«Магіла льва» – ліра-эпічная паэма з трагедыйным лёсам галоўнага героя. Сваім зместам яна звернута да даўняга мінулага, якое засталося ў гістарычнай памяці народа. У аснове сюжэта – не канкрэтна-гістарычныя падзеі, а народная легенда пра ўзнікненне Магілёва, пра Машэкаву гару, пра магілу льва. Легендарная гісторыя, што захавалася ў паданнях, з’явілася толькі адпраўным пунктам для аўтарскай мастацкай канцэпцыі твора. Паэт значна пераасэнсаваў яе, адкрыў у ёй глыбокі чалавечы змест, важны як урок для сучаснасці.
Ва ўступе паэмы ставіцца спрадвечнае пытанне: у чым «прычыны… крыўд і бед» народных? Яно з’яўляецца галоўнай сацыяльна-філасофскай ідэяй твора, вызначае яго змест, асаблівасці маральна-эстэтычнай праблематыкі, ляжыць у аснове яго драматычнага канфлікту.
Галоўнымі героямі паэмы з’яўляюцца Машэка і Наталька. У вага аўтара засяроджана на адным з самых драматычных момантаў іхняга жыцця – на гісторыі іх нешчаслівага кахання. Праўдзіва раскрываецца складаны, супярэчлівы свет іх думак, уяўленняў, пачуццяў, перажыванняў, паводзін.
Вобраз Машэкі
Машэка – рамантычны герой. Чалавек незвычайнай сілы, моцнай волі:
Асілкам гэтакім ад роду
Машэка быў ў сваёй радні,
Дзіцём нясці ўжо мог калоду,
Якой трох сталых – не маглі.
Прырода надзяліла яго не толькі фізічнай сілай, але і залатой натурай. Ён быў добрым, шчырым, нікому крыўды не рабіў. З ранніх гадоў быў закаханы ў Натальку. Дзяўчына абваражыла яго сваім хараством. Каханне не давала яму «ні спакою, ні прыстання».
Машэка гэтакі асілак,
Што рваў дзярэўе з каранём,
Ў руках яе стаў як апілак:
Яго забрала хараством.
Нечакана каханне стала бядой для Машэкі. У час вымушанай разлукі з любай, калі Машэку давялося гнаць да Кіева плыты, Наталька здрадзіла яму, стала палюбоўніцай багатага баярына. Так было страчана самае дарагое, чаму Машэка пакланяўся, чым жыў. Ён моцна перажываў. Не мог змірыцца з гэтай здрадай. Напачатку затоена маўчаў, цярпеў.
З дня ў дзень хмурней ён станавіўся,
Расла ў ім помста, як змяя, –
I сам, як гадзіна, ў ёй віўся,
Ў жыцці не бачачы пуцця.
Пасля, дачакаўшыся вясны, Машэка ўцёк у пушчу…
…у ёй асеўся,
Змяніўся ўвесь, як ваўкалак,
У скуру воўчую адзеўся
I стаў на жыр выходзіць так.
Спачатку ахвярамі яго былі багатыры, а потым – вяскоўцы. Страціўшы сумленне, Машэка губіў людзей, не адчуваючы сваёй віны.
Такім чынам, канфлікт паміж Машэкам і баярынам, Машэкам і Наталькай перарастае ў канфлікт паміж ім і народам. Машэка становіцца злачынцам. Парушаюцца маральныя асновы яго жыцця. Чалавек, які ад прыроды атрымаў такія выдатныя задаткі, быў добрым, шчырым, сардэчным, адчужаецца ад народа, робіцца забойцам. Духоўнае і сацыяльнае адзіноцтва прыводзіць яго да згубы, да страты чалавечнасці, усяго таго, што вызначае духоўнасць і душэўнасць чалавека. Трагедыя Машэкі ў тым, што ён, аслеплены сваёй крыўдай, прагай помсты, страціў чалавечае аблічча. За гэта адступніцтва народ не можа яму дараваць. Калі Наталька прынесла вестку аб смерці Машэкі, вяскоўцы «яе віталі добрай чэсцю».
I не было там чалавека,
Каб хоць адну пусціў слязу.
I ўсё ж памяць народная, паводле легенды, захавала і добрае і благое пра сілу Машэкі. Вяскоўцы пахавалі яго па-хрысціянску і назвалі яго магілу «Магілай Льва».
Яго высокую магілу –
Дзе лес ды вецер панаваў –
Знаць, што вялікую меў сілу,
«Магілай Льва» народ назваў.
Вобраз Наталькі шырока не раскрыты ў паэме. Паказаны толькі самыя характэрныя, самыя выключныя абставіны яе жыцця. «Дзіця сяла іграмады», Наталька была найпрыгажэйшай сярод вясковых дзяўчат, захапляла ўсіх сваёй дзявочай красой:
Наталька ў вёсцы між сваімі
Найпрыгажэйшаю была,
Грудзямі, шчочкамі, вачыма,
Я к мак, між макамі цвіла.
З малых гадоў Наталька сябравала з Машэкам, а калі падрасла, пакахала яго. Аднак у час разлукі з любым, паддаўшыся на заляцанні багатага баярына, нечакана здрадзіла Машэку.
Калі пасля смерці баярына Машэка сустрэўся з Наталькай, то ў яго з новай сілай абудзілася ранейшае пачуццё. Ён быў рады. Пакорна яе песціў і галубіў, ды толькі не мог уцешыць Натальку. Яна не магла ўжо так, як раней, любіць яго. Спазнаўшы панскія раскошы, дзяўчына «не мела сіл змагчы ў пустошы і адзіноцтва, і жуды» і вырашыла «згубіць разбойніка», адпомсціць яму «за кроў пралітую крывёю»…
У вобразе Наталькі сумяшчаюцца супярэчлівыя рысы. З аднаго боку, яна асуджаецца за адступніцтва ад народа, за тое, што «сама к бядзе пайшла сваей… не дбала свету і людзей…». З другога боку, людзі, нібы гераіню, сустракаюць і вітаюць яе, калі яна прыходзіць у родную вёску з «добрай весцю» аб смерці разбойніка.
Наталька, як і Машэка, – постаць адметная, незвычайная. Яна валодае прываблівай красой, але, як і Машэка, застаецца адзінокім чужынцам.
Зместам твора, логікай развіцця канфлікту Янка Купала прыводзіць чытача да высновы: «…прычыны нашых крыўд і бед» у адступніцтве асобы ад народа. Трагедыя ў тым, што найдаражэйшыя духоўныя якасці – сіла, мужнасць, дабрыня, краса, каханне, сардэчнасць, чалавечнасць – страчваюць, губляюць свой воблік, калі адчужаюцца ад народа.
Вобраз баярына не разгорнуты ў паэме. Ён паказаны бязлітасным прыгнятальнікам, крыўдзіцелем народа, свавольнікам, носьбітам грубай сілы, амаральнасці. Яго палац, абнесены высокім мурам, нагадвае астрог. У сваім свавольніцтве малады баярын не спыняецца ні перад чым:
Усюды броіў самазбродам,
Тварыў закон свой і свой суд
Над абнядоленым народам,
Што збыць не меў сіл сваіх пут.
Баярын разбіў шчасце і Наталькі. Стаў віноўнікам трагедыі Машэкі.
«Магіла льва» – ліра-эпічная паэма, паэма з драматычным сюжэтам. Складаецца яна з 20 раздзелаў, кожны раздзел – з шасці чатырохрадковых строф. Апавяданню папярэднічае уступ, дзе гучыць аўтарскае слова: роздум паэта аб гістарычнай памяці, лёсе народа, аб прычынах «крыўд і бед» народных. Паэма завяршаецца заключным раздзелам, які набывае значэнне эпілога. Апісваюцца падзеі, якія адбыліся пасля галоўнага дзеяння: узнікненне Магілёва, які вырас на Машэкавай гары, атрымаўшы ў народзе назву «Магіла Льва».
Важную кампазіцыйную ролю ў паэме выконваюць частыя лірычныя адступленні, цесна звязаныя з сюжэтам. Апрача ліры-ка-філасофскага разважання пра гістарычную даўніну, усе астатнія адступленні адносяцца да характарыстыкі герояў твора. Гэта лірычныя разважанні пра здрадлівае каханне, пра прыгажосць беларускіх дзяўчат, пра людскую хітрасць, пачуццё помсты. Разам з эпічным сюжэтам лірычныя адступленні надаюць паэме адметную асаблівасць, паглыбляюць яе сацыяльна-філасофскі змест. Нярэдка яны чаргуюцца з пейзажнымі замалёўкамі. Пейзаж выконвае ролю эмацыянальнага фону для галоўных падзей. Пушча не дае волі Дняпру вырвацца на прастор. Вобраз пушчы, хмурнай, бязлюднай, дзе днявалі і начавалі ваўкі, дзікі, ласі, мядзведзі, узмацняе трагізм, адзіноцтва, адчужанасць душы Машэкі.
Напісаная паводле матываў народнай легенды, цесна звязаная з фальклорам, непасрэдна звернутая сваім сацыяльна-філасофскім зместам да карэнных праблем народнага жыцця, паэма «Магіла льва» стала значнай з’явай ліра-эпасу Янкі Купалы і ўсёй беларускай паэзіі.
