Цёплым летам на Купалле,
Як ноч ляжа без граніцы,
Зводы, чары бліжай, далей
Відны ў пушчы над крыніцай.
Ля калоды, на калодзе –
Ў кожным лесавым куточку –
Кветка-папараць усходзе,
Зацвітае ў гэту ночку.
Хто захоча ў цёмнай гушчы
Пашукаці, паспытаці,
Падпільноўвае дух пушчы –
I не дасць нічога ўзяці.
Вось глядзіце! Зважна, ціха
Чалавек ідзе, крадзецца;
Што за немач, што за ліха?
Ці ж няма ўжо дзе падзецца?
Вочы кроўю наліліся,
Аб зуб зубам страх ляскоча,
Клубам гнецца, прыхіліўся:
Кветку-шчасце цапнуць хоча.
I мармоча, як спрасоння,
Пад шурпатымі сукамі:
«Ці ж, як летась, і сягоння
Мне з пустымі йсці рукамі?
Кожны год іду сюды я,
Кожны год надзею маю,
А тут немачы нямыя
Круцяць, верцяць з боку, з краю.
Збіўся з толку, жыць нязмога;
Вечны голад кветкі-шчасця,
То ад Бога, то да Бога
Гоніць, цісне, як з напасці.
Стой! Здаецца, вунь зірнула,
Як бы зорка, як бы сонца!
Ах, не тое! Адвярнула!..
– Гэта шышка на сасонцы».
Ну шукаці, як шукаці!
Цемра з нетрай скача скокі,
Звод рагоча ў цёмнай гаці,
Смоўж зіркае аднавокі.
Так шукае, лазіць лазам,
Просіць, моліць, заклінае,
А дух пушчы з пушчай разам
Успамінкі ўспамінае:
«Кінь шукаць, спраўляць скавыты,
Не чапай маіх харомаў!
Я – дух пушчы, дух сярдзіты,
Не спушчу нідзе нікому!
Кветкі пільна я пільную,
На замкоў замкнёна сорак,
А дарожку даў такую:
Людскіх костачак узгорак.
Не пачуеш нашай рады,
Будзе тое і з табою!
За цвяточак для прынады
Ты заплаціш галавою!
Як на свет свет нарадзіўся,
Як душа засела ў целе,
Ўсе ляцелі к гэтай місе,
I ніводныя не елі.
Пушча знае, што бароне,
Што ёй дадзена на сховы,
Крыжам ляжа на загоне,
А не дасць надзець аковы.
Адчапіся, адхрысціся!
Доляй-казкай счараваны,
Ты яшчэ не дарасціўся
Цвет пасцігнуці жаданы.
Бачыш, ночанька, як сажа,
Жджы лепш раніцы, не кветкі!» –
Так дух пушчы з пушчай кажа
Чалавеку напаследкі.
А ён блудзіць, ходам ходзе
Тамка, тутка, далей, бліжай,
То скрадаецца, як злодзей,
То бярэцца плазам-крыжам.
То абыйме дрэва-елку,
То рукамі водзіць пуста,
То пагоніць з хвойкі белку,
То спужае птушку з куста.
Пад нагамі мох шапоча,
Лісце ласіцца па твары,
Ён шукае і мармоча,
Як не чуе чараў-мараў.
«Прэч, загіньце, ведзьмы, злыдні!
Вунь вам верас, вунь вам лычка;
Ці няўжо вам не абрыдне
Шаматаці мной, як тычкай?
Шоў я полем, сенажацяй,
Шоў гарою і далінай,
А тут кветкі не спагнаці,
Хоць хавайся ў дамавіну!
А нашто ж мне над калыскай
Аб ёй ночка напявала?
Напявала, што ўжо блізка,
А пасля сама схавала.
А нашто ж мне на папары
Насвістоўвала жалейка,
Жальма жаліла на сквары?
Аж і сціхла, дабрадзейка!
А нашто ж мне звонам косы
Вызванялі на прасцягу?
Самі выгубілі росы,
Мне пакінулі боль-смагу.
А нашто ж мне на вяселлі
Пелі, гралі, чаркі білі?
Самі сціхлі, занямелі,
Мне ўчарашні дзень згубілі.
А нашто ж мне на Каляды
Галасілі па-хаўтурну?
Самі вылеглі загладай,
Я ў жальбе снуюся бурнай.
А нашто ўсё гаварыла:
Жджы на кветку, на Купалле!
З году ў год чакаю мілай
I шукаю бліжай, далей.
Можа, тамка? можа, гэтта?
Пнуся, рвуся ўзад і ўперад –
I на лета, ўсё на лета…
Вязнем я і кветка ў нерат.
Не трашчыце, не шасціце,
Сухалесы, пустацветы!
Дайце кветку, дайце жыці,
Не чаруйце у сусветы!
Мох, чарнобель, расхіліся!
Кветка, кветка, выглянь смела!
Чорнай кроўю ўвесь абліўся,
Сухажылле зводзіць цела…
Стой! Здаецца, вунь зірнула,
Як бы зорка, як бы сонца…
Ах, не тое! Адвярнула!..
– Гэта шышка на сасонцы».
I пабег, пабег па лесе,
Закруціўся дымам-пылам,
Стаў, глядзіць, на грудзі звесіў
Галаву над пнём пахілым.
А дух пушчы з пушчай разам
Успамінкі ўспамінае
I так далей кажа сказам, –
Ночка слухае нямая.
«Вырві сэрца, высуш сэрца,
Запалі агнём, як свечку!
Не глядзі, што кроў сатрэцца,
Не паглядывай на печку!
Як ноч прыйдзе, гэта ночка,
Выйдзі з сэрцам, як з паходняй,
Ад кусточка да кусточка
Асвяці мой хорам годне!
Так свяці, не бойся мукі,
З верай вернай і надзеяй, –
Кветка прыйдзе сама ў рукі,
Толькі сэрца спапялее.
Чуеш гэта, зробіш гэтак?
Будзеш панам, слаўным князем;
А не зробіш – сотні летак
Выць так будзеш паміж вяззем.
Прыйдзеш, пойдзеш у нягодзе,
Віцца будзеш, як вужака,
Дзень ці ноч, не скажаш: годзе!
Чахнуць будзеш, небарака!
Бачыш, чуеш: царства наша
Вечна, сільна, неўгамонна;
Духа пушчы не застраша
Ні сякера, ні карона.
Не ўздымайся сухавейне,
Не вышуківай закляцця!
Скора поўнач, скора пеўні
У тваёй зайграюць хаце».
Дух гамоніць, лес трасецца,
Стогнуць хвойкі і асіны,
Шум пакоцісты нясецца,
Як хто гіне або згінуў.
Чалавек маўчыць, марудзе,
Ўзад, уперад пройдзе, гляне.
Вось мінута, а штось будзе,
Можа, можа, і дастане…
Абы поўнач, як маланка,
Не змахнула цвет закляты, –
Прахам пойдзе ўся гулянка,
Зноў год жджы на гэта свята!
Што? Стаіць, глядзіць, о Божа!
Кветка-папараць абходзе,
Зацвіла, як мак, прыгожа,
Як бы сонца на усходзе.
Схамянуўся, прэ кустамі,
Як шалёны, прэцца к кветцы;
Лес кусаецца сукамі,
А ён туж дапрэ, здаецца.
Раптам певень загалосе
Недзе ў вёсцы, ў роднай вёсцы. –
Ўсё – як сон… не засталося…
Лісць трасецца на бярозцы.
Не то з пуду, не то з жалю
Вочы трэ, глядзіць нясмела –
Пуста, дзіка, бліжай, далей,
Толькі штосьці зашумела.
Зашумела, замуціла,
Дзікі рогат паплыў рэхам,
Думка сніла, не дасніла,
Паляцела з пушчай смехам.
Паваліўся, як сноп жыта, –
Як сноп жыта пры сасонцы.
Крык адно, як звон разбіты:
«Дайце кветку! Дайце сонца!»
