каб бачылі!
– Бос мяне толькі на паўдня адпусціў. Я й так забавіўся тут… Я ў яго целахраніцелем!
– Дак хіба ты ў таго босага адзін храніцель цела?
– Не адзін. Але ў нас строга! Кароча гавара – збірайся і не рассусольвай! Хопіць табе тут душыцца! Хоць адпачнеш на старасць!
– А як жа каза, куры? Агарод? Хата?!
– Хай яны пропадам прападуць! – «сыначка» бабахнуў з пісталета ўгору.
У Адаркі і вушы залажыла, і сэрца недзе правалілася. Пачалі млець ногі. Патоўхала, пабіла кулаком пад грудзі, і сэрца знайшлося. Але застукала няроўна, нібы спатыкалася, прапускала часам, губляла адзін стук. І ў галаве нібы хто цеста замясіў, вэрхал нейкі. толькі адно на паверхні круціцца: а чаму на столі ніякага знаку, ніякай дзіркі не зрабілася? Куды дзюбнула куля?
Апусцілася на парог, загаласіла, як па нябожчыку… Усё-усё стала ў хаце нябожчыкам – куды ні зірні, што ні ўспомні… А што не ўмерла яшчэ, то канае ўвачавідкі, і толькі яна чуе балючы стогн-розгалас.
– Ты будзеш збірацца? Ці толькі нервы мне трапаць?! – вызверыўся раптам на яе «сыначка», пагрозліва, нібы зважваючы яго, замахаў на яе пісталетам.
– Я зараз, сыначка,.. вяроўку пашукаю… – зноў ледзь вымучыла з сябе. Затое «сыначка» застагнаў-зароў, як паранены звер:
– Ну-у, маць! Ты мяне даста-ала!…
Размашыстым жэстам падняў пісталет да свае галавы, наставіў у скронь: бах!!!
Адарка страціла прытомнасць.
І колькі часу была без памяці, не ведае. Як з’явіўся на трошкі нейкі пробліск, ўбачыла: сын ставіць на стол чарговы апарожнены паўшклянак. Хоп кавалак гурка – хрум, хрум! І дзелавіта пацёр далонь аб далонь, зашворыў па стале вачыма – чаго б яшчэ куснуць?
А на шчацэ – ну амаль жа ніякага знаку ад стрэлу!
Адарка яшчэ і на ногі добра не ўсцяглася, папаўзла ў сенцы – шукаць вяроўку.
Пакутліва прыпамінала: «А як гэта робіцца пятля?..»
